Mercurial > hg > mpdl-xml-content

1


<sz>0</sz>

<head>RENATI</head>
<head>DES-CARTES</head>
<head>PRINCIPIA</head>

<head>PHILOSOPHIAE: </head>

<head>AMSTELODAMI, </head>
_______________

<head>APUD LUDOVICUM ELZEVIRIUM</head>

<head>ANNO CIO IOC XLIV</head>

<head>Cum Privilegii</head>


<sz>1</sz>

<head>SERENISSIMAE PRINCIPI</head>
<head>ELISABETHAE, <head>
<head>FREDERICI BOHEMIAE REGIS, </head>
<head>COMITIS PALATINI ET ELECTORIS SACRI ROMANI  IMPERII, </head>
<head><marg>5<marg>FILIAE NATU MAXIMAE.</head>

<p>Sere«ni$$ima Princepsa,
Maximum fructum percepi $criptorum, quae antehac
in lucem edidi, quo`d ea perlegere dignata $is, quo`dque,
eorum occa$ione in notitiam tuam admi$$us, tales do-
<marg>10<marg>tes tuas e$$e cognoverim, ut Ź re gentis humanae e$$e
putem, eas $eculis in exemplum proponi. Non deceret
me vel adulari, vel aliquid non $atis per$pectum affir-
mare, prae$ertim hoc in loco, in quo veritatis funda-
menta jacere conaturus $um; & $cio non affectatum ac
<marg>15<marg>$implex Philo$ophi judicium genero$ae mode$tiae tuae
gratius fore, qua`m magis exornatas blandiorum ho-
minum laudationes. Quapropter ea tantu`m $cribam,

<fuss> a. Cette <i>Epistola dedicatoria</i> est imprime«e, sur six pages non nume«-
rote«es, en te^te de la premie`re e«dition des <i>Principia Philosophiae</i>, imme«-
diatement apre`s la feuille du frontispice, au verso de laquelle se trouve
reproduit <i>in extenso</i> le Privile«ge du 4 mai 1637 (voir t.VI, p. 518, de cette
e«dition), avec cette mention en bas:
<i>Ç Acheve«d'Imprimer le 10 de Iuillet 1644. Č</i>

<p>L'Epistola est suivie de 14 pages non nume«rote«es, contenant l'Index
<i>Principiorum Philosophiae</i> (que nous reproduirons, non pas avant, mais
seulement apre`s les <i>Principia</i>, a$in de pouvoir donner la pagination).
Viennent ensuite les 310 pages nume«rote«es des <i>Principia</i>. Sur la dernie`re
est ajoute« un <i>Errata</i> de quelques lignes, dont les corrections ont e«te«
incorpore«es dans notre texte. </fuss>


<sz>2</sz>

quae vera e$$e ratione vel experientia cogno$co, &
hi^c in exordio eodem modo ac in toto reliquo libro
philo$ophabor.
Magnum e$t di$crimen inter veras & apparentes
virtutes; nec non etiam ex veris, inter illas quae ab <marg>5</marg>
accurata^ rerum cognitione deveniunt, & illas quae
cum aliqua^ ignoratione conjunctae $unt. Per appa-
rentes, intelligo vitia quaedam non valde frequentia,
vitiis aliis notioribus oppo$ita; quae quoniam ab iis
magis di$tant qua`m intermediae virtutes, idcirco magis <marg>10</marg>
$olent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui peri-
cula timide` refugiunt, qua`m qui $e incon$iderate` in
ip$a conjiciant, vitio timiditatis temeritas tanquam
virtus opponitur, & magis qua`m vera fortitudo vulgo
ae$timatur; $ic $aepe prodigi pluris fiunt qua`m libera- <marg>15</marg>
les; $icque nulli facilius ad magnam pietatis $amam
perveniunt, qua`m $uper$titiosi vel hypocritae.
<p>Inter veras autem virtutes , multae non a` $ola^ recti
cognitione, $ed etiam ab errore aliquo na$cuntur: $ic
$aepe a`$implicitate bonitas, a` metu pietas, a` de$pera-	<marg>20</marg>
tione fortitudo exsurgit. Atque hae ab invicem diver$ae
$unt, ut etiam diver$is nominibus de$ignantur; $ed illae
purae & $incerae, quae ex $ola^ | recti cognitione pro-
$luunt, unam & eandem omnes habent naturam, & $ub
uno $apientiae nomine continentur. Qui$quis enim fir- <marg>25</marg>
mam & efficacem habet voluntatem recte $emper utendi
$ua^  ratione, quantum in $e e$t, idque omne quod opti-
mum e$$e cogno$cit ex$equendi, revera $apiens e$t,

<fuss>3 philo$ophabor, <i>non a` la li-
gne (Ire e«dit.). Me^me remarque
apre`s</i> hypocritae <i>(ci-apre`s, l. 17), </i>
<p>extolli <i> (p. 3, 1. 7), reperitur <i> (ib.,
l. 21) et</i> rapi (p. 4,l. 14). </fuss>


<sz>2</sz>


<sz>3</sz>

quantum ex natura^ $ua^ e$$e pote$t; & per hoc unum,
ju$titiam, fortitudinem, temperantiam, reliqua$que
omnes virtutes habet, $ed ita inter $e conjunctas, ut
nullae $upra caeteras emineant; & idcirco, quamvis
multo $int prae$tantiores iis quae aliqua^ vitiorum
mi$tura^ di$tinctae $unt, quia tamen multitudini minu`s
$unt notae, non tantis laudibus $olent extolli.
<p> Praeterea, cu`m duo ad $apientiam ita de$criptam
requirantur, perceptio $cilicet intellectu^s & propen$io
<marg>10</marg> voluntatis : ejus quidem quod a` voluntate dependet
nemo non e$t capax, $ed quidam aliis multo` per$pi-
caciorem habent intellectum. Et quamvis $ufficere
debeat iis qui $unt natura^ tardiu$culi, quo`d, et$i
multa ignorent, modo` tamen fir|mam & con$lantem
<marg>15</marg> retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad recti
cognitionem perveniant, atque id omne quod rectum
judicabunt ex$equendi, pro modulo $uo $apientes &
hoc nomine Deo grati$$imi e$$e po$$int: multo` tamen
prae$tantiores illi $unt, in quibus, cum firmi$$ima^ recte
<marg>20</marg> agendi voluntate, per$picaci$$imum ingenium & $um-
ma veritatis cogno$cendae cura reperitur.
Summam autem e$$e in Cel$itudine tua^ i$tam curam,
ex eo per$picuum e$t, quo`d nec aulae avocamenta, nec
con$ueta educatio quae puellas ad ignorantiam dam-
nare $olet, impedire potuerint, quominus omnes bonas
artes & $cientias inve$tigaris. Deinde $umma etiam &
incomparabilis ingenii tui per$picacitas ex eo apparet,
quo`d omnia i$tarum $cientiarum arcana peniti$$ime`
in$pexeris, ac brevi$$imo tempore accurate`cognoveris.
<marg>30</marg> Maju$que adhuc eju$dem rei habeo argumentum mihi
peculiare, quo`d te unam hactenus invenerim , quae


<sz>4</sz>


<head>PRINCIPIORUM</head>
<head>PHILOSOPHIAE</head>

<head>PARS PRIMA: </head>

<head>De principiis cognitionis humanae. </head>


<p><marg>I.
Veritatem inquirenti,
$emel in vita^ de om-
nibus, quantum fieri
potest, e$$e dubitan-
dum. </marg>
<marg>5</marg>Quoniam infantes nati $umus, & varia de rebus
$en$ibilibus judicia priu`s tulimus, qua`m integrum
nostrae rationis u$um haberemus, multis praejudiciis a`
veri cognitione avertimus; quibus non aliter videmur
po$$e liberari, qua`m $i $emel in vita^  de iis omnibus
<marg>10</marg>$tudeamus dubitare, in quibus vel minimam invertitu-
dinis $u$picionem reperiemus.
<p><marg>II.
Dubia etiam pro fal$is
habenda. </marg>
Quin & illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit
habere pro fal$is, ut tanto`clariu`s, quidnam certiffi-
mum & cognitu facillimum $it, inveniamus.
<p><marg>III.
Hanc interim dubita-
tionem ad u$um vitae
non e$$e referendam. </marg>
<marg>15</marg>Sed haec interim dubitatio ad $olam contemplatio-
nem veritatis e$t re$tringenda. Nam Quantu`m ad u$um
vitae, quia per$aepe rerum agendarum occa$io praete-
riret, antequam nos duiis no$tris ex$olvere po$$emus,
non raro` quod tantu`m e$t veri$imile cogimur amplecti;
<marg>20</marg>vel etiam interdum, et$i e` duobus unum altero verifi-
milius non appareat, alterutrum tamen eligere.
<p><marg>IV.
Cur po$$imus dubitare
de rebus $en$ibilibus. </marg>
Nunc itaque, cu`m tantu`m veritati quaerendae incum-
bamus, dubitabimus inprimis, an ullae res $en$ibiles


<sz>4</sz>

tractatus antehac a` me vulgatos perfecte` omnes intel-
ligas. Ob$curi$$imi enim pleri$que aliis, etiam maxime`
ingeniosis & doctis, e$$e videntur; & fere` omnibus u$u
venit ut, $i ver$ati $int in Metaphy$icis, a` Geometricis
abhorreant; $i vero` Geometriam excoluerint, quae de <marg>5</marg>
prima^ Philo$ophia^ $crip$i non capiant : $olum agno$co
ingenium tuum, cui omnia aeque` per$picua $unt, &
quod merito idcirco incomparabile appello. Cu`mque
con$idero tam variam & perfectam rerum omnium co-
gnitionem non e$$e in aliquo Gymno$ophi$ta^  jam $ene, <marg>10</marg>
qui multos annos ad contemplandum habuerit, $ed in
Principe puella^, quae forma & aetate non cae$iam Miner-
vam, aut aliquam ex Mu$is, $ed potiu`s Charitem re-
$ert, non po$$um in $ummam admirationem non rapi.
<p>Denique non tantu`m ex parte cognitionis, $ed etiam <marg>15</marg>
ex parte voluntatis, nihil ad ab$olutam & $ublimem
$apientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat,
animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam
cum maje$tate benignitas & man$uetudo, perpetuis
fortunae injuriis | lace$$ita, $ed nunquam efferata nec <marg>20</marg>
fracta. Haecque ita me $ibi devinxit, ut non modo` Phi-
lo$ophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te $u$pi-
cio, dicandam & con$ecrandam putem (quia nempe
ip$a nihil aliud e$t quam $tudium $apientiae), $ed etiam
non magis Philo$ophus audire velim, qua`m	 <marg>25</marg>
Sereni$$imae Cel$itudinis tuae
Devoti$$imus cultor
DES-CARTES.


<sz>6</sz>

aut imaginabiles exi$tant : primo, quio` deprehendimus
interdum $en$us errare, ac prudentiae e$t, nunquam
nimis $idere iis,qui nos vel $emel deceperunt; deinde,
quia quotidie in $omnis innumera videmur $entire
aut imaginari, quae nu$quam $unt; nulla | que $ic dubi-<marg>5</marg>
tanti $igna apparent, quibus $omnum a` vigilia^ certo`
digno$cat.
<p><marg>V.
Cur etiam de Mathe-
maticis demonstra-
tionibus. </marg>
Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro ma-
xime`certis habuimus; etiam de Mathematicis demon-
$trationibus, etiam de iis principiis, quae hactenus <marg>10</marg>
putavimus e$$e per $e nota : tum quia vidimus ali-
quando nonnullos erra$$e in talibus, & quaedam pro
certi$$imis ac per $e notis admi$i$$e, quae nobis fal$a
videbantur; tum maxime`, quia audivimus e$$e Deum,
qui pote$t omnia, & a` quo $umus creati. Ignoramus-<marg>15</marg>
enim, an forte`nos tales creare voluerit, ut $emper fal-
lamur, etiam in iis quae nobis qua`m noti$$ima appa-
rent; quia non minu`s hoc videtur fieri potui$$e, qua`m
ut interdum fallamur, quod contingere ante` adverti-
mus. Atque $i non a` Deo potenti$$imo, $ed vel a` nobis <marg>20</marg>
ip$is, vel a` quovis alio, nos e$$e fingamus : quo` mi-
nu`s potentem originis no$trae authorem affignabimus,
tanto` magis erit credibile, nos tam imper$ectos e$$e,
ut $emper fallamur.
<p><marg>VI.
Nos habere liberum
arbitrium, ad cohi-
bendum a$$en$um in
dubiis, $icque ad er-
rorem vitandum</marg>
Sed interim, a` quocunque tandem $imus, & quan- <marg>25</marg>
tumvis ille $it potens, quantumvis fallax, hanc nihilo-
minus in nobis libertatem e$$e experimur, ut $emper
ab iis credendis, quae non plane`certa funt & explo-
rata, po$$imus ab$tinere; atque ita cavere, ne unquam
erremus. <marg>30</marg>
<p><marg>VII.
Non po$$e a` nobis du-</marg>
Sic autern rejicientes illa omnia, de quibus aliquo


<sz>7</sz>

<marg>bitari, quin exi$ta-
mus dum dubitamus;
atque hoc e$$e pri-
mum, quod ordine
philosophando cogno-
$cimus.</marg>
modo po$$umus dubitare, ac etiam fal$a e$$e fingentes,
facile`quidem $upponimus nullum e$$e Deum, nullum
coelum , nulla corpora; no$que etiam ip$os non habere
manus, nec pedes, ned denique ullum corpus ; non
<marg>5</marg> autem ideo` nos, qui talia cogitamus, nihil e$$e: repu-
gnat enim ut putemus id quod cogitat, eo ip$o tem-
pore quo cogitat non exi$tere. Ac proinde haec co-
gnitio, <i> ego 	cogito, ergo $um</i>, e$t omnium | prima &
certi$$ima	, quae cuilibet ordine philo$ophanti occurrat.
<p><marg>VIII.
Di$tinctionem interani-
mam & corpus, $ive
interrem cogitantem
& corpoream, hinc
agno$sei.</marg>
<marg>10</marg> Haecque optima via e$t ad mentis naturam, eju$que
a` corpore 	di$tinctionem, agno$cendam. Examinantes
enim quinam $imus nos, qui omnia quae a` nobis di-
ver$a $unt $upponimus fal$a e$$e, per$picue` videmus,
nullam exten$ionem, nec figuram, nec motum loca-
<marg>15</marg> lem, nec quid $imile, quod corpori $it tribuendum, ad
naturam no$tram pertinere, $ed cogitationem $olam,
quae proinde priu`s & certiu`s qua`m ulla res corporea
cogno$citur; hanc enim jam percepimus, de aliis au-
tem adhuc dubitamus.
<p><marg>IX.
Quid $it cogitatio</marg>
<marg>20</marg> Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quae nobis
con$ciis in nobis fiunt, quatenu`s eorum in nobis con-
$cientia e$t. Atque ita non modo` intelligere, velle, ima-
ginari, $ed etiam $entire, idem e$t hi^c quod cogitare.
Nam $i dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo $um;
<marg>25</marg> & hoc intelligam de vi$ione, aut ambulatione, quae
corpore peragitur, conclu$io non e$t ab$olute` certa;
quia, ut $aepe $it in $omnis, po$$um putare me videre,
vel ambulare, quamvis oculos non aperiam, & loco
non movear, atque etiam forte`, quamvis nullum ha-
<marg>30</marg>beam corpus. Sed $i intelligam de ip$o $en$u $ive con-
$cientia^ videndi aut ambulandi, quia tunc refertur ad

<sz>8</sz>

mentem, quae $ola $entit $ive cogitat $e videre aut am-
bulare, e$t plane` certa.

<p><marg>X.
Quae $implici$$ima $unt
& per $ nota, defini-
tionibus Logicis ob-
$curiora reddi; &
talia inter cognitio-
nes $tudio acqui$itas
non e$$e numeranda.</marg>
Non hi^c explico alia multa nomina, quibus jam u$us
$um, vel utar in $equentibus, quia per $e $atis nota
mihi videntur. Et $aepe adverti Philo$ophos in hoc er-<marg>5</marg>
rare, quo`d ea, quae $implici$$ima erant ac per $e nota,
Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim
ip$a ob$curiora reddebant. Atque ubi dixi hanc pro-
po$itionem, <i> ego cogito, ergo |$um, e$$e</i>  omnium primam
& certi$$imam, quae cuilibet ordine philo$ophanti oc-<marg>10</marg>
currat, non ideo` negavi quin ante ip$am $cire opor-
teat, <i> quid $it cogitatio, quid exi$tentia, quid certitudo;
item, quo`d $ieri non po$$it, ut id quod cogitet non exi$tat</i>;
& talia; $ed quia hae $unt $implici$$imae notiones &
quae $olae nullius rei exi$tentis notitiam praebent, id-<marg>15</marg>
circo non cen$ui e$$e numerandas.
<p><marg>XI.
Quomodo mens no$tra
notior $it qua`m cor-
pus.</marg>
Jam vero` ut $ciatur, mentem no$tram non modo`
prius & certiu`s, $ed etiam evidentiu`s qua`m corpus co-
gno$ci, notandum e$t, lumine naturali e$$e noti$$imum,
nihili nullas e$$e affectiones $ive qualitates; atque ideo`<marg>20</marg>
ubicunque aliquas deprehendimus, ibi rem $ive $ub-
$tantiam, cujus illae $int, nece$$ario` inveniri ; & quo`
plures in ea^dem re $ive $ub$tantia^ deprehendimus,
tanto` clariu`s nos illam cogno$cere. Plura vero` in
mente no$tra^, qua`m in ulla^ alia^ re a` nobis deprehendi, <marg>25</marg>
ex hoc manife$tum e$t, quo`d nihil plane` efficiat, ut ali-
quid aliud cogno$camus, quin idem etiam multo` cer-
tius in mentis no$trae cognitionem nos adducat. Ut $i
terram judico exi$tere, ex eo quo`d illam tangam vel
videam, certe`ex hoc ip$o adhuc magis mihi judican-<marg>30</marg>
dum e$t mentem meam exi$tere : fieri enim for$an


<sz>9</sz>

pote$t, ut judicem nie terram tangere, quamvis terra
nulla exi$tat; non autem, ut id judicem, & mea mens
quae id judicat nihil $it; atque ita de caeteris.
<p><marg>XII.
Cur non omnibus aeque`
innote$cat. </marg>
Nec aliam ob cau$am aliter vi$um e$t iis, qui non
<marg>5</marg>ordine philo$ophati $unt, qua`m quia mentem  a` corpore
nunquam $atis accurate` di$tinxerunt. Et quamvis $ibi
certius e$$e puta^rint, $e ip$os exi$tere, qua`m quidquam
aliud, non tamen adverterunt, per $e ip$os, mentes
$olas hoc in loco fui$$e intelligendas; $ed contra` po-
<marg>10</marg>tiu`s intellexerunt $ola | $ua corpora, quae oculis vide-
bant, & manibus palpabant, quibu$que vim $entiendi
perperam tribuebant; hocque ip$os a` mentis natura^
percipienda^ avocavit.
<p><marg>XIII.
Quo $en$u reliquarum
rerum cognitio a` Dei
cognitione dependeat. </marg>
Cu`m autem mens, quae $e ip$am novit, & de aliis
<marg>15</marg> omnibus rebus adhuc dubitat, undiquaque circum$pi-
cit, ut cognitionem $uam ulteriu`s extendat : primo`
quidem invenit apud $e multarum rerum ideas, quas
quamdiu tantu`m contemplatur, nihilque ip$is $imile
extra $e e$$e affirmat nec negat, falli non pote$t. In-
<marg>20</marg>venit etiam communes qua$dam notiones, & ex his
varias demon$trationes componit, ad quas quamdiu
attendit, omnino $ibi per$uadet e$$e veras. Sic, exempli
cau$a^, numerorum & figurarum ideas in $e habet, ha-
betque etiam inter communes notiones, <i> quo`d $i aequa-
<marg>25</marg>libus aequalia addas, quae inde ex$urgent erunt aequalia</i>,
& $imiles; ex quibus facile` demon$tratur, tres angulos
trianguli aequales e$$e duobus rectis, &c. ; ac proinde
haec & talia $ibi per$uadet vera e$$e, quamdiu ad prae-
mi$$as, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non
<marg>30</marg>pote$t $emper ad illas attendere, cu`m po$tea recorda-
tur $e nondum $cire, an forte` talis naturae creata fit,


<sz>10</sz>

ut $allatur etiam in iis quae ip$i evidenti$$ima appa-
rent, videt $e merito` de talibus dubitare, nec ullam
habere po$$e certam $cientiam, priu$quam $uae autho-
rem originis agnoverit.

<p><marg>XIV.
Ex eo quo`d exi$tentia
nece$$aria in no$tro
de Deo conceptu con-
tineatur, recte` con-
cludi Deum exi$tere. </marg>
Con$iderans deinde inter diver$as ideas, quas apud<marg>5</marg>
$e habet, unam e$$e entis $umme` intelligentes, $umme`
potentis & $umme` perfecti, quae omnium longe`prae-
cipua e$t, agno$cit in ip$a^ exi$tentiam, non po$$ibilem
& contingentem tantum, quemadmodum in ideis alia-
rum omnium rerum, quas di$tin`cte percipit, $ed om- <marg>10</marg>
nino nece$$ariam & aeternam. Atque ut ex eo quo`d,
exempli cau$a`, percipiat | in idea^ trianguli nece$$ario
contineri, tres ejus angulos aequales e$$e duobus re-
ctis, plane` $ibi per$uadet triangulum tres angulos ha-
bere aequales duobus rectis : ita ex eo $olo quo`d per-<marg>15</marg>
cipiat exi$tentiam nece$$ariam & aeternam in entis
$umme`perfecti idea^ contineri, plane` concludere debet
ens $umme` perfectum exi$tere.
<p><marg>XV.
Non eodem in alarium rerum con-
ceptibus exi$tentiam
nece$$ariam, $ed con-
ringentem duntaxat
contineri. </marg>
Magi$que hoc credet, $i attendat nullius alterius rei
ideam apud $e inveniri, in qua^ eodem modo nece$$a-<marg>20</marg>
riam exi$tentiam contineri animadvertat. Ex hoc enim
intelliget, i$tam ideam entis $umme` perfecti non e$$e a
$e effictam, nec exhibere chimericam quandam, $ed
veram & immutabilem naturam, quaeque non pote$t
non exi$tere, cum nece$$aria exi$tentia in ea^ conti-<marg>25</marg>
neatur.
<p><marg>XVI.
Praejudicia impedire,
quominu`s i$ta nece$-
$itas exi$stentiae Dei
ab omnibus clare` co-
gnoscatur. </marg>
Hoc, inquam, facile`credet mens no$tra, $i $e priu`s
omnino praejudiciis libera^rit. Sed quia $umus a$$ueti
reliquis omnibus in rebus e$$entiam ab exi$tentia^ di$tin-
guere, atque etiam varias ideas rerum, quae nu$quam<marg>30</marg>
$unt, aut $uerunt, ad arbitrium effingere, facileŹ con-


<sz>11</sz>

tingit, cu`m in entis $umme` perfecti contemplatione
 non $mus plane` de$ixi, ut dubitemus an forte` ejus
idea una $it ex iis, quas ad arbitrium e$$inximus, aut
$altem ad quarum e$$entiam exi$tentia non pertinet.
<p><marg>XVII.
Quo` cuju$que ex no$tris
ideis objectiva perfec-
tio major e$t, eo` ejus
causam e$$e debere
majorem. </marg>
<marg>5</marg>Ulteriu`s vero` con$iderantes ideas quas in nobis
habemus, videmus quidem illas, quatenus $unt qui-
dam modi cogitandi, non multu`m a` $e mutuo` differre,
$ed quatenus una unam rem, alia aliam reprae$entat,
e$$e valde diver$as; & quo` plus perfectionis objectivae
<marg>10</marg>in $e continent, eo perfectiorem ip$arum cau$am e$$e
debere. Nam quemadmodum, $i quis in $e habet
ideam alicujus machinae valde artificio$ae, merito`
quaeri pote$t quaenam $it cau$a a`qua^  illam | habet :
an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio
<marg>15</marg>factam; an mechanicas $cientias tam accurate` didi-
cerit, anve tanta $it in eo ingenii vis, ut ip$am nullibi
unquam vi$am per $e excogitare potuerit?  Totum enim
artificium quod in idea^ illa^ objective` tantu`m $ive
tanquam in imagine continetur, debet in ejus cau$a^,
<marg>20</marg>quali$cunque tandem $it, non tantu`m objective`$ive
reprae$entative`, $altem in prima^ & praecipua^, $ed reip$a^
formaliter aut eminenter contineri.
<p><marg>XVIII.
Hinc rur$us concludi
Deum exi$tere. </marg>
Sic, quia Dei $ive entis $ummi ideam habemus in
nobis, jure po$$umus examinare a` qua^nam causa^
<marg>25</marg>illam habeamus; tantamque in ea^ immen$itatem inve-
niemus, ut plane` ex eo $imus certi, non po$$e illam
nobis $ui$$e inditam, ni$i a` re in qua` fit revera om-
nium perfectionum complementum, hoc e$t, ni$i a`
Deo realiter exi$tente. E$t enim lumine naturali noti$-
<marg>30</marg>$imum, non modo` a` nihilo nihil fieri; nec id quod e$t perfectius ab eo quod e$t
minu`s perfectum, ut a` cau$a^


<sz>12</sz>

efficiente & totali, produci; $ed neque etiam in nobis
ideam $ive imaginem ullius rei e$$e po$$e, cujus non
alicubi, $ive in nobis ip$is, $ive extra nos, Archetypis
aliquis, omnes ejus perfectiones reip$a^ continens, exi-
$tat. Et quia $ummas illas perfectiones, quarum ideam<marg>5</marg>
habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ip$o
recte`concludimus eas in aliquo a` nobis diver$o,
nempe in Deo e$$e, vel certe` aliquando fui$$e; ex quo
evidenti$$ime` $equitur, ip$as adhuc e$$e.
<p><marg>XIX.
Et$i Dei naturam non
comprehendamus,
ejus tamen perfectio-
nes omni alia^ re cla-
rius a` nobis cogno$ci. </marg>
Hocque $atis certum e$t & manife$tum, iis qui Dei<marg>10</marg>
ideam contemplari $umma$que ejus per$ectiones ad-
vertere $unt a$$ueti. Quamvis enim illas non compre-
hendamus, quia $cilicet e$t de natura^ infiniti ut a`
nobis, qui $u|mus finiti, non comprehendatur, nihilo-
minus tamen ip$as clarius & di$tinctius qum ullas<marg>15</marg>
res corporeas intelligere po$$umus, quia cogitationem
no$tram magis implent, $untque $impliciores, nec limi-
tationibus ullis ob$curantur.
<p><marg>XX.
Nos non a` nobis ip$is,
$ed a` Deo factos,
eumque proinde exi-
$tere. </marg>
Quia vero` non omnes hoc advertunt, atque etiam
quia non, quemadmodum habentes ideam artificio$ae<marg>20</marg>
alicujus machinae $cire $olent undenam illam acce-
perint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis ali-
quando a` Deo adveni$$e, utpote quam $emper habui-
mus : quaerendum adhuc e$t, a`quonam $imus nos
ip$i, qui $ummarum Dei perfectionum ideam in nobis<marg>25</marg>
habemus. Nam certe` e$t lumine naturali noti$$imum,
eam rem, quae novit aliquid $e perfectius, a` $e non e$$e:
dedi$$et enim ip$a $ibi omnes perfectiones, quarum
ideam in $e habet; nec proinde etiam po$$e ab ullo
e$$e, qui non habeat in $e omnes illas perfectiones, <marg>30</marg>
hoc e$t, qui non $it Deus.


<sz>13</sz>

<p><marg>XXI.
Exi$tantiae no$trae du-
rationem $uffiere,
ad exi$tentiam Dei
demon$trandam. </marg>
Nihilque hujus demon$trationis evidentiam pote$t
ob$curare, modo` attendamus ad temporis $ive rerum
durationis naturam; quae talis e$t, ut ejus partes a` $e
mutuo` non pendeant, nec unquam $imul exi$tant; at-
que ideo` ex hoc quo`d jam $imus, non $equitur nos in
tempore proxime` $equenti etiam futuros, ni$i aliqua
cau$a, nempe eadem illa quae nos primu`m produxit,
continuo` veluti reproducat, hoc e$t, con$ervet. Facile`
enim intelligimus nullam vim e$$e in nobis, per quam
<marg>10</marg>nos ip$os con$ervemus; illumque in quo tanta e$t vis,
ut nos a` $e diver$os con$ervet, tanto` magis etiam $e
ip$um con$ervare, vel potiu`s nulla^ ullius con$erva-
tione indigere, ac denique Deum e$$e.
<p><marg>XXII.
Ex no$tro modo exi-
$tentiam Dei cogno-
$cendi, omnia ejus
attributanaturali in-
genii vi cogno$cibilia
$imul cogno$ci. </marg>
Magna autem in hoc exi$tentiam Dei probandi
<marg>15</marg>modo, per ejus $cilicet ideam, e$t praerogativa : quo`d
$imul qui$|nam $it, quantu`m naturae no$trae ferte` infir-	$cendi, ot?znia ejui
mitas agno$camus. Nempe ad ejus ideam nobis inge-	gen ii vi co$$ no$cibilia
nitam re$picientes, videmus illum e$$e aeternum, om-
ni$cium, omnipotentem, omnis bonitatis veritati$que
<marg>20</marg>fontem, rerum omnium creatorem, ac denique illa
omnia in $e habentem, in quibus aliquam perfectio-
nem infinitam, $ive nulla^ imperfectione terminatam,
clare` po$$umus advertere.
<p><marg>XXIII.
Deum non e$$e corpo-
reum, nec $entire ut
nos, nec velle mali-
tiam peccati. </marg>
Nam $ane` multa $unt, in quibus et$i nonnihil per-
<marg>25</marg>fectionis agno$camus, aliquid tamen etiam imperfe-
ctionis $ive limitationis deprehendimus ; ac proinde
competere Deo non po$$unt. Ita in natura^ corporea^,
quia $imul cum locali exten$ione divi$ibilitas inclu-
ditur, e$tque imperfectio e$$e divi$ibilem, certum e$t,
<marg>30</marg>Deum non e$$e corpus. Et quamvis in nobis perfectio
quaedam $it, quo`d  $entiamus, quia tamen in omni $en$u
<sz>14</sz>
pa$$io e$t, & pati e$t ab aliquo pendere, nullo modo
Deum $entire putandum e$t, $ed tantummodo intelli-
gere & velle : neque hoc ip$um ut nos, per operatio-
nes quodammodo di$tinctas, $ed ita ut, per unicam a,
$emperque eandem & $implici$$imam actionem, omnia<marg>5</marg>
$imul intelligat, velit & operetur. Omnia, inquam,
hoc e$t, res omnes : neque enim vult malitiam peccati,
quia non e$t res.
<p><marg>XXIV.
A Dei cognitione ad
creaturarum cogni-
tionem perveniri,
recordando eum e$$e
infinitum, & non fi-
nitos. </marg>
Jam vero`, quia Deus $olus omnium quae $unt aut
e$$e po$$unt vera e$t cau$a, per$picuum e$t optimam<marg>10</marg>
philo$ophandi viam nos $equuturos, $i ex ip$ius Dei
cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de-
ducere conemur, ut ita $cientiam perfecti$$imam, quae
e$t effectuum per cau$as, acquiramus. Quod ut $atis
tuto` & $ine errandi periculo aggrediamur, ea^ nobis<marg>15</marg>
cautela^ e$t utendum, ut $emper qua`m maxime` recor-
demur, & Deum authorem rerum e$$e infinitum, &
nos omnino finitos.
<p><marg>XXV.
Credenda e$$e omnia
quae a` Deo revelata
$unt, quamvis cap-
tum no$trum exce-
dant. </marg>
| Ita $i forte` nobis Deus de $e ip$o vel aliis aliquid
revelet, quod naturales ingenii no$tri vires excedat, <marg>20</marg>
qualia jam $unt my$teria Incarnationis & Trinitatis,
non recu$abimus illa credere, quamvis non clare` in-
telligamus. Nec ullo modo mirabimur multa e$$e, tum
in immen$a^ ejus natura^, tum etiam in rebus ab eo
creatis, quae captum no$trum excedant. <marg>25</marg>
<p><marg>XXV.
Nunquam di$putandum
e$$e de infinito, $ed
tantu`m ea in quibus
nullos fines, adver-
timus, qualia $unt
extensio mundi, di-
vi$ibilitas partium</marg>
Ita nullis unquam fatigabimur di$putationibus de
infinito. Nam $ane`, cu`m $imus finiti, ab$urdum e$$et
nos aliquid de ip$o determinare, atque $ic illud qua$i
Sinire ac comprehendere conari. Non igitur re$pon-
dere curabimus iis, qui quaerunt an, $i daretur linea<marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. V, p. 165-166. </fuss>


<sz>15</sz>

<marg>materiae, numerus
$tellarum, & c., pro
indefinitis habenda. </marg>
infinita, ejus media pars e$$et etiam in$inita; vel an
numerus infinitus $it par anve impar, & talia: quia de
iis nulli videntur debere cogitare, ni$i qui mentem
$uam infinitam e$$e arbitrantur. Nos autem illa omnia,
in quibus $ub aliqua^ con$ideratione nullum finem po-
terimus invenire, non quidem affirmabimus e$$e in-
finita, $ed ut indefinita a $pectabimus. Ita, quia non
po$$umus imaginari exten$ionem tam magnam, quin
intelligamus adhuc majorem e$$e po$$e, dicemus ma-
gnitudinem rerum po$$ibilium e$$e indefinitam. Et quia
non pote$t dividi aliquod corpus in tot partes, quin
$ingulae adhuc ex his partibus divi$ibiles intelligantur,
putabimus quantitatem e$$e indefinite` divi$ibilem. Et
quia non pote$t fingi tantus $tellarum numerus, quin
<marg>15</marg>plures adhuc a` Deo creari potui$$e credamus, illarum
etiam numerum indefinitum $upponemus; atque ita de reliquis.
<p><marg>XXVII.
Quae differentia $it in-
inter indefinitum & in-
finitum. </marg>
Haecque indefinita dicemus potiu`s qua`m infinita:
tum ut nomen infiniti $oli Deo re$ervemus, quia in eo
<marg>20</marg>$olo omni ex parte, non modo` nullos limites agno$ci-
mus, $ed | etiam po$itive nullos e$$e intelligimus; tum
etiam, quia non eodem modo po$itive` intelligimus
alias res aliqua^ ex parte limitibus carere, $ed nega-
tive` tantu`m earum limites, $i quos habeant, inveniri
<marg>25</marg>a` nobis non po$$e confitemur.
<p><marg>XXVIII.
Non cau$as finales re-
rum creatarum, $ed
efficientes e$$e exa-
minandas. </marg>
Ita denique nullas unquam rationes, circa res natu-
rales, a` fine quem Deus aut natura in iis faciendis $ibi
propo$uit, de$umemus: quia non tantum nobis debe-
mus arrogare, ut ejus con$iliorum participes e$$e pu-
<marg>30</marg>temus. Sed ip$um ut cau$am efficientem rerum om-

<fuss>a. Voir t. V, p. 167. </fuss>


<sz>16</sz>

nium con$iderantes, videbimus quidnam ex iis ejus
attributis, quorum nos nonnullam notitiam voluit
habere, circa illos ejus effectus qui $en$ibus no$tris
apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con-
cludendum e$$e o$tendat; memores tamen, ut jam<marg>5</marg>
dictum e$t a, huic lumini naturali tamdiu tantu`m e$$e
credendum, quandiu nihil contrarium a` Deo ip$o
revelatur.

<p><marg>XXIX.
Deum non e$$e errorum
causam. </marg>
Primum Dei attributum quod hi^c venit in con$ide-
rationem, e$t, quo`d $it $umme` verax, & dator omnis<marg>10</marg>
luminis: adeo` ut plane` repugnet ut nos fallat, $ive ut
proprie` ac po$itive` $it cau$a errorum, quibus nos ob-
noxios e$$e experimur. Nam quamvis forte` po$$e fal-
lere nonnullum ingenii argumentum apud nos homi-
nes e$$e videatur, nunquam certe` fallendi voluntas<marg>15</marg>
ni$i ex malitia^ vel metu & imbecillitate procedit, nec
proinde in Deum cadere pote$t.

<p><marg>XXX.
Hin $equi omnia quae
clare` percipimus, ve-
ra e$$e, ac tolli dubi-
tationes ante` recen-
$itas. </marg>
Atque hinc $equitur, lumen naturae, $ive cogno$-
cendi facultatem a` Deo nobis datam, nullum unquam
objectum po$$e attingere, quod non $it verum, quatenus<marg>20</marg>
ab ip$a^ attingitur, hoc e$t, quatenus clare` & di$tincte`
percipitur. Merito` enim deceptor e$$et dicendus, $i
perver$am illam ac fal$um pro vero $umentem nobis
dedi$$et. Ita tollitur $umma | illa dubitatio, quae ex eo
petebatur, quo`d ne$ciremus an forte` talis e$$emus<marg>25</marg>
naturae, ut falleremur etiam in iis quae nobis eviden-
ti$$ima e$$e videnturb. Quin & aliae omnes dubitandi
cau$ae, priu`s recen$itae c, facile ex hoc principio tollen-

<fuss>a. Art. XXV, p. 14 ci-avant.
b. Ci-avant, p. 9, 1. 31, a` p. 10, 1. 2,
c. Art. IV et V, p. 5-6 ci-avant. </fuss>


<sz>17</sz>

tur. Non enim ampliu`s Mathematicae veritates nobis
$u$pectae e$$e debent, quia $unt maxime` per$picuae.
Atque $i advertamus quid in $en$ibus, quid in vigilia^,
quidve in $omno clarurn $it ac di$tinctum, illudque ab
<marg>5</marg> eo quod confu$um e$t & ob$curum di$tinguamus, facile`
quid in qua^libet re pro vero habendum $it agno$ce-
mus. Nec opus e$t i$ta pluribus verbis hoc in loco per-
$equi, quoniam in Meditationibus Metaphy$icis jam
utcunque tractata $unt a, & accuratior eorum explica-
<marg>10</marg>tio ex $equentium cognitione dependet.
<p><marg>XXXI.
Errores no$tros, $i ad
Deum referantur,
e$$e tantu`m negatio-
nes; $i ad nos, priva-
tiones. </marg>
Quia vero`, et$i Deus non $it deceptor, nihilominus
tamen $aepe contingit nos falli, ut errorum no$trorum
originem & cau$am inve$tigemus, ip$o$que praecavere
di$camus, advertendum e$t, non tam illos ab intellectu
<marg>15</marg>qua`m a` voluntate pendere; nec e$$e res, ad quarum
productionem realis Dei concur$us requiratur: $ed
cu`m ad ip$um referuntur, e$$e tantu`m negationes, &
cu`m ad nos, privationes.
<p><marg>XXXII.
Duos tantu`m in nobis
e$$e modos cogitandi,
perceptionem $cilicet
intellectu^s, & opera-
tionem voluntatis. </marg>
Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis expe-
<marg>20</marg>rimur, ad duos generales referri po$$unt : quorum
unus e$t perceptio, $ive operatio intellectu`s; alius vero`
volitio $ive operatio voluntatis. Nam $entire, imagi-
nari, & pure`intelligere, $unt tantu`m diver$i modi per-
cipiendi; ut & cupere, aver$ari, affirmare, negare,
<marg>25</marg>	dubitare $unt diver$i modi volendi.
<p><marg>XXXIII.
Nos non errare, ni$i
eu`m de re non $atis
percepta^  judicamus. </marg>
Cu`m autem aliquid percipimus, modo` tantu`m ni-
hil | plane` de ip$o affirmemus vel negemus, manife$tum
e$t nos non falli; ut neque etiam cu` m id tantu`m affir-
mamus aut negamus, quod clare` & di$tincte`perci-
<marg>30</marg>pimus e$$e $ic affirmandum aut negandum : $ed tan-

<fuss>a. Medit. IV. Voir t. VII, p. 53. </fuss>
<sz>18</sz>
tummodo cu`m (ut fit), et$i aliquid non recte` percipia-
mus, de eo nihilominus judicamus.
<p><marg>XXXIV.
Non $olu`m intellectum,
$ed etiam voluntatem
requiri ad judicandum. </marg>
Atque ad judicandum requiritur quidem intellectus,
quia de re, quam nullo modo percipimus, nihil po$$u-
mus judicar ; $ed requiritur etiam voluntas, ut rei<marg>5</marg>
aliquo modo perceptae a$$en$io praebeatur. Non autem
requiritur ($altem ad quomodocunque judicandum)
integra & omnimoda rei perceptio; multis enim po$-
$umus altentiri, quae nonni$i perob$cure` & confu$e`
cogno$cimus. <marg>10</marg>
<p><marg>XXXV.
Hanc illo latiu`s pa`te-
re, errorumque cau-
$am inde e$$e. <p></marg>
Et quidem intellectu`s perceptio, non ni$i ad ea pauca
quae illi offeruntur; $e extendit, e$tque $emper valde
finita. Voluntas vero` infinita quodammodo dici pote$t,
quia nihil unquam advertimus, quod alicujus alterius
voluntatis, vel immen$ae illius quae in Deo e$t, objectum<marg>15</marg>
e$$e po$$it, ad quod etiam no$tra non $e extendat : adeo`
ut facile` illam, ultra ea quae clare` percipimus, exten-
damus; hocque cu`m facimus, haud mirum e$t quo`d
contingat nos falli.
<p><marg>XXXVI.
Errores no$tros Deo
imputari non po$$e. </marg>
Neque tamen ullo modo Deus errorum no$trorum<marg>20</marg>
author fingi pote$t, propterea quod nobis Intellectum,
non dedit omni$cium. E$t enim de ratione intellellectu^s
creati, ut $it finitus; ac de ratione intellectu^s finiti, ut
non ad omnia $e extendat.
<p><marg>XXXVII.
Summam e$$e hominis
perfectionem, quo`d
agat libere`, $ive per
voluntatem ; & per
hoc laude vel vitupe-
rio dignum reddi. </marg>
Quo`d vero` lati$$ime` pateat voluntas, hoc etiam<marg>25</marg>
ip$ius naturae convenit; ac $umma quaedam in homine
perfectio e$t, quo`d agat per voluntatem, hoc e$t libere`,
atque ita peculiari quodam modo $it author $uarum
actionum, & ob ip$as laudem mereatur. Non enim lau-
dantur automata, quo`d motus | omnes ad quos in$ti-<marg>30</marg>
tuta $unt, accurate` exhibeant, quia nece$$ario` illos $ic
<sz>19</sz>
exhibent; laudatur autem eorum artifex, quo`d tam
accurata fabricarit, quia non nece$$ario`, $ed libere`,
ip$a fabricavit. Ea^deinque ratione, magis profecto`no-
bis tribuendum e$t, quo`d verum amplectamur, cu`m
<marg>5</marg>amplectimur, quia voluntarie` id agimus, qua`m $i non,
po$$emus non amplecti.
<p><marg>XXXVIII.
E$$e defectum in no$tra^
actione, non in no$tra^
natura^, quo`d  erre-
mus; & $aepe $ubdi-
torum culpas aliis
dominis, nunquam
autem Deo tribui
po$$e. </marg>
Quo`d autem in errores incidamus, defectus quidem
e$t in no$tra^ actione $ive in u$u libertatis $ed non in
no$tra^ natura^, utpote quae eadem e$t, cu`m non recte`
<marg>10</marg>qua`m cu`m recte judicamus. Et quamvis tantam Deus
per$picacitatem intellectui no$tro dare potui$$et, ut
nunquam falleremur, nullo tamen jure hoc ab ip$o
po$$umus exigere. Nec, quemadmodum inter nos ho-
mines, $i quis habeat pote$tatem aliquod malum impe-
<marg>15</marg>diendi, nec tamen impediat, ip$um dicimus e$$e ejus
cau$am : ita etiam, quia Deus potui$$et e$$icere ut nun-
quam falleremur, ideo` errorum no$trorum cau$a e$t
putandus. Pote$tas enim, quam homines habent uni
in alios, ad hoc e$t in$tituta, ut ip$a^ utantur ad illos a`
<marg>20</marg>malis revocandos; ea autem, quam Deus habet in om-
nes, e$t quam maxime` ab$oluta & libera: ideaque $um-
mas quidem ip$i debemus gratias, pro bonis quae nobis
largitus e$t; $ed nullo jure queri po$$umus, quo`d non
omnia largitus $it, qua agno$cimus largiri potui$$e.
<p><marg>XXXIX.
Libertatem arbitrii e$$e
per $e notam. </marg>
<marg>25</marg>Quo`d autem $it in no$tra^ voluntate libertas, & mul-
tis ad arbitrium vel a$$entiri vel non a$$entiri po$$imus,
adeo'  manife$tum e$t, ut inter primas & maxime` com-
munes notiones, quae nobis $unt innatae, $it recen$en-
dum. Patuitque hoc maxime` paulo` ant a, cu`m de om-
<marg>30</marg>nibus dubitare $tudentes, eo` u$que $umus progre$$i,

<fuss>a. Art. V et art. VI, p. 6 ci-avant. </fuss>


<sz>20</sz>

ut fingeremus aliquem po|tenti$$imum no$trae originis
authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilo-
minus enim hanc in nobis libertatem e$$e experieba-
mur, ut po$$emus ab iis credendis ab$tinere, quae non
plane`certa erant & explorata. Nec ulla magis per $e<marg>5</marg>
nota & per$pecta e$$e po$$unt, qua`m quae tunc temporis
non dubia videbantur.
<p><marg>XL.
Certum etiam omnia
e$$e a` Deo praeordi-
nata. </marg>
Sed quia jam Deum agno$centes, tam immensam in
eo pote$latem e$$e percipimus, ut nefas e$$e putemus
exi$timare, aliquid unquam a` nobis fieri po$$e, quod
non ante` ab ip$o fuerit praeordinatum: facile` po$$umus
nos ip$os magnis difficultatibus intricare, $i hanc Dei
praeordinationem cum arbitrii no$tri libertate conci-
liare, atque utramque $imul comprehendere conemur.
<p><marg>XLI.
Quomodo arbitrii no-
$tri libertas & Dei
praeordinatio $imul
concilientur. </marg>
Illis vero` nos expedieimus, $i recordemur mentem<marg>15</marg>
no$tram e$$e finitam; Dei autem potentiam, per quam
non tantu`m omnia, quae $unt aut e$$e po$$unt, ab
aeterno prae$civit, $ed etiam voluit ac praeordinavit,
e$$e infinitam: ideo`que hanc quidem a` nobis $atis at-
tingi, ut clare` & di$tincte`percipiamus ip$am in Deo<marg>20</marg>
e$$e; non autem $atis comprehendi, ut videamus quo
pacto liberas hominum actiones indeterminatas relin-
quat; libertatis autem & indifferentiae, quae in nobis
e$t, nos ita con$cios e$$e, ut nihil $it quod evidentius
& perfectius comprehendamus. Ab$urdum enim e$$et<marg>25</marg>
propterea quo`d non comprehendimus unam rem,
quam $cimus ex natura^ $ua^ nobis e$$e debere incom-
prehen$ibilem, de alia dubitare, quam intime` compre-
hendimus, atque apud no$met ip$os experimur.
<p><marg>XLII.
Quomodo, quamvis no-
limus falli, fallamus</marg>
Jam vero`, cu`m $ciamus errores omnes no$tros a` vo-<marg>30</marg>
luntate pendere, mirum videri pote$t, quo`d unquam


<sz>21</sz>
<marg>tamen per no$tram
voluntatem. </marg>
fallamur, quia nemo e$t qui velit falli. Sed longe` aliud
e$t velle fallli, qua`m velle a$$entiri iis, in quibus cont-
tingit errorem reperiri. Et quamvis revera nullus $it,
qui expre$$e velit falli, vix tamen ullus e$t, qui non
<marg>5</marg>$aepe velit iis a$$entiri, in quibus error ip$o in$cio con-
tinetur. Quin & ip$a veritatis a$$equendae cupiditas
per$aepe e$$icit, ut ii qui non recte $ciunt qua^ ratione
$it a$$equenda, de iis quae non percipiunt judicium
ferant, atque idcirco ut errent.
<p><marg>XLIII.
Nos nunquam falli,
cu`m $olis clare` & di-
$tincte` perceptis a$-
$entimur. </marg>
<marg>10</marg>Certum autem e$t, nihil nos unquam fal$um pro
vero admi$$uros, $i tantu`m iis a$$en$um praebeamus quae
clare`& di$tincte`percipiemus. Certum, inquam, quia,
cu`m Deus non $it fallax, facultas percipiendi quam no-
bis dedit, non pote$t tendere in $al$um; ut neque etiam
facultas a$$entiendi, cu`m tantu`m ad ea quae clare` per-
cipiuntur $e extendit. Et quamvis hoc nulla` ratione
probaretur, ita omnium animis a` natura^ impreitum e$t,
ut quoties aliquid clare` percipimus, ei $ponte a$$entia-
mur, & nullo modo po$$imus dubitare quin $it verum.
<p><marg>XLIV.
Nos $emper male`judi-
care, cu`m a$$entimur
non clare` perceptis,
et$i ca$u incidamus
in veritatem; idque
ex eo contingere,
quo`d $upponamus ea
fui$$e antea $atis a`
nobis per$pecta. </marg>
<marg>20</marg>Certum etiam e$t, cu`m a$$entimur alicui rationi
quam non percipimus, vel nos falli, vel ca$u tantu`m
incidere in veritatem, atque ita ne$cire nos non falli .
Sed $ane` raro` contingit, ut a$$entiantur iis, quae adver-
timus a` nobis non e$$e percepta : quia lumen naturae
<marg>25</marg>nobis dictat, nunquam ni$i de re cognita` e$$e judican-
dum. In hoc autem frequenti$$ime` erramus, quo`d multa
putemus a` nobis olim fui$$e percepta, ii$que, memoriae
mandatis, tanquam omnino perceptis a$$entiamur,
quae tamen revera nunquam percepimus.
<p><marg>XLV.
Quid $it perceptio
clara, quid di$tincta. </marg>
<marg>30</marg>Quin & permulti homines nihil plane` in tota^ vita^
percipiunt $atis recte`, ad certum de eo judicium feren-


<sz>22</sz>

dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubi-
tatum judicium po$$it inniti, non modo` requiritur ut
$it clara, $ed etiam ut $it di$tincta. Claram voco illam,
quae menti attendenti prae$ens & aperta e$t : $icut ea
clare` a` nobis videri dicimus, quae, oculo intuenti<marg>5</marg>
prae$entia, $atis fortiter & aperte` illum movent. Di$tin-
ctam autem illam, quae, cu`m clara $it, ab omnibus aliis
ita $ejuncta e$t & praeci$a, ut nihil plane` aliud, qu'am
quod clarum e$t, in $e contineat.

<p><marg>LVI.
Exemplo doloris o$ten-
ditur, claram e$$e
po$$e perceptionem,
et$i non $it di$tincta;
non autem di$tin-
ctam, ni$i $it clara. </marg>
Ita, dum quis magnum aliquem $entit dolorem, cla-<marg>10</marg>
ri$$ima quidem in eo e$t i$ta perceptio doloris, $ed non
$emper e$t di$tincta; vulgo` enim homines illam con-
fundunt cum ob$curo $uo judicio de natura^ ejus, quod
putant e$$e in parte dolente $imile $en$ui doloris, quem
$olum clare` percipiunt. Atque ita pote$t e$$e clara per-<marg>5</marg>
ceptio, quae non $it di$tincta; non autem ulla di$tincta,
ni$i $it clara.
<p><marg>XLVII.
Ad primae aetatis prae-
judicia emendanda,
$implices notiones
e$$e confiderandas, &
quid in qua^que $it
clarum. </marg>
Et quidem in prima^ aetate mens ita corpori fuit im-
mer$a, ut quamvis multa clare`, nihil tamen unquam
di$tincte` perceperit; cu`mque tunc nihilominus de	<marg>20</marg>
multis judica^rit, hinc multa hau$imus praejudicia, quae
a` pleri$que nunquam po$tea deponuntur. Ut autem nos
iis po$$imus liberare, $ummatim hi^c enumerabo $im-
plices omnes notiones, ex quibus cogitationes no$trae
componuntur; & quid in una^qua^que $it clarum, quid-<marg>25</marg>
que ob$curum, $ive in quo po$$imus falli, di$tinguam.
<p><marg>XLVIII.
Omnia quae $ub per-
ceptionem no$tram
cadunt, $pectari ut
res rerumve affectio-
nes, vel ut aeternas
veritates; & rerum
enumeratio. </marg>
Quaecunque $ub perceptionem no$tram cadunt, vel
tanquam res, rerumve affectiones qua$dam, con$idera-
mus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exi$ten-
tiam extra cogitationem no$tram habentes. Ex iis quae<marg>30</marg>
tanquam res con$ideramus, maxime` generalia $unt


<sz>23</sz>

<i>$ubstantia, duratio, ordo, numerus</i>, & $i quae alia $unt
eju$modi, quae ad omnia | genera rerum $e extendunt.
Non autem plura qua`m duo $umma genera rerum
agno$co: unum e$t rerum intellectualium, $ive cogita-
<marg>5</marg>tivarum, hoc e$t, ad mentem $ive ad $ub$tantiam cogi-
tantem pertinentium; aliud rerum materialium, $ive
quae pertinent ad $ub$tantiam exten$am, hoc e$t, ad
corpus. Perceptio, volitio, omne$que modi tam perci-
piendi qua`m volendi, ad $ub$tantiam cogitantem refe-
<marg>10</marg>runtur; ad exten$am autem, magnitudo, $ive ip$amet
exten$io in longum, latum & profundum, figura, mo-
tus, $itus, partium ip$arum divi$ibilitas, & talia. Sed &
alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad $olam
mentem , nec etiam ad $olum corpus referri debent,
<marg>15</marg>quaeque, ut infra $uo loco o$tendetur a, ab arcta^ & in-
tima^ mentis no$trae cum corpore unione profici$cun-
tur: nempe appetitus famis, $itis, &c.; itemque, com-
motiones, $ive animi pathemata, quae non in $ola^
cogitatione con$i$tunt, ut commotio ad iram, ad hila-
<marg>20</marg>ritatem, ad tri$titiam, ad amorem, &c.; ac denique
$en$us omnes, ut doloris, titillationis, lucis & colo-
rum, $onorum, odorum, $aporum, caloris, duritiei,
aliarumque tactilium qualitatum.

<p><marg>XLIX.
Aeternas veritates non
posse ita numerari,
$ed nec e$$e opus. </marg>
Atque haec omnia tanquam res, vel rerum qualitates
<marg>25</marg>$eu modos, con$ideramus. Cu`m autem agno$cimus
fieri non po$$e, ut ex nihilo aliquid fiat, tunc proposi-
tio haec : <i>Ex nihilo nihil $it</i>, non tanquam res aliqua
exi$tens, neque etiam ut rei modus con$ideratur, $ed
ut veritas quaedam aeterna, quae in mente no$tra^ $edem
<marg>30</marg>habet, vocaturque communis notio, $ive axioma.


<fuss>a. Pars IV, art. CLXXXIX, CXCX et CXCXI. </fuss>


<sz>24</sz>

Cujus generis $unt : <i>Impossibile est idem $imul e$$e &
non e$$e : Quod factum e$t, infectum e$$e nequit : Is qui
cogitat, non pote$t non exi$tere dum cogitat</i> : & alia
innumera, quae quidem omnia recen$eri facile` non
| po$$unt, $ed nec etiam ignorari, cu`m occurrit occa$io<marg>5</marg>	5
ut de iis co`gitemus, & nullis preejudiciis excaecamur.
<p><marg>L.
Eas clare` percipi, $ed
non omnes ab omni-
bus, propter praeju-
dicia. </marg>
Et quidem, quantum ad has communes notiones,
non dubium e$t quin clare` ac di$tincte` percipi po$$int,
alioqui enim communes notiones non e$$ent dicendae:
ut etiam revera quaedam ex ip$is non aequŹ apud om-<marg>10</marg>	to
bus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quo`d unius
hominis cogno$cendi facultas latiu`s pateat qua`m alte-
rius; $ed quia forte` communes i$tae notiones adver-
$antur praejudicatis opinionibus quorundam hominum, <marg>15</marg>	15
qui eas idcirco non facile capere po$$unt: etiam$i non-
nulli alii, qui praejudiciis i$tis $unt liberi, evidenti$$ime`
ip$as percipiant.

<p><marg>LI.
Quid $it $ubstantia, &
quo`d i$tud nomen Deo
& creaturis non con-
veniat univoce`.</marg>
Quantum autem ad ea, quae tanquam res vel rerum
modos $pectamus, operae pretium e$t ut $ingula $eor-<marg>20</marg>
$im con$ideremus. Per <i>$ub$tantiam</i> nihil aliud intelli-
gere po$$umus, quam rem quae ita exi$tit, ut nulla^ alia^
re indigeat ad exi$tendum. Et quidem $ub$tantia quae
nulla^ plane` re indigeat, unica tantu`m pote$t inteilligi,
nempe Deus. Alias vero` omnes, non ni$i ope concur-<marg>25</marg>
$u^s Dei exi$tere po$$e percipimus. Atque ideo` nomen
$ub$tantiae non convenit Deo & illis <i>univoci</i>, ut dici
$olet in Scholis, hoc e$t, nulla ejus nominis $ignificatio
pote$t di$tincte intelligi, quae Deo & creaturis $it com-
munis. <marg>30</marg>
<p><marg>LII.
Quo`d menti & corpori
Po$$unt autem $ub$tantia corporea & mens, $ive</marg>


<sz>25</sz>


<p><marg>univoce` conveniat, &
quomodo ip$a cogno$-
catur. </marg>
$ub$tantia cogitans, creata, $ub hoc communi con-
ceptu intelligi, quo`d $int res, quae $olo Dei concur$u
egent ad exi$tendum. Verumtamen non potest $ub$tan-
tia primu`m animadverti ex hoc $olo, quo`d $it res exi-
$tens, quia hoc $olum per $e nos non afficit; $ed facile`
ip$am agno$cimus ex | quolibet ejus attributo, per
communem illam notionem, quo`d nihili nulla $int
attributa, nullaeve proprietates aut qualitates. Ex hoc
enim quo`d aliquod attributum ade$$e percipiamus,
<marg>10</marg>concludimus aliquam rem exi$tentem, $ive $ub$tan-
tiam, cui illud tribui po$$it, nece$$ario etiam ade$$e.
<p><marg>LIII.
Cuju$que $ubstantiae
unum e$$e praecipuum
attributum, ut mentis
cogitatio, coporis
exten$io. </marg>
Et quidem ex quolibet attributo $ub$tantia cogno$-
citur; $ed una tamen e$t cuju$que $ub$lantiae praecipua
proprietas quae ip$ius naturam e$$entiamque con$ti-
<marg>15</marg>tuit & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe ex-
ten$io in longum, latum & pro$undum, $ub$tantiae
corporeae naturam con$tituit; & cogitatio con$tituit
naturam $ub$tantiae cogitantis. Nam omne aliud quod
corpori tribui pote$t, exten$ionem prae$upponit, e$tque
<marg>20</marg>tantu`m modus quidam rei exten$ae; ut &, omnia, quae
in mente reperimus, $unt tantu`m diver$i modi cogi-
tandi. Sic, exempli cau$a^, figura nonni$i in re exten$a^
pote$t intelligi, nec motus ni$i in $patio exten$o; nec
imaginatio, vel $en$us, vel voluntas, ni$i in re cogi-
<marg>25</marg>tante. Sed e`contra pote$t intelligi exten$io $ine figura^
vel motu, & cogitatio $ine imaginatione vel $en$u, &
ita de reliquis : ut cuilibet attendenti fit manife$tum.
<p><marg>LIV.
Quomodo claras & di-
$tinctas notiones ha-
bere po$$imus, $ub-
$tantiae cogitantis, &
corporeae, item Dei. </marg>
Atque ita facile` po$$umus duas claras & di$tinctas
habere notiones, $ive ideas, unam $ub$tantiae cogi-
<marg>30</marg>tantis creatae, aliam $ub$tantiae corporeae, $i nempe
attributa omnia cogitationis ab attributis exten$ionis

<sz>26</sz>


accurate` di$tinguamus. Ut etiam habere po$$umus
ideam claram & di$tinctam $ub$tantiae cogitantis in-
creatae & independentis, id e$t Dei : modo`ne illam
adaequate` omnia quae in Deo $unt exhibere $uppona-
mus, nec quidquam etiam in ea^ e$$e fingamus, $ed ea<marg>5</marg>
tantu`m advertamus, quae revera in ip$a^ continentur,
quaeque evidenter percipimus adnaturam | entis $umme`
perfecti pertinere. Nec certe` qui$quam talem ideam
Dei nobis ine$$e negare pote$t, ni$i qui nullam plane`
Dei notitiam in humanis mentibus e$$e arbitretur. <marg>10</marg>
<p><marg>LV.
Quomodo duratio, or-
do, numerus etiam
di$tincte` intelligan-
tur. </marg>
<i>Duratio, ordo, & numerus</i>, a` nobis etiam di$tincti$-
$ime` intelligentur, $i nullum iis $ub$tantiae conceptum
affingamus, $ed putemus durationem rei cuju$que e$$e
tantu`m modum, $ub quo concipimus rem i$tam, qua-
tenus e$$e per$everat. Et $imiliter, nec ordinem nec<marg>15</marg>
numerum e$$e quicquam diver$um a` rebus ordinatis
& numeratis, $ed e$$e tantum modos, $ub quibus illas
con$ideramus.
<p><marg>LVI.
Quid $int modi, quli-
tates, attributa. </marg>
Et quidem hi^c per <i>modos</i> plane` idem intelligimus,
quod alibi per <i>attributa</i>, vel qualitates. Sed cu`m con$i-<marg>20</marg>
deramus $ub$tantiam ab illis affici, vel variari, voca-
mus modos; cum ab i$ta` variatione talem po$$e deno-
minari, vocamus <i> qualitates</i>; ac denique, cu`m gene-
raliu`s $pectamus tantu`m ea $ub$tantiae ine$$e, vocamus
<i> attributa</i>. Ideo`que in Deo non proprie` modos aut qua-<marg>25</marg>
litates, $ed attributa tantu`m e$$e dicimus, quia nulla
in eo variatio e$t intelligenda. Et etiam in rebus crea-
tis, ea quae nunquam in iis diverso modo $e habent, ut
exi$tentia & duratio, in re exi$tente & durante, non
qualitates aut modi, $ed attributa dici debent. <marg>30</marg>
<p><marg>LVII.
Quaedam attributa e$$e</marg>
Alia autem $unt in rebus ip$is, quarum attributa vel

<sz>27</sz>


<marg>in rebus, alia in co-
gitatione. Et quid
duratio & tempus. </marg>
modi e$$e dicuntur; alia vero`no$tra^  tantu`m cogita-
tione. Ita, cu`m tempus  duratione generaliter $umpta^
di$tinguimus, dicimusque e$$e numerum motu^s, est
tanu`m modus cogitandi; neque enim profecto` intel-
<marg>5</marg>ligimus in motu aliam durationem qua`m in rebus non
motis : ut patet ex eo quo`d, $i duo corpora, unum
tarde`, aliud celeri|ter per horam moveatur, non plus
temporis in uno qua`m in alio numeremus, et$i multo`
plus $it motu^s. Sed ut rerum omnium durationem me-
<marg>10</marg>tiamur, comparamus illam cum duratione motuum
illorum macimorum, & maxime` aequabilium,  quibus
fiunt anni & dies; hancque durationem tempus voca-
mus. Quod proinde nihil, praeter modum cogitandi,
durationi generaliter $umptae $uperaddit.

<p><marg>LVIII.
Numerum & universa-
lia omnia e$$e tantu`m
modos cogitandi.</marg>
<marg>15</marg>Ita etiam, cu`m numerus non in ullis rebus creatis,
$ed tantu`m in abstracto, $ive in genere con$ideratur,
e$t modus cogitandi duntaxat; ut & alia omnia quae
<i>univer$alis</i> vocamus.

<p><marg>LIX.
Quomodo univer$alia
fiant ; & quae $int
</marg>
Fiunt haec univer$alia ex eo tantu`m, quo`d una^ &
<marg>20</marg>ea^dem idea^ utamur ad omnia individua, quae inter $e
$imilia $unt, cogitanda : ut etiam unum & idem nomen
omnibus rebus per ideam i$tam reprae$entatis impo-
nimus; quod nomen e$t univer$ale. Ita, cu`m videmus
duos lapides, nec ad ip$orum naturam, $ed ad hoc tan
<marg>25</marg>tu`m quo`d duo $int attendimus, formamus ideam ejus
numeri quem vocamus binarium; cu`m que postea duas
aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum
naturam, $ed tantu`m quo`d duae $int con$ideramus,
repetimus eandem ideam quam priu`s, quae ide`o est
<marg>30</marg>univer$alis ; ut & hunc numeerum eodem univer$ali
nome binarium appellamus. Eodemque modo, cu`m


<sz>28</sz>


$pectamus figuram tribus lineis comprehen$am, quan-
dam ejus ideam formarnus, quam vocamus ideam
trianguli; & ea^dem po$tea ut univer$ali utimur ad
omnes alias figuras tribus lineis comprehen$as animo
no$tro exhibendas. CuÔmque advertimus, ex triangulis<marg>5</marg>
alios e$$e habentes unum angulum rectum, alios non
habentes, formamus ideam universalem trianguli re-
ctanguli, quae relata ad praecedentem, ut magis gene-
ralem, <i>$pecies</i> vocatur. Et illa anguli reditudo | e$t
<i>differentia</i> univer$alis, qua^  omnia triangula rectan-<marg>10</marg>
gula ab aliis di$tinguuntur. Et quo`d in iis ba$is poten-
tia aequalis $it potentiis laterum, e$t pro <i>proprietas</i> iis
omnibus & $olis conveniens. Ac denique, $i $uppo-
namus aliquos eju$modi triangulos moveri; alios non
moveri, hoc erit in iis <i>accidens</i> univer$ale. Atque hoc<marg>15</marg>
pacto quinque univer$alia vulgo' numerantur: genus,
<i>$pecies, differential proprium, & accidens. </i>

<p><marg>LX.
De distinctionibus, ac
primo` de reali. </marg>
Numerus autem, in ip$is rebus, oritur ab earum
di$tinctione: quae <i>di$tinctione</i> : triplex e$t, <i>realis, modalis,
& rationis. Realis<i> proprie` tantu`m e$t inter duas vel<marg>20</marg>
plures $ub$tantias : & has percipimus  $e mutuo rea-
liter e$$e di$tinctas, ex hoc $olo quo`d unam ab$que
altera^ clare` & di$tincte` intelligere po$$imus. Deum
enim agno$centes, certi $umus ip$um po$$e efficere
quidquid di$tincte` intelligimus : adeo` ut, exempli<marg>25</marg>
cau$a^, ex hoc $olo quo^d jam habeamus ideam $ub-
$tantiae exten$ae $ive corpore, quamvis nondum certo`
$ciamus ullam talem revera exi$tere, certi tamen $umus
illam po$$e exi$tere; atque $i exi$tat, unamquamque
ejus partem, a` nobis cogitatione definitam, realiter ab<marg>30</marg>
aliis eju$dem $ub$tantiae partibus e$$e di$tinctam. Item-


<sz>29</sz>


que,  ex hoc folo quo`d unu$qui$que intelligat $e e$$e
rem cogitantem, & po$$it cogitatione excludere aÔ $e
ip$so omnem aliam $ub$tantiam, tam cogitantem qua`m
exten$am, certum e$t unumquemque, $ic $pectatum, ab
<marg>5</marg>omnia  alia^ $ub$tantia^  cogitante atque ab omni $ub$tan-
tia^ corporea^ realiter di$tingui. Ac etiam$i $uppomamus,
Deum alicui tali $ub$tantim cogitanti $ub$tantiam ali-
quam corpoream tam arcte` conjunxi$$e, ut arctiu`s
jungi non po$$int, & ita ex illis duabus unum quid con-
<marg>10</marg>flavi$$e, manent nihilominus realiter di$tinctae : quia,
quantumvis arcte`ip$as univerit, potentia^, quam ante`
habebat ad eas $eparandas, $ive ad unam ab$que alia^
con$ervandam, $eip$um | exuere non potuit, & quae vel
a` Deo po$$unt $separari, vel $ejunctim con$ervari, rea-
<marg>15</marg>liter $unt di$tincta.
<p><marg>LXI.
De di$tinctione modali. </marg>
<i>Di$tinctio modalis</i> e$t duplex : alia $cilicet inter mo-
dum proprie` dictum, & $ub$tantiam cujus e$t modus;
alia inter duos modos eju$dem $ub$tantiae. Prior ex eo
cogno$citur, quo`d po$$imus quidem $ub$tantiam clare`
<marg>20</marg>percipere ab$que modo quem ab illa^ differre dicimus,
$ed non po$$imus, vicever$a^, modum illum intelligere
$ine ip$a^. Ut figura & motus di$tinguuntur modaliter
a`$ub$tantia^ corporea^, cui in$unt; ut etiam affirmatio
& recordatio a` mente. Po$terior vero` cogno$citur ex
<marg>25</marg>eo, quo`d unum quidem modum ab$que alio po$$imus
agno$cere, ac vicever$a^; $ed neutrum tamen $ine ea^-
dem $ub$tanti cui in$unt. Ut $i lapis moveatur & $it
quadratus, po$$um quidem intelligere ejus figuram
quadratam $ine motu; & vicever$a^, ejus motum $ine
<marg>30</marg>figura^ quadrata^; $ed nec illum motum, nec illam figu-
ram po$$um intelligere $ine lapidis $ub$tantia^. Di$tin-


<sz>30</sz>

ctio autem, qua^ rnodus unius $ub$tantiae differt ab alia^
$ub$tantia^ vel a` modo alterius $ub$tantiae , ut motus
unius corporis ab alio corpore vel a` mente, atque ut
motus  duratione, realis potiuÔs dicenda e$$e videtur
qua`m modalis : quia modi illi non clare` intelliguntur<marg>5</marg>
$ine $ub$tantiis realiter di$tinctis, quarum $unt modi.

<p><marg>LXII.
De di$tinctione
rationis.</marg>
Denique <i>di$tinctio rationis</i> e$t inter $ubstantiam &
aliquod ejus attributum, $ine quo ip$a intelligi non
pote$t, vel inter duo talia attributa eju$dem alicujus
$ub$tantiae. Atque agno$citur ex eo, quo`d non po$$imus<marg>10</marg>
claram &, di$tinctam i$tius $ub$tantiae ideam formare, $i
ab ea^ illud attributum excludamus; vel non po$$imus
unius ex eju$modi attributis ideam clar percipere, $i
illud ab alio $e|paremus. Ut, quia $ub$tantia quaevis, $i
ce$$et durare, ce$$at etiam e$$e, ratione tantuÔm  dura-<marg>15</marg>
tione $ua^ di$tinguitur; & omnes modi cogitandi, quos
tanquam in objectis con$ideramus, ratione tantuÔm
differunt, tum ab objectis de quibus cogitantur, tum
aÔ $e mutu in uno & eodem objecto. Memini quidem
me alibi hoc genus di$tinctionis cum modali con-<marg>20</marg>
junxi$$e, nempe in $ine re$pon$ionis ad primas obje-
ctiones in Meditationes de prima^ Philo$ophia^ a : $ed ibi
non erat occa$io de ip$is accurat differendi, & $uffi-
ciebat ad meum in$titutum, quo`d utramque  reali
di$tinguerem. <marg>25</marg>

<p><marg>LXIII.
Quomodo cogitatio &
exten$io di$tincte` co-
gno$ci po$$int, ut con-
$tituentes naturam
mentis & corporis. </marg>
Cogitatio & exten$io $pectari po$$unt ut con$tituen-
tes naturas $ub$tantiae intelligentes & corporeae; tunc-
que non aliter concipi debent, qum ip$a $ub$tantia

<fuss>4 duratione (errata, Ire e«dit.)] dubitatione (texte).
a. Voir t. VII, p. 120, 1. 15. </fuss>


<sz>31</sz>

cogitans & $ub$tantia exten$a, hoc e$t, qua`m mens
& corpus; quo pacto clari$$ime` ac di$tinctti$$ime` intel-
liguntur. Quin & faciliuÔs intelligimus $ub$tantiam
exten$am, vel $ub$tantiam cogitantem, quam $ub$tan-
<marg>5</marg>tiam $olam, omi$$o eo quo`d cogitet vel $it exten$a.
Nonnulla enim e$t difficultas, in ab$trahenda^ notione
$ub$tantiae  notionibus cogitationis vel exten$ionis,
quae $cilicet ab ip$a^ ratione tantuÔm diver$ae $unt; &
non di$tinctior fit conceptus ex eo quo`d pauciora in
<marg>10</marg>eo eo comprehendamus, $ed tantuÔm ex eo qud illa quae
in ip$o comprehendimus, ab omnibus aliis accurate`
di$tinguamus.
<p><marg>LXIV.
Quomodo etiam
ut modi $ubstantiae. </marg>
Cogitatio & exten$io $umi etiam po$$unt pro modis
$ub$tantiae, quatenus $cilicet una & eadem mens plures
<marg>15</marg>diver$as cogitationes habere pote$t; atque unum &
idem corpus, retinendo $uam eandem quantitatem,
pluribus diver$is modis pote$t extendi : nunc $cilicet
magis $ecunduÔm longitudinem, minuÔ$que $ecunduÔm
latitudi|nem vel profunditatem, ac paulo` po$t e`, contra
<marg>20 </marg>magis $ecunduÔm latitudinem, & minuÔs $ecundum lon-
gitudinem. Tuncque modaliter  $ub$tantia^ di$tinguun-
tur & non minuÔs clare` ac di$tincteÔ quaÔm ip$a po$$unt
intelligi : modo' non ut $ub$tantiae, $ive res quaedam ab
aliis $eparatae, $ed tantummodo ut modi rerum $pe-
<marg>25</marg>ctentur. Per hoc enim, quo`d ip$as in $ubi$tantiis qua-
rum $unt modi con$ideramus, eas ab his $ub$tantiis
di$tinguimus, & quales revera $unt agno$cimus. At e`
contra, $i ea$dem ab$que $ub$tantiis, quibus in$unt,
vellemus con$iderare, hoc ip$o illas ut res $ub$i$tentes
<marg>30</marg>spectaremus, atque ita ideas modi & $ub$tantiae con-
$underemus.


<sz>32</sz>
<p><marg>LXV.
Quomodo ip$arum mo-
di $int etiam cogno-
$cendi. </marg>
Ea^dem ratione, diver$os cogitationum modos, ut
intellectionem, imaginationem, recordationem, voli-
tionem, &c.; itemque diver$os modos exten$ionis $ive
ad exten$ionem pertinentes, ut figuras omnes, & $itus
partium, & ip$arum motus, optime` percipiemus, $i<marg>5</marg>
tantuÔm ut modos rerum quibus in$unt $pectemus; &
quantuÔm ad motum, $i de nullo ni$i locali cogitemus,
ac de vi  qu excitatur (quam tamen $uo loco expli-
care conabor a) non inquiramus.
<p><marg>LXVI.
Quomodo $en$us, affe-
ctus & appetitus,
clare` cogno$cantur,
quamvis $aepe de iis
male` judicemus. </marg>
Super$unt $en$us, affectus, & appetitus, qui quidem<marg>10</marg>
etiam clare` percipi po$$unt, $i accurat caveamus, ne
quid ampliuÔs de iis judicemus, qua`m id praeci$e`, quod
in perceptione no$tra^ continetur, & cujus intime` con-
$cii $umus. Sed perdifficile e$t id ob$ervare, $altem
circa $en$us : quia nemo no$tru^m e$t, qui non ab<marg>15</marg>
ineunte aetate judic^rit, ea omnia quae $entiebat, e$$e
res qua$dam extra mentem fuam exi$tentes , & $en-
$ibus $uis, hoc e$t, perceptionibus quas de illis ha-
bebat, plane` $imiles. Adeo` ut videntes, ex|empli gra-
tia^, colorem, putaverimus nos videre rem quandam<marg>20</marg>
extra nos po$itam, & plane` $imilem ideae illi coloris,
quam in nobis tunc experiebamur; idque ob con-
$uetudinem ita judicandi, tam clar & di$tincte` vi-
dere nobis videbamur ut pro certo- & indubitato
haberemus. <marg>25</marg>
<p><marg>LXVII.
In ip$o de dolore judi-
cio $aepe nos falli. </marg>
Idemque plane` e$t de aliis omnibus quae $entiuntur,
etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim haec
extra nos e$$e non putentur, non tamen ut in $ola^
mente $ive in perceptione no$tra^ $olent $pectari, $ed
ut in manu, aut in pede, aut qua^vis alia^ parte no$tri<marg>30 </marg>

<fuss>a. Pars II, art. XXIV-LIV, et surtout art. XLIII et XLIV. </fuss>


<sz>33</sz>


corporis. Nec $aneÔ magis certum e$t, cuÔm, exempli
cau$a^, dolorem $entimus tanquam in pede, illum e$$e
quid extra no$tram mentem, in pede exi$tens, qua`m
cuÔm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen
<marg>5</marg>extra nos in Sole exi$tere ; $ed utraque i$ta praeju-
dicia $unt primae no$trae aetatis, ut infra` clare` appa-
rebit.
<p><marg>LXVIII.
Quomodo in i$tis id,
quod clare` cogno$ci-
mus, ab eo in quo
falli po$$umus, $it di-
$tinguendum. </marg>
Ut autem h”c quod clarum e$t ab eo quod ob$cu-
rum di$tinguamus, diligenti$$imeÔ e$t advertendum,
<marg>10</marg>dolorem quidem & colorem, & reliqua eju$modi, clare`
ac di$tincte` percipi, cuÔm tantummodo ut $en$us, $ive
cogitationes, $pectantur. CuÔm autem res quaedam e$$e
judicantur, extra mentem no$tram exi$tentes, nullo
plane` modo po$$e intelligi quaenam res $int, $ed idem
<marg>15</marg>plane` e$$e, cuÔm quis dicit $e videre in aliquo corpore
colorem, vel $entire in aliquo membro dolorem, ac $i
diceret $e id ibi videre vel $entire, quod quidnam $it
plane` ignorat, hoc e$t, $e ne$cire quid videat aut $en-
tiat. Et$i enim, minuÔs attendendo, $ibi facile` per$uadeat
<marg>20</marg>$e nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quo^d $up-
ponat e$$e quid $imile $en$ui illi coloris aut doloris,
quem apud $e experitur: $i tamen examinet quidnam
$it, | quod i$te $en$us coloris vel doloris, tanquam in
corpore colorato vel in parte dolente exi$tens, reprae-
<marg>25</marg>$entet, omnino advertet $e id ignorare.
<p><marg>LXIX.
Longe` aliter cogno$ci
magnitudinem figu-
ram, &c., qua`m co
lores, dolores, &c. </marg>
Prae$ertim $i con$ideret, $e longe` alio modo cogno-
$cere, quidnam $it in vi$o corpore magnitudo, vel fi-
gura, vel motus ($altem localis: Philo$ophi enim, alios
quo$dam motus  locali diver$os effingendo, naturam
<marg>30</marg>ejus $ibi minuÔs intelligibilem reddiderunt), vel $itus,
vel duratio, vel numerus, & $imilia, quae in corporibus


<sz>34</sz>


clare` percipi jam dictum e$ta: quaÔm quid in eodem
corpore $it color, vel dolor, vel odor, vel $apor, vel
quid aliud ex iis, quae ad $en$us dixi e$$e referenda.
Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis
certi $imus illud exi$tere, quatenus apparet figuratum, <marg>5</marg>
qua`m quatenus apparet coloratum : long tamen evi-
dentiuÔs agno$cimus, quid $it in eo e$$e figuratum,
qua`m quid $it e$$e coloratum.
<p><marg>LXX.
Nos pose duobus modis
de $en$ibilibus judi-
cium ferre, quorum
uno errorem praeca-
vemus, alio in erro-
rem incidimus. </marg>
Patet itaque in re idem e$$, cuÔm dicimus nos per-
cipere colores in objectis, ac $i diceremus nos perci-<marg>10</marg>
pere aliquid in objectis, quod quidem quid $it igno-
ramus, $ed a` quo efficitur in nobis ip$is $en$us quidam
valde manife$tus & per$picuus, qui vocatur $en$us co-
lorum. In modo autem judicandi permagna e$t diver-
$itas : nam quamdiu tantu`m judicamus aliquid e$$e in<marg>15</marg>
objectis (hoc e$t, in rebus, quale$cunque demum illae
$int,  a`quibus $en$us nobis advenit), quod quidnam $it
ignoramus, tantu`m abe$t ut fallamur, quin potiuÔs in
eo errorem praecavemus, quo 'd advertentes nos ali-
quid ignorare, minuÔs proclives $imus ad temere`, de<marg>20</marg>
ip$o judicandum. CuÔm vero` putamus nos percipere
colores in objectis, et$i revera ne$ciamus quidnam $it,
quod tunc nomine coloris appellamus, nec ullam $imi-
li|tudinem intelligere po$$imus, inter colorem quem
$upponimus e$$e in objectis, & illum quem experimur<marg>25</marg>
e$$e in $en$u : quia tamen hoc ip$um non advertimus,
& multa alia $unt, ut magnitudo, figura, numerus, &c.
quae clare` percipimus non aliter a` nobis $entiri vel,
intelligi, qua`m ut $unt aut $altem e$$e po$$unt in ob-
jectis: facile` in eum errorem delabimur, ut judicemus<marg>30</marg>

<fuss>a. Art. XLVIII, P. 22-23 ci-avant</fuss>


<sz>35</sz>

id, quod in objectis vocamus colorem, e$$e quid om-
nino $imile colori quem $entimus, atque ita ut id,
quod nullo modo percipimus,  nobis clare` percipi
arbitremur.
<p><marg>LXXI.
Praecipuam errorum
cau$am a` praejudiciis
infantiae procedere</marg>
<marg>5</marg>Hi^cque primam & praecipuam errorum omnium
cau$am licet agno$cere. Nempe in prima^ aetate, mens
no$tra tam arcte` corpori erat alligata, ut non aliis
cogitationibus vacaret, qua`m iis $olis, per quas ea
$entiebat quae corpus afficiebant : necdum ip$as ad
<marg>10</marg>quidquam extra $e po$itum referebat, $ed tantuÔm ubi
quid corpori incommodum occurrebat, $entiebat do-
lorem; ubi quid commodum, $entiebat voluptatem;
& ubi $ine magno commodo vel incommodo corpus
afficiebatur, pro diver$itate partium in quibus &
<marg>15</marg>modorum quibus afficiebatur, habebat diver$os quo$-
dam $en$us, illos $cilicet quos vocamus $en$us $apo-
rum, odorum, $onorum, caloris, frigoris, luminis,
colorum, & $imilium, quae nihil extra cogitationem
po$itum reprae$entant. Simulque etiam percipiebat
<marg>20</marg>Magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non
ut $en$us, $ed ut res quaedam, vel rerum modi, extra
cogitationem exi$tentes, aut $altem exi$tendi capaces,
exhibebantur, et$i hanc inter i$ta differentiam non-
dum notaret. Ac deinde, cu`m corporis machinamen-
<marg>25</marg>tum, quod $ic a` natura^ fabricatum e$t ut propria^ $ua^
 vi variis modis moveri po$$it, hinc inde temere` $e | con-
torquens, ca$u commodum quid a$$equebatur aut
fugiebat incommodum, mens illi adhaerens incipiebat
advertere id, quod ita a$$equebatur aut fugiebat,
<marg>30</marg>extra $e e$$e; nec tantuÔm illi tribuebat magnitudines,
figuras, motus, & talia, cium ut res aut rerum modos


<sz>36</sz>


percipiebat, $ed etiam $apores, odores, & reliqua,
quorum in $e $en$um ab ip$o effici advertebat. Atque
omnia tantuÔm referens ad utilitatem corporis, cui erat
immer$a, eo` plus aut minu`s rei e$$e putabat in uno-
quoque objecto  a` quo afficiebatur, prout plus aut mi-<marg>5</marg>
nus ab ip$o afficiebatur. Unde factum e$t, ut multo`
plus $ub$tantiae, $eu corporeitatis, e$$e putaret in $axis
aut metallis, qua`m in aqua^, vel ae<*>re, quia plus duri-
tiei & pondero$itatis in iis $entiebat. Quin & a‘<*>rem,
quandiu nullum in eo ventum aut $rigus aut calorem<marg>10</marg>
experiebatur, pro nihilo pror$us ducebat. Et quia
non plus luminis a` $tellis qua`m ab exiguis flammis
lucernarum ip$i affulgebat, idcirco nullas $tellas flam-
mis i$tis majores $ibi reprae$entabat. Et quia nec ter-
ram in gyrum verti, nec ejus $uperficiem in globum<marg>15</marg>
curvatam e$$e notabat, ide proclivior erat ad putan-
dum, & eam immobilem, & ejus $uperficiem planam
e$$e. Milleque aliis eju$modi praejudiciis, prima in-
fantia^, mens no$tra imbuta e$t; quae deinde in pueritia^
non recordabatur fui$$e a` $e $ine $ufficienti examine
<marg>20</marg>
recepta, $ed tanquam $en$u cognita, vel  natur $ibi
indita, pro veri$$imis evidenti$$imi$que admi$it.
<p><marg>LXXII.
Alteram errorum cau$am e$$e, quo`d prae-
judiciorum oblivi$ci
nequeamus. </marg>
Et quamvis jam maturis annis, cu`m mens non am-
pliuÔs tota corpori $ervit, nec omnia ad illud refert,
$ed etiam de rerum, in $e ip$is $pectatarum, veritate<marg>25</marg>
inquirit, permulta ex iis, quae $ic antea judicavit, fal$a
e$$e deprehendat : non | tamen ideo` facile`e ip$a ex me-
moria^ $ua^ expungit, & quamdiu in ea^ heerent, vario-
rum errorum cau$ae e$$e po$$unt. Ita, exempli cau$a^,
quoniam a prima^ aetate $tellas imaginati $umus perexi-<marg>30</marg>


<fuss>2 effici (errata, Ire e«dit.)] cau$ari (texte). </fuss>


<sz>37</sz>

guas, et$i iam rationes A$tronornicae per$picue` nobis
o$tendant ip$as e$$e qua`m maximas, tantuÔm tamen
praejudicata opinio adhuc valet, ut nobis perdifficile
$it, ip$as aliter qua`m priuÔs imaginari.
<p><marg>LXXIII.
Tertiam Causam e$$e,
quo`d defatigemur, ad
ea, quae $en$ibus prae-
$entia non $unt, atten-
dendo; & ideo` a$$ue-
ti $imus de illis, non
ex praesenti percep-
tione, $ed ex praecon-
cepta^ opinione judi-
care. </marg>
<marg>5</marg>Praeterea mens no$tra non $ine aliqu difficultate ac
defatigatione pote$t ad ullas res attendere; omnium-
que difficillime` ad illa attendit, quae nec $ensibus, nec
quidem imaginationi prae$entia $unt: $ive quia talem,
ex eo quo`d corpori conjuncta $it, habet naturam; $ive
quia in primis annis, cum tantuÔm circa $en$us & ima-
<marg>10</marg>ginationes occuparetur, majorem de ip$is qua`m de
caeteris rebus cogitandi u$um & facilitatem acqui$ivit.
Hinc autem $it, ut iam multi nullam $ub$tantiam intel-
ligant, ni$i imaginabilem, & corpoream, & etiam $en-
<marg>15</marg>$ibilem. Neque enim no^runt ea $ola e$$e imaginabilia,
quae in exten$ione, motu & figura^ con$i$tunt, et$i alia
multa intelligibilia $int; nec putant quidquam po$$e
$ub$i$tere, quod non $it corpus ; nec denique ullum
corpus non $en$ibile. Et quia revera nullam rem, qua-
<marg>20</marg>lis ip$a e$t, $en$u $olo percipimus, ut infra` clare`o$ten-
detur, hinc accidit, ut plerique in tot^ vit nihil ni$i
confu$e percipiant.
<p><marg>LXXIV.
Quartam cau$am e$$e,
quo`d cenceptus no-
$tros verbis, quae re-
bus accurate` non re$-
pondent, alligemus. </marg>
Et denique, propter loquelae u$um, conceptus omnes no$tros
verbis, quibus eos exprimimus, alligamus,
<marg>25</marg>nec eos ni$i $imul cum i$tis verbis memoriae manda-
mus. Cu`mque faciliuÔs po$tea verborum qua`m rerum
recordemur, vix unquam ullius rei conceptum habe-
mus tam di$tinctum, ut illum ab omni verborum con-
ceptu $eparemus, cogita|tione$que hominum fere` om-
<marg>30</marg>nium circa verba magis quam circa res ver$antur :
adeo` ut per$aepe vocibus non intellectis praebeant


<sz>38</sz>


a$$en$um, quia putant $e illas olim intellexi$$e, vel ab
aliis qui eas recte intelligebant accepi$$e. Quae omnia,
quamvis accurat hic tradi non po$$int, quia natura
humani corporis nondum fuit expo$ita, necdum pro-
batum e$t ullum corpus exi$tere, videntur tamen $atis<marg>5</marg>
po$$e intelligi, ut juvent ad claros & di$tinctos con-
ceptus ab ob$curis & con$u$is digno$cendos.
<p><marg>LXXV.
Summa eorum quae ob-
servanda $unt, ad re-
cte` philosophandum. </marg>
Itaque ad $erio` philo$ophandum, veritatemque om-
nium rerum cogno$cibilium indagandam: primo`, om-
<marg>10</marg>nia praejudicia $unt deponenda, $ive accurat e$t ca-
vendum, ne ullis ex opinionibus olim a` nobis receptis
fidem habeamus, ni$i prius, iis ad novum examen re-
vocatis veras e$$e comperiamus. Deinde, ordine e$t
attendendum ad notiones, quas ip$imet in nobis ha-
bemus, eaeque omnes & $olae, quas $ic attendendo clare`<marg>15</marg>
ac di$tinctŽ cogno$cemus, judicandae $unt verae. Quod
agentes, inprimis advertemus nos exi$tere, quatenus
$umus naturae cogitantis; & $imul etiam, & e$$e Deum,
& nos ab illo pendere, & ex ejus attributorum con$i-
deratione caeterarum rerum veritatem po$$e indagari,<marg>20</marg>
quoniam ille e$t ip$arum cau$a & denique, praeter
notiones Dei & mentis no$trae, e$$e etiam in no-
notitiam multarum propo$itionum aeternae veritatis, ut
quo`d ex nihilo nihil fiat, &c.; itemque, naturae cuju$-
dam corporeae, $ive exten$ae, divi$ibilis, mobilis, &c.; <marg>25</marg>
itemque, $en$uum quorundam qui nos afficiunt, ut do-
loris, colorum $aporum, &c., quamvis nondum $cia-
mus quae $it cau$a, cur ita nos afficiant. Et haec confe-
rentes cum iis quae confu$iu`s antea cogitabamus, u$um
claros & di$tinctos | omnium rerum cogno$cibilium<marg>30</marg>
conceptus formandi acquiremus, Atque in his paucis


<sz>39</sz>


praecipua cognitionis humanae principia contineri mihi videntur.

<p><marg>LXXXVI.
Autoritatem divinam
perceptioni no$trae
e$$e praeferendam :
$ed ea^ $eclu$a^ non de-
cere philosophum
aliis qua`m perceptis
a$$entiri. </marg>
Praeter caetera autem, memoriae no$trae pro $umma^
regula^ e$t infigendum, ea quae nobis  Deo revelata
<marg>5</marg>$unt ut omnium certi$$ima e$$e credenda. Et quamvis
forte` lumen rationis, qua`m maxime` clarum & evidens,
aliud quid nobis $uggerere videretur, $oli tamen au-
thoritati divinae potiu`s qua`m proprio no$tro judicio
fidem e$$e adhibendam. Sed in iis, de quibus fides
<marg>10</marg>divina nihil nos docet, minime` decere hominem phi-
lo$ophum aliquid pro vero a$$umere, quod verum e$$e
nunquam per$pexit; & magis fidere $en$ibus, hoc e$t,
incon$ideratis in$antiae $uae judiciis, qua`m maturae
rationi.


<sz>40</sz>

<head>PRINCIPIORUM </head>

<head>PHILOSOPHIAE</head>
<head>PARS CECUNDA: </head>

<head>De Pri^ncipiis rerum materialium. </head>

<p><marg>I.
Quibus rationibus re-
rum materialium
exi$tentia certo`co-
gno$catur. </marg>
Et$i nemo non $ibi $atis per$uadeat res materiales<marg>5</marg>
existere, quia tamen hoc a` nobis paulo` ant in dubium
revocatum e$t a, & inter primae no$trae aetatis praejudicia
numeratum, nunc opus e$t ut rationes inve$tigemus,
per quas id certo` cogno$catur. Nempe quicquid $enti-
mus, procul dubio nobis advenit  re aliqua^, quae  a`<marg>10</marg>
mente no$tra^ diver$a est. Neque enim e$t in no$tra^ po-
te$tate efficere, ut unum potiuÔs qua`m aliud $entiamus;
$ed hoc a` re illa^ quae $en$us no$tros afficit, plane`  pen-
det. Quaeri quidem pote$t an res illa $it Deus, an quid
a` Deo diver$um. Sed quia $entimus, $ive potiuÔs a` $en$u<marg>15</marg>
impul$i clare` ac di$tincte` percipimus, materiam quan-
dam exten$am in longum, latum & profundum, cujus
variae partes variis figuris praeditae $unt, ac variis mo-
tibus cientur, ac etiam efficiunt ut varios $en$us ha-
beamus colorum, odorum, doloris, &c.: $i Deus imme-<marg>20</marg>
diate` per $e ip$um i$tius materiae exten$ae ideam menti
no$trae exhiberet, vel tantuÔm $i efficeret ut exhibere-

<fuss>a. Pars I, art. IV, p. 5-6. </fuss>


<sz>41</sz>


tur a` re aliqua^, in qua^ nihil e$$et exten$ionis, nec fi-
gurae, nec motu^s : nulla ratio pote$t excogitari, cur
non deceptor e$$et putandus. Ip$am enim clare` intelli-
gimus tanquam rem a` Deo &  nobis, $ive  mente
<marg>5</marg>no$tra^, plan diver$am; ac etiam clare` videre nobis
videmur a, ejus ideam a` rebus extra nos po$itis, quibus
omnino $imilis e$t, advenire ; Dei autem naturae plane`
repugnare ut $it deceptor, jam ante` e$t animadver$um b.
Atque ide hi^c omnino concludendum e$t, rem quan-
<marg>10</marg>dam exten$am in longum, latum & pro$undum, om-
ne$que illas proprietates quas rei exten$ae convenire
clare` percipimus habentem, exi$tere. E$tque haec res
exten$a, quam corpus $ive materiam appellamus.
<marg>II.
<p>Quibus etiam cogno-
scatur corpus huma
num menti e$$e arcte`
conjunctum. </marg>
Ea^dem ratione, menti no$trae corpus quoddam ma-
<marg>15</marg>gis arcte`, qua`m reliqua alia corpora, conjunctum e$$e,
concludi pote$t, ex eo quo`d per$picue` advertamus
dolores alio$que $en$us nobis ex improvi$o advenire;
quos mens e$t con$cia non a` $e $ola^  profici$ci, nec ad
$e po$$e pertinere ex eo $olo quo`d $it res cogitans,
<marg>20</marg>$ed tantuÔm ex eo quo`d alteri cuidam rei exten$ae ac
mobili adjuncta $it, quae res humanum corpus appel-
latur. Sed accuratior ejus rei explicatio non e$t hujus
loci c.
<p><marg>III.
Sen$uum perceptiones,
non quid revera $it in
rebus, $ed quid hu-
mano compo$ito pro-
$it vel ob$it, docere. </marg>
 Satis erit, $i advertamus $en$uum perceptiones non
<marg>25</marg>referri, ni$i ad i$tam corporis humani cum mente con-
junctionem, & nobis quidem ordinari exhibere, quid
ad illam externa corpora prode$$e po$$int aut nocere;
non autem, ni$i interdum & ex accidenti, nos docere,


<fuss>a. Voir t. V, p. 167.
b. Pars I, art. XXIX et XXXVI, p. 16 et 18.
c. Voir t. IX de cette e«dition, p. 64, note c, de la traduction francüaise. </fuss>


<sz>42</sz>

qualia in $eip$is exi$tant. Ita enim $en$uum praejudica
facile` deponemus, & $olo intellectu, ad ideas $ibi a`
natura^ inditas diligenter attendente, hi^c utemur.
<p><marg>IV.
Naturamcorporis non
in pondere, duritie,
colore, aut $imilibus;
$ed in $ola^  exten$ione
con$i$tere. </marg>
Quod agentes, percipiemus naturam materiae, $ive
corporis in univer$um $pectati, non con$i$tere in eo<marg>5</marg>
quo`d $it res dura, vel pondero$a, vel colorata, vel alio
aliquo modo $en$us afficiens : $ed tantuÔm in eo quo`d
$it res exten$a in longum, latum & pro$unduma. Nam,
quantum ad duritiem, nihil aliud de illa^ $en$us nobis
indicat, qua`m partes durorum corporum re$i$tere mo-<marg>10</marg>
tui manuum no$trarum, cu`m in illas incurrunt. Si
enim, quotie$cunque manus no$trae ver$us aliquam par-
tem moventur, corpora omnia ibi exi$tentia recederent
ea^dem celeritate qua^ illae accedunt, nullam unquam
duritiem $entiremus. Nec ullo modo pote$t intelligi, <marg>15</marg>
corpora quae $ic recederent, idcirco naturam corporis
e$$e ami$$ura; nec proinde ip$a in duritie con$i$tit.
Ea^demque ratione o$tendi pote$t, & pondus, & colo-
rem, & alias omnes eju$modi qualitates, quae in ma-
teria^ corporea^ $entiuntur, ex ea^ tolli po$$e, ip$a^ integra^<marg>20</marg>
remanente : unde $equitur, at nulla^ ex illis ejus natu-
ram dependere.
<p><marg>V.
Praejudicia de rare$a-
ctione & de vacuo,
hanc corporis natu-
ram ob$curiorem fa-
cere. </marg>
Duae vero` adhuc cau$ae $uper$unt, ob quas pote$t
dubitari, an vera natura corporis in $ola^ exten$ione
con$i$tat. Una e$t, quo`d multi exi$timent, pleraque<marg>25</marg>
corpora $ic po$$e rarefieri ac conden$ari, ut rarefacta
plus habeant exten|$ionis qua`m conden$ata; $intque
etiam nonnulli adeo` $ubtiles, ut $ub$tantiam corporis
ab eju$dem quantitate, atque ip$am quantitatem ab ex-
ten$ione di$tinguant. Altera e$t, quo`d ubi nihil aliud<marg>30</marg>


<fuss>a. Voir t. V, p. 69. </fuss>


<sz>43</sz>

e$$e intelligimus, qua`m extensionem inlongum, latum
& pro$undum, non $oleamus decere ibi e$$e corpus, $ed
tantummodo $patium, & quidem $patium inane, quod
fere` omnes $ibi per$uadent e$$e purum nihil.
<p><marg>VI.
Quomodo fiat rare-
factio. </marg>
<marg>5</marg>Sed quantum ad rarefadionem & conden$ationem,
quicunque ad cogitationes $uas attendet, ac nihil volet
admittere ni$i quod clare` percipiat, nonputabit in ip$is
aliud quidquam contingere, qua`m figurae mutationem:
ita $cilicet, ut rara corpora illa $int, inter quorum par-
<marg>10</marg>tes multa intervalla exi$tunt, corporibus aliis repleta,
& per hoc tantuÔm den$iora reddantur, quo`d ip$orum
partes, ad invicem accedentes, intervalla i$ta' immi-
nuant vel plane` tollant: quod ultimum $i aliquando
contingat, tunc corpus tam den$um evadit , ut repu-
<marg>15</marg>gnet ip$um den$ius reddi po$$e. Atqui non ideo` minuÔs
tunc exten$um e$t, qua`m cuÔm partes habens a` $e mu-
tuo` di$$itas majus $patium ampleditur: quia quicquid
exten$ionis in poris $ive intervallis a` partibus ejus
relictis continetur, nullo modo ip$i tribui debet, $ed
<marg>20</marg>aliis quibu$vis corporibus, a quibus intervalla i$ta
replentur. Ut cuÔm videmus $pongiam, aqua^ vel alio
liquore turgentem, non putamus ip$am $ecunduÔm $in-
gulas $uas partes magis exten$am, qua`m cuÔm com-
pre$$a e$t & $icca; $ed tantummodo poros habere
<marg>25</marg>magis patentes, ac ideo` per majus $patium e$$e dif-
fu$am.
<p><marg>VII.
Eam non po$$e ullo alio
modo intelligibili
explicari. </marg>
Et $ane` non video, quid moverit nonnullos, ut mal-
lent dicere rarefactionem fieri per augmentationem
quantitatis, qua`m ip$am hoc $pongiae exemplo expli-
<marg>30</marg>care. Nam et$i, | cu`m ae<*>r aut aqua rarefiunt, non vi-
deamus ullos ip$orum poros qui ampliores reddantur,


<sz>44</sz>

nec ulluni novum corpus, quod ad illos replendos
accedat : non e$t tamen rationi tam con$entaneum,
aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefa-
ctionem verbotenus explicandam, qua`m ex hoc quo`d
rarefiant, concludere in ip$is e$$e poros, $ive intervalla<marg>5</marg>
quae ampliora redduntur, & novum aliquod corpus ac-
cedere quod ip$a implet, et$i hoc novum corpus nullo
$en$u percipiamus. Nulla enim ratio nos cogit ad cre-
dendum, corpora omnia quae exi$tunt debere $en$us
no$tros afficere. Ac rarefactionem perfacile` hoc modo, <marg>10</marg>
non autem ullo alio, fieri po$$e percipimus. Ac deni-
que plane` repugnat aliquid nova^ quantitate vel nova^
exten$ione augeri, quin $imul etiam nova $ub$tantia
exten$a, hoc e$t, novum corpus ei accedat. Neque
enim ullum additamentum exten$ionis vel quantita-<marg>25</marg>
tis, $ine additamento $ub$tantiae quae $it quanta &
exten$a, pote$t intelligi, ut ex $equentibus clariuÔs
patebit.
<p><marg>VIII.
Quantitatem & nume-
rum di$$erre tantu`m
ratione   re quanta^
& numerata^.</marg>
Quippe quantitas a` $ub$tanti exten$a^ in re non
differt, $ed tantuÔm ex parte noi$tri conceptuÔs, ut & nu-<marg>20</marg>
merus a` re numerat. Ita $cilicet ut totam naturam
$ub$tantiae corporeae, quae e$t in $patio decem pedum,
po$$imus con$iderare, quamvis ad i$tam men$uram de-
cem pedum non attendamus : quia plane eadem intel-
ligitur in qua^libet i$tius $patii parte ac in toto. Et vice<marg>25</marg>
ver$a^, pote$t intelligi numerus denarius, ut etiam
quantitas continua decem pedum, et$i ad i$tam deter-
minatam $ub$tantiam non attendamus : quia plane`
idem e$t conceptus numeri denarii, $ive ad hanc men-
$uram decem pedum, $ive ad quidlibet aliud re$eratur; <marg>30</marg>
& quantitas continua decem pedum, et$i non po$$it


<sz>45</sz>

intelligi $ine aliqu $ub$tantia^ exten$a^, cujus $it quan-
titas, pote$t tamen $ine hac determinat. In re autem
fieri non pote$t, ut vel minimum quid ex i$ta^ quantitate
aut exten$ione tollatur, quin tantundem etiam de $ub-
<marg>5</marg>$tantia^ detrahatur; nec vice ver$a^, ut tantillum de $ub-
$tantia^ detrahatur, quin tantundem de quantitate ac
exten$ione tollatur.
<p><marg>IX.
Substantiam corpo-
ream, cu`m a` quanti-
tate $ua^ di$tinguitur,
confu$e` concipi tan-
quam incorperam. </marg>
Et quamvis forte` nonnulli aliud dicant , non puto
tamen ip$os aliud ea^ de re percipere; $ed cu`m $ub$tan-
<marg>10</marg>tiam ab exten$ione aut quantitate di$tinguunt, vel nihil
per nomen $ub$tantiae intelligunt, vel confu$am tan-
tu`m $ub$tantiae incorporeae ideam habent, quam fal$o`
tribuunt corporeae, huju$que $ub$tantiae corporeae ve-
ram ideam exten$ioni relinquunt, quam tamen acci-
<marg>15</marg>dens vocant, atque ita plane` aliud efferunt verbis,
qua`m mente comprehendunt.
<p><marg>X.
Quid $it $patium, $ive
locus internus. </marg>
Non etiam in re differunt $patium, $ive locus inter-
nus & $ub$tantia corporea in eo contenta, $ed tantuÔm
in modo, quo  nobis concipi $olent. Revera enim ex-
<marg>20</marg>ten$io in longum, latum & pro$undum, quae $patium
con$tituit, eadem plane` e$t cum illa^ quae con$tituit
corpus. Sed in hoc differentia e$t, quo`d ip$am in cor-
pore ut $ingularem con$ideremus, & putemus $emper
mutari quoties mutatur corpus : in $patio vero` unita-
<marg>25</marg>tem tantuÔm genericam ip$i tribuamus, ade ut, mutato
corpore quod $patium implet, non tamen exten$io
$patii mutari cen$eatur, $ed remanere una & eadem,
quamdiu manet eju$dem magnitudinis ac figurae, fer-
vatque eundem $itum inter externa quaedam corpora,
<marg>30</marg>per quae illud $patium determinamus.

<fuss>16 comprehendunt] comprehendant (texte, Ire e«dit.). </fuss>


<sz>46</sz>

<p><marg>IX.
Quomodo in re non dif-
ferat a` $ub$tantia^
corpora^.</marg>
Et auidem facile` agno$cemus, eandem e$$e exten$io-
nem, | quae naturam corporis & naturam $patii con$ti-
tuit , nec magis haec duo  $e mutu differre, qua`m
natura generis aut $peciei differt a`  natura^ individui : $i
attendentes ad ideam quam habemus alicujus corporis, <marg>5</marg>
exempli cau$a^, lapidis, rejiciamus ab illa^  id omne
quod ad corporis naturam non requiri cogno$cimus :
nempe rejiciamus prima duritiem, quia $i lapis lique-
fiat aut in pulvi$culos qua`m minuti$$imos dividatur,
illam amittet, neque tamen ide de$inet eite corpus; <marg>10/marg>
rejiciamus etiam colorem, quia vidimus $aepe lapides
adeo` pellucidos, ut nullus in iis e$$et color; rejicia-
mus gravitatem, quia quamvis ignis $it levi$$imus, non
ideo` minuÔs putatur e$$e corpus; ac denique rejiciamus
frigus & calorem, alia$que omnes qualitates, quia vel<marg>15</marg>
non con$iderantur in lapide, vel iis mutatis, non ideo`
lapis corporis naturam ami$i$$e exi$timatur. Ita enim
advertemus, nihil plane` in ejus idea^ remanere, prae-
terqua`m quo`d $it quid exten$um in longum, latum &
profundum : quod idem continetur in idea^ $patii, non<marg>20</marg>
modo` corporibus pleni, $ed ejus etiam quod vacuum
appellatur.

<p><marg>XII.
Quomodo a ea^dem
differat in modo, quo
concipitur. </marg>
E$t autem differentia in modo concipiendi; nam,
$ublato lapide ex $patio vel loco in quo e$t, putamus
etiam eius exten$ionem e$$e $ublatam, utpote quam ut<marg>25</marg>
$ingularem & ab ip$o in$eparabilem $pectamus. Sed
interim exten$ionem loci, in quo erat lapis, remanere
arbitramur, eandemque e$$e, quamvis jam ille locus
lapidis  ligno, vel aqua^, vel ae<*>re, vel alio quovis cor-
pore occupetur,vel etiam vacuus e$$e credatur: quia<marg>30</marg>
ibi con$ideratur exten$io in genere, cen$eturque eadem


<sz>47</sz>

e$$e lapidis, ligni, aquae, ae<*>ris, aliorumque corporum,
vel etiam ip$ius vacui, $i quod detur, modo` tantuÔm $it
eju$dem magnitudinis ac | figurae, $ervetque eundem
$itum inter corpora externa, quae $patium illud deter-
<marg>5</marg>minant.

<p><marg>XIII.
Quid $it locus
externus. </marg>
Quippe nomina loci aut $patii non $ignificant quic-
quam diver$um a` corpore quod dicitur e$$e in loco,
$ed tantuÔm ejus magnitudinem, figuram, & $itum inter
alia corpora de$ignant. Et quidem, ut ille $itus deter-
<marg>10</marg>minetur, re$picere debemus ad alia aliqua corpora,
quae ut immobilia $pectemus; ac prout ad diver$a re$pi-
cimus, dicere po$$umus eandem rem, eodem tempore,
locum mutare ac non mutare. Ut, cu`m navis in mari
provehitur, qui redet in puppi manet $emper uno in
<marg>15</marg>loco, $i ratio habeatur partium navis inter quas eun-
dem $itum $ervat; & ille idem a$$idu locum mutat, $i
ratio littorum habeatur, quoniam a$$idue` ab unis re-
cedit & ad alia accedit. Ac proeterea, $i putemus ter-
ram moveri, tantumque praeci$e procedere ab Occi-
<marg>20</marg>dente ver$us Orientem, quantum navis interim ex
Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rur$us
illum qui redet in puppi, locum $uum non mutare :
quia nempe loci determinationem ab immotis qui-
bu$dam coeli punctis de$umemus. Sed $i tandem co-
<marg>25</marg>gitemus, nulla eju$modi puncta vere` immota in uni-
ver$o reperiri, ut probabile e$$e infra` o$tendetur a, inde
concludemus nullum e$$e permanentem ullius rei lo-
cum, ni$i quatenus a` cogitatione no$tra^ determinatur.

<p><marg>XIV.
In quo differant locus
& spatium. </marg>
Differunt autem nomina loci & $patii, quia locus
<marg>30</marg>magis expre$$e` de$ignat $itum qua`m magnitudinem

<fuss>a. Voir t. IX de cette e«dition, p. 70, note a, de la traduction francüaise. </fuss>


<sz>48</sz>


aut figuram, & e` contra, magis ad has attendimus,
cu`m loquimur de $patio. Dicimus enim frequenter
unam rem in locum alterius $uccedere, quamvis non
$it accurat eju$dem magnitudinis, nec figurae; $ed
tunc negamus illam idem | $patium occupare ; ac $em-<marg>5</marg>
per, cu`m ille $itus mutatur, dicimus locum mutari,
quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cu`m-
que dicimus rem e$$e in hoc loco, nihil aliud intelli-
gimus, qua`m illam obtinere hunc $itum inter alias res;
& cu`m addimus ip$am implere hoc $patium vel hunc<marg>10</marg>
locum, intelligimus praeterea ip$am e$$e hujus deter-
minatae magnitudinis ac figurae.

<p><marg>XV.
Quomodo locus exter-
nus pro $uperficie
corporis ambientis
recte` $umatur. </marg>
Atque ita $patium quidem $emper $umimus pro ex-
ten$ione in longum, latum & profundum. Locum au-
tem aliquando con$ideramus ut rei, quae in loco e$t, <marg>15</marg>
internum, & aliquando ut ip$i externum. Et quidem
internus idem plane` e$t quod $patium; externus autem
$umi pote$t pro $uperficie quae proxime` ambit locatum.
Notandumque e$t, per $uperficiem non hi^c intelligi
ullam corporis ambientis partem, $ed $olum termi-<marg>20</marg>
num, qui medius e$t inter ip$um corpus ambiens & id
quod ambitur, quique nihil aliud e$t qum modus: vel
certe` intelligi $uperficiem in communi, quae non $it
pars unius corporis magis qum alterius, $ed eadem
$emper e$$e cen$eatur, cu`m retinet eandem magnitu-<marg>25</marg>
dinem & figuram. Et$i enim omne corpus ambiens cum
$ua^ $uperficie mutetur, non ideo` res quam ambit lo-
cum mutare exi$timatur, $i eundem interim $itum $er-
vet inter illa externa, quae tanquam immobilia $pectan-
tur. Ut $i navim in unam partem a` fluminis lap$u, &<marg>30</marg>
in contrariam a` vento tam aequaliter impelli $uppona-


<sz>49</sz>

mus, ut $itum $uum inter ripas non mutet, facile` ali-
quis credet ip$am manere in eodem loco, quamvis
omnis $uperficies ambiens mutetur.

<p><marg>XVI.
Repugnare ut detur
vacuum, $ive in quo
nulla plane` $it res. </marg>
Vacuum autem philo$ophico more $umptum, hoc
<marg>5</marg>e$t, in quo nulla plane` $it $ub$tantia, dari non
po$$e manife|$tum e$t, ex eo quo`d eyten$io $patii,
vel loci interni, non differat ab exten$ione corporis.
Nam cu`m ex hoc $olo quo`d corpus $it exten$um in
longum, latum & profundum, recte` concludamus
<marg>10</marg>illud e$$e $ub$tantiam, quia omnino repugnat ut nihili
$it aliqua exten$io, idem etiam de $patio, quod va-
cuum $upponitur, e$t concludendum : quo`d nempe,
cuÔm in eo $it exten$io, nece$$ari etiam in ip$o $it
$ub$tantia.

<p><marg>VII.
Vacuum ex vulgi u$u
non exclurere omne
corpus. </marg>
<marg>15</marg>Et quidem ex vulgi u$u, per nomen vacui non $ole-
mus $ignificare locum vel $patium in quo nulla plane`
$it res, $ed tantummodo locum in quo nulla $it ex iis
rebus, quas in eo e$$e debere cogitamus. Sic, quia urna
facta e$t ad aquas continendas, vacua dicitur, cu`m
<marg>20</marg>ae***re tantu`m e$t plena. Sic nihil e$t in pi$cina^, lice`t
aquis abundet, $i in ea^ de$int pi$ces. Sic inane e$t navi-
gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, $i
$olis arenis, quibus frangat impetus venti, $it onu$tum.
Sic denique inane e$t $patium, in quo nihil e$t $en$i-
<marg>25</marg>bile, quamvis materia^ creata^ & per $e $ub$i$tente ple-
num $it : quia non $olemus con$iderare, ni$i eas res quae
a` $en$ibus attinguntur. Atqui $i po$tea, non attenden-
tes quid per nomina vacui & nihili $it intelligendum,
in $patio quod vacuum e$$e diximus, non modo` nihil
<marg>30</marg>$en$ibile, $ed omnino nullam rem contineri exi$time-
mus in eundem errorem incidemus, ac $i ex eo quo`d


<sz>49</sz>

u$itatum $it dicere urnam, in qua^ nihil e$t ni$i ae<*>r,
vacuam e$$e, ide judicarernus ae<*>rem in ea^ contentum
non e$$e rem $ub$i$tentem.

<p><marg>XVIII.
Quomodo emendandum
$it praejudicium de
vacuo ab$olute` $ump-
to. </marg>
Lap$ique rumus ferre`omnes a` prima^ aetate in hunc
errorem, propterea quo`d non advertentes ullam e$$e<marg>5</marg>
inter vas & corpus in eo contentum nece$$ariam con-
junctionem non putavimus quicquam obilare, quo-
minus $altem | Deus efficiat, ut corpus, quod vas ali-
quod replet inde auferatur, & nullum aliud in ejus
locum $uccedat. Jam autem, ut errorem illum emen<marg>10</marg>
demus, con$iderare oportet nullam quidem e$$e con-
nexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare
quod in eo continetur, $ed e$$e maximam, ac omnino
nece$$ariam, inter va$is figuram concavam & exten$io-
nem in genere $umptam, quae in ea^ cavitate debet<marg>15</marg>
contineri. Adeo` ut non magis repugnet nos concipere
rnontem $ine valle, qua`m intelligere i$tam cavitatem
ab$que exten$ione in ea^ content, vel hanc exten$io-
nem ab$que $ub$lantia^ quae $it exten$a : quia, ut $aepe
dictum e$t, nihili nulla pote$t e$$e exten$io. Ac proinde, <marg>20</marg>
$i quaeratur quid fiet, $i Deus auferat omne corpus
quod in aliquo va$e continetur, & nullum aliud in
ablati locum venire permittat : re$pondendum e$t, va$is
latera $ibi invicem hoc ip$o fore contigua. CuÔm enim
inter duo corpora nihil interjacet, nece$$e e$t ut $e<marg>25</marg>
rnutuo` tangant; ac manife$te` repugnat ut di$tent, $ive
ut inter ip$a $it di$tantia, & tamen ut i$ta di$tantia $it
nihil : quia omnis di$tantia e$t modus exten$ionis, &
ideo` $ine $ub$lantia^ exten$a e$$e non pote$t a.

<p><marg>XIX.
Ex his ea confirmari, 20</marg>
Po$tquam $ic advertimus $ub$tantiae corporeae na-<marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. IV, p. 329, I. 6. </fuss>


<sz>51</sz>

<marg>quae de rarefactione
dicta $unt. </marg>
turam in eo tantuÔm con$i$tere, quo`d $it res exten$a;
eju$que exten$ionem non e$$e diver$am ab ea^, quae $pa-
tio quantumvis inani tribui $olet: facile` cogno$cimus
fieri non po$$e, ut aliqua ejus pars plus $patii occupet
<marg>5</marg>una^ vice qum ali, $icque aliter rarefiat, qum modo
paullo` ante` explicato a; vel ut plus $it materiae, $ive
$ub$tantiae corporeae, in va$e, cu`m plumbo, vel auro,
vel alio quantumvis gravi ac duo corpore plenum e$t,
qua`m cuÔm ae<*>rem tantuÔm continet, vacuumque exi$ti-
<marg>10</marg>matur : quia partium materiae | quantitas non pendet
ab earum gravitate aut duritie, $ed a`$ola^ exten$ione,
quae $emper in eodem va$e e$t aequalis.

<p><marg>XX.
Ex his etiam demon$strari, nullas atomos
dari posse. </marg>
Cogno$cimus etiam fieri non po$$e ut aliquae atomi,
$ive materiae partes ex natur $ua indivi$ibiles, exi$tant.
<marg>15</marg>CuÔm enim, $i quae $int, nece$$ario` debeant e$$e exten$ae,
quantumvis parvae fingantur, po$$umus adhuc unam-
quamque ex ip$is in duas aut plures minores cogita-
tione dividere, ac proinde agno$cere e$$e divi$ibiles.
Nihil enim po$$umus cogitatione dividere, quin hoc
<marg>20</marg>ip$o cogno$camus e$$e divi$ibile; atque ide, $i judi-
caremus id ip$um e$$e indivi$ibile, judicium no$trum
a` cognitione diffentiret. Quin etiam $i fingamus, Deum
efficere volui$$e ut aliqua materiae particula in alias
minores dividi non po$$it, non tamen illa propri indi-
<marg>25</marg>vi$ibilis erit dicenda. Ut etenim e$$ecerit eam nullis
creaturis dividi po$$e, non certe` $ibi ip$t eju$dem divi-
dendae facultatem potuit adimere : quia fieri plane`
non pote$t, ut propriam $uam potentiam imminuat,
quemadmodum $upra^ notatum e$t b. Atque ideo`, ab$o-

<fuss>a. Art. vi ci-avant, p. 43.
b. Pars I, art. LX, p. 29, I. 11-13. </fuss>


<sz>52</sz>
lute` loquendo, illa divi$ibilis remanebit, quoniam ex
natura^ $ua^ e$t talis.
<p><marg>XXI.
Item mundunt e$$e in-
definite` exten$um. </marg>
Cogno$cimus praeterea hunc mundum, $ive $ub$tan-
tiae corporeae univer$itatem, nullos exten$ionis fuae $i-
nes habere a. Ubicunque enim fines illos e$$e fingamus, <marg>5</marg>
$emper ultra ip$os aliqua $patia indefinite` exten$a non
modo` imaginamur, $ed etiam vere` imaginabilia, hoc
e$t, realia e$$e percipimus; ac proinde, etiam $ub$tan-
tiam corpoream indefinite` exten$am in iis contineri.
Quia, ut iam $u$e` o$ten$um e$t, idea ejus exten$ionis, <marg>10</marg>
quam in $patio qualicunque concipimus, eadem plane
e$t cum idea^ $ub$tantiae corporeae.
<p><marg>XXII.
Item unam & eandam
e$$e materiam coeli &
terrae ; ac plures
mundos e$$e non po$$e. </marg>
| Hincque etiam colligi facile` pote$t, non aliam e$$e
materiam coeli & qua`m terrae; atque omnino, $i mundi
e$$ent infiniti, non po$$e non illos omnes ex una^ & <marg>15</marg>
ea^dem materia^ con$tare; nec proinde plures, $ed unum
tantu`m, e$$e po$$e b: quia per$picue` intelligimus illam
materiam, cujus natura in eo $olo con$i$lit qud $it
$ub$tantia exten$a, omnia omnino $patia imaginabilia,
in quibus alii i$ti mundi e$$e deberent, jam occupare: <marg>20</marg>
nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus.
<p><marg>XXIII.
Omnen materiae va-
riationem, $ive om-
nem ejus formarum
diver$itatem pendere
a` motu. </marg>
Materia itaque in toto univer$o una & eadem exi$tit,
utpote quae omnis per hoc unum tantuÔm agno$citur,
quo`d $it exten$a. Omne$que proprietates, quas in
ea^ clare` percipimus, ad hoc unum reducuntur, quo`d<marg>25</marg>
$it partibilis, & mobilis $ecunduÔm partes, & proinde
capax illarum omnium affectionum, quas ex ejus par-
tium motu $equi po$$e percipimus. Partitio enim, quae
fit $ola^ cogitatione, nihil rnutat; $ed omnis materiae

<fuss>a. Voir t. V, p. 69.
b. Ibidem. </fuss>


<sz>53</sz>

variatio, $ive omnium ejus formarum diver$itas, pen-
det a` motu. Quod pa$$im etiam a` Philo$ophis videtur
fui$$e` animadver$um, quia dixerunt naturam e$$e prin-
cipium motu^s & quietis. Tunc enim per naturam intel-
<marg>5</marg>lexerunt id, per quod res omnes corporeae tales eva-
dunt, cluales ip$as e$$e experimur.
<p><marg>XXIV.
Quid $it motus juxta
vulgarem $en$um</marg>
Motus autem ($cilicet localis, neque enim ullus
alius $ub cogitationem meam cadi a; nec ide etiam
ullum alium in rerum natura^ fingendum puto), motus,
<marg>10</marg>inquam, ut vulgo` $umitur, nihil aliud e$t qua`m <i>actio,
qua^ corpus aliquod ex uno locoinalium migrat</i>. Et idcirco,
quemadmodum $upra` monuimus b eandem rem eodem
tempore dici po$$e locum mutare & non mutare, ita
eadem etiam dici pote$t moveri & non moveri. Ut qui
<marg>15</marg>$edet in navi, dum ea $olvit | portu, putat quidem $e
moveri, $i re$piciat ad littora eaque ut immota con$i-
deret; non autem, $i ad ip$am navim, inter cujus partes
eundem $emper $itum $ervat. Quin etiam, quatenus
vulgo` putamus in omni motu e$$e adionem, in quiete
<marg>20</marg>vero` ce$$ationem actionis, magis proprie` tunc dicitur
quie$cere qua`m moveri, quia nullam in $e actionem
$entit.
<p><marg>XXV.
Quid $it motus proprie`
umptus. </marg>
Sed $i non tam ex vulgi u$u, qua`m ex rei veritate,
con$ideremus quid per motum debeat intelligi, ut ali-
<marg>25</marg>qua ei determinata natura tribuatur: dicere po$$umus
e$$e <i>tran$lationem unius varlis materiae, $ive unius cor-
poris, ex vicini eorum corporum, quae illud immediate`
contingunt & tanquam quie$centia $pectantur, in viciniam
aliorum. </i> Ubi per <i>unum corpus, $ive unam partem ma-

<fuss>a. Cf. ci-avant, p. 33, I. 28-30, et p. 32, I. 7.
b. Ci-avant, p. 47, l. 9-10. </fuss>


<sz>54</sz>

teriae</i>, intelligo id omne quod $imul transfertur; et$i
rur$us hoc ip$um con$tare po$$it ex multis partibus,
quae alios in $e habeant motus. Et dico eite <i>tranflatio-
nem</i>, non vim vel actionem quae transfert, ut o$tendam
illum $emper e$$e in mobili a, non in movente, quia<marg>5</marg>
haec duo non $atis accurate` $olent di$tingui; ac e$$e
duntaxat ejus modum, non rem aliquam $ub$i$ten-
tem $icut figura e$t modus rei figuratae, ac quies rei
quie$centis.

<p><marg>XXVI.
Non plus actionis re-
quiri ad motum qua`m
ad quietem. </marg>
Quippe notandum e$t, magno nos, in hoc, praeju-<marg>10</marg>
dicio laborare, quo`d plus actionis ad motum requiri
arbitremur, qua`m ad quietem. Hocque ide nobis ab
ineunte aetate per$ua$imus, quo`d corpus no$trum $oleat
moveri a` no$tra^ voluntate, cujus intim con$cii $umus,
& quie$cere ex hoc $olo quo`d terrae adhaereat per gra-<marg>15</marg>
vitatem, cujus vim non $entimus. Et quidem quia i$ta
gravitas, aliaeque plures cau$ae,  nobis non animad-
ver$ae, motibus quos in | membris no$tris ciere volu-
mus re$i$tunt, e$$iciuntque ut fatigemur, putamus
majore actione,$ive majore vi opus e$$e ad motum<marg>20</marg>
ciendum, qua`m ad illum $i$tendum. $umentes $cilicet
actionem pro conatu illo, quo utimur ad membra
no$tra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod
tamen praejudicium facile` exuemus, $i con$ideremus,
non modo` conatu nobis opus e$$e ad movenda corpora<marg>25</marg>
externa, $ed $aepe etiam ad eorum motus $i$tendos,
cu`m a` gravitate alia^ve cau$a non $i$tuntur. Ut, exempli
gratia^, non majori utimur actione ad navigium in aqua^
$tagnante quie$cens impellendum, qua`m ad idem, cuÔm
movetur, $ubito` retinendum : vel certe` non multo` ma-<marg>30marg>

<fuss>a. Voir t. V, p. 384. - <i>Ibid. </i>, p. 380, I. 26, et p. 403, I. 25 et 26. </fuss>


<sz>55</sz>


jori ; hinc enim demenda e$t aquae ab eo $ublevatae
gravitas, & eju$dem lentor a,  quibus paulatim $i$ti
po$$et.

<p><marg>XXVII.
Motum & quietem e$$e
tantu`m diver$os mo-
dos corporis moti. </marg>
CuÔm autem hi^c non agatur de illa^ actione, quae in-
<marg>5</marg>telligitur e$$e in movente, vel in eo qui motum $i$tit,
$ed de $ola^ tran$latione, ac tran$lationis ab$entia^, $ive
quiete: manife$tum e$t hanc tran$lationem extra cor-
pus motum e$$e non po$$e, atque hoc corpus alio modo
$e habere, cuÔm transfertur, & alio, cuÔm non trans$er-
<marg>10</marg>tur $ive cuÔm quie$cit : adeo` ut motus & quies nihil
aliud in eo $int, qua`m duo diver$i modi.
<p><marg>XXVII.
Motum proprie` $um-
tum non referri, ni$i
ad corpora contigua
ejus quod movetur.</marg>
Addidi praeterea, tran$lationem fieri <i>ex vicinia^ cor-
porum contiguorum in viciniam aliorum</i>, non autem
ex uno loco in alium: quia, ut $upra` explicui b, loci
<marg>15</marg>acceptio varia e$t, ac pendet  no$tra^ cogitatione : $ed
cu`m per motum intelligimus eam tran$lationem quae
$it ex vicinia^ corporum contiguorum, quoniam una
tantu`m corpora eodem temporis momento eju$dem
mobilis contigua e$t$e po$$unt, non po$tumus i$ti mo-
<marg>20</marg>bili plures motus eodem tempore tribuere, $ed unum
tantu`m.
<p><marg>XXIX.
Nec referri nifi ad ea
corpora contigua,
quae tanquam quie-
$cientie $pectantur. </marg>
Addidi denique, tran$lationem illam fieri ex vici-
nia^, non quorumlibet corporum contiguorum, $ed
<i>eorum duntaxat, quoe tanquam quie$centia $pectantur. </i>
<marg>25</marg>Ip$a enim tran$latio e$t reciproca, nec pote$t intelligi
corpus AB transferri ex vicinia^ corporis CD c, quin
$imul etiam intelligatur corpus CD transferri ex vici
ni corporis AB : ac plane` eadem vis & actio requi-

<fuss>a. Voir t. V, p. 168 et 384.
b. Art. x a` art. XVI ci-avant, p. 45-48.
c. Voir t. V, p. 312, I. 15, et p. 345, I. 22. </fuss>

<sz>56</sz>


ritur ex una^ parte atque ex altera^. Quapropter $i
omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam
motui tribuere vellemus, cu`m duo corpora contigua
unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur,
$icque a` $e mutuo` $eparantur, tantundem motu^s in<marg>5</marg>
uno qua`m in altero e$$e diceremus. Sed hoc a` com-
muni loquendi u$u nimium abhorreret : cuÔm enim
a$$ueti $imus $tare in terra^, eamque ut quie$centem
con$iderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis mino-
ribus corporibus contiguas, ab eorum vicini tran$-<marg>10</marg>
ferri videamus, non tamen ip$am ideo` moveri pu-
tamus.

<p><marg>XXX.
Cur ex duobus corpo-
ribus contiguis quae
$eparantur ab invi-
cem, unum potiu`s
qua`m, aliud moveri
dacatur. </marg>
Huju$que rei praecipua ratio e$t, quo`d motus intel-
ligatur e$$e totius corporis quod movetur, nec po$$it
ita intelligi e$$e totius terrae, ob tranflationem quarun-<marg>15</marg>
dam ejus partium ex vicinia^ minorum corporum qui-
bus contiguae $unt : quoniam $aepe plures eju$modi
tran$lationes $ibi mutuo` contrarias, in ip$a` licet ad-
<fig>vertere. Ut $i corpus E $ G H $it
terra, & $upra ip$am eodem tem-<marg>20</marg>
pore corpus A B transferatur | ab E
ver$us F, ac C D ab H ver$us G,
quamvis hoc ip$o partes terrae
corpori A B contiguae a` B ver$us A
transferantur, neque minor vel<marg>25</marg>
alterius naturaa actio in iis e$$e debeat, ad illam
tranflationem, qua`m in corpore A B : non ide intel-
ligimus terram moveri a` B ver$us A, $ive ab Occi-
dente ver$us Orientem, quia pari ratione ob id quo`d
ejus partes corpori CD contiguae transferantur a` C<marg>30</marg>
ver$us D, intelligendum e$$et eam etiam in aliam par-


<sz>57</sz>

tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem ; quae
duo inter $e pugnant. Ita ergo, ne nimium communi
u$u loquendi recedamus, non hi^c dicemus terram mo-
veri, $ed $ola corpora AB & CD; atque ita de reliquis.
<marg>5</marg>Sed interim recordabimur, id omne quod reale e$t ac
po$itivum in corporibus quae moventur, propter quod
moveri dicuntur, reperiri etiarn in aliis ip$orum con-
tiguis, quae tamen ut quie$centia tantuÔm $pectantur a.

<p><marg>XXXI.
Quomodo in eodem cor-
pore innumeri diver$i
motus e$$e po$$int. </marg>
Et$i autem unumquodque corpus habeat tantu`m
<marg>10</marg>ro unum motum $ibi proprium, quoniam ab unis tantu`m
corporibus $ibi contiguis & quie$centibus recedere
intelligitur, participare tamen etiam pote$t ex aliis
innumeris, $i nempe $it pars aliorurn corporum alios
motus habentium. Ut, $i quis ambulans in navi horo-
<marg>15</marg>logium in pera^ ge$tet, ejus horologii rotulae unico tan-
tu`m motu $ibi proprio movebuntur, $ed participabunt
etiam ex alio, quatenus, adjunctae homini ambulanti,
unam cum illo materiae partem component, & ex alio
quatenus erunt adjunctae navigio in mari fluctuanti,
<marg>20</marg>& ex alio quatenus adjunctae ip$i mari, & denique alio
quatenus adjunctae ip$i terrae, $i quidem tota terra moveatur.
Omne$que hi motus revera erunt in rotulis
iftis; $ed quia non facile` tam multi $imul intelligi, nec
etiam omnes agno$ci pogunt, $ufficiet unicum illum,
<marg>25</marg>qui proprius e$t cuju$que corporis, in ip$o con$iderare.

<p><marg>XXXII.
Quomodo etiam motus
proprie` $umptus, qui
in quoque corpore
unicus e$t, pro pluribus $umi po$$it. </marg>
Ac praeterea ille unicus cuju$que corporis motus,
qui ei proprius e$t, in$tar plurium pote$t con$iderari :
ut, cu`m in rotis curruum duos diver$os di$tinguimus,
unum $cilicet circularem circa ip$arum axem, & alium
<marg>30</marg>redum $ecunduÔm longitudinem viae per quam ferun-

<fuss>i. Voir t. V, p. 70, p. 385, et p. 403, I. 25. </fuss>


<sz>58</sz>


tur. Sed qud ideo` tales motus non $int revera di$tin-
cti, patet ex eo, quo`d unumquodque punctum cor-
poris quod movetur, unam tantu`m aliquam lineam
de$cribat. Nec refert, quo`d i$ta linea $aepe $it valde
contorta a, & ideo` pluribus diver$is motibus genita<marg>5</marg>
videatur : quia po$$umus imaginari, eodem modo
quamcunque lineam, etiam rectam, quae
omnium $implici$$ima e$t, ex in$initis di-
ver$is motibus ortam e$$e. Ut $i linea AB
feratur ver$us C D, & eodem tempore<marg>10</marg>
punctum A feratur ver$us B, linea recta
A D, quam hoc punctum A de$cribet,
non minuÔs pendebit a` duobus motibus rectis, ab A in
B & ab AB in CD, qua`m linea curva, quae a` quovis
rotae puncto de$cribitur, pendet  motu recto & circu-<marg>15</marg>
lari. Ac proinde, quamvis $aepe utile $it unum motum
in plures partes hoc pado di$tinguere, ad faciliorem
ejus perceptionem, ab$olut tamen loquendo, unus
tantuÔm in unoquoque corpore e$t numerandus.

<p><marg>XXXIII.
Quomodo in omni motu
integer circulus cor-
porum $imul movea-
tur. </marg>
Ex hoc autem quo`d $upra^ fuerit animadver$um b, <marg>20</marg>
loca omnia corporibus plena e$$e, $emperque ea$dem
materiae partes aequalibus locis coaequari, $equitur
nullum corpus moveri po$$e ni$i per circulum, ita $ci-
licet ut aliud aliquod | corpus ex loco qem ingreditur
expellat, hocque rur$us aliud, & aliud, u$que ad ulti-<marg>25</marg>
mum, quod in locum a` primo derelictum, eodem tem-
poris momento quo derelictus e$t, ingrediatur. Hocque
facile` intelligimus in circulo perfecto, quia videmus
nullum vacuum, nullamque rarefactionem aut con-

<fuss>a. Voir t. V, p. 168.
b. Art. XVIII et XIX, p. 50 et 5 I. </fuss>


<sz>59</sz>


den$ationem requiri, ut pars circuli A moveatur ver$us
B, mod eodem tempore pars B moveatur ver$us C,
C ver$us D, ac D ver$us A - Sed<fig>
idem intelligi etiam pote$t in
<marg>5</marg>circulo non perfecto, & quan-
tumlibet irregulari, modo` ad-
vertatur quo pado omnes
locorum inaequalitates inae-
quali motuum celeritate po$-
<marg>10</marg>$int compen$ari. Sic tota ma-
teria contenta in $patio  EFGH  circulariter moveri
pote$t ab$que ulla^ conden$atione vel vacuo, & eodem
tempore ejus pars quae e$t ver-<fig>
$us E, tran$ire ver$us G, ac ea
<marg>15</marg>quae e$t ver$us G, tran$ire ver-
$us E, modo` tantum, ut
$patium in G $upponitur e$$e
quadruplo latius qua`m in E,
ac duplo` qua`m in F & H, ita
<marg>20</marg>etiam quadruplo celeriuÔs mo-
veatur in E qua`m in G, ac duplo celeriuÔs qua`m in
F vel H; atque ita relilquis omnibus in locis motuÔs
celeritas angu$tiam loci compen$et. Hoc enim pacto,
in quovis determinato tempore, tantundem materiae
<marg>25</marg>per unam i$tius circuli partem, qu`m per alteram
tran$ibit.
<p><marg>XXXIV.
Hinc $equi divi$ionem
materiae in particu-
las revera indefini-
tas, quamvis eae nobis
$int invomprehen$ibi-
les. </marg>
Fatendum tamen e$t in motu i$to aliquid reperiri,
quod mens quidem no$tra percipit e$$e verum, $ed ta-
men quo pacto fiat, non comprehendit: nempe divi-
$ionem quarundam particularuni materiae in infinitum,
$ive indefinitam atque in tot partes, ut nullam cogi-

<sz>60</sz>

tatione determinare po$$imus tam exiguam, quin in-
telligamus ip$am in alias adhuc minores reip$a e$$e
divi$am. Fieri enim non pote$t, ut materia quae jam
implet $patium G, $ucce$$iv impleat omnia $patia
innumeris gradibus minora, quae $unt inter G & E, ni$i<marg>5</marg>

aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum $patiorum
men$uras figuram $uam accommodet : quod lit fiat,
nece$$e e$t omnes imaginabiles ejus particulas, quae
$unt revera innumerae, a` $e mutuo` aliquantulum re-
moveri, & talis quantulacunque remotio vera divi-<marg>10</marg>
$io e$t a.

<p><marg>XXXV.
Quomodo fiat divi
$io, & quo`d non $it du-
bitandum quin fiat,
et$i non comprehendatur. </marg>
Notandum autem nie hi^c non loqui de tota^ materia^,
$ed tantuÔm de aliqu'a ejus parte. Quamvis enim $up-
ponamus duas aut tres ejus partes e$$e in G tantae
latitudinis quantm e$t $patium E, itemque etiam plu-<marg>15</marg>
res alias minores, quae maneant indivi$ae : nihilomi-
nus intelligi pote$t eas moveri circulariter ver$us E,
modo` quaedam alias ip$is admi$tae $int, quae $e quomo-
doli|bet inflectant, & figuras $uas $ic mutent, ut junctae
i$tis figuras $uas non ita mutantibus, $ed $olam cele-<marg>20</marg>
ritatem motu^s ad rationem loci occupandi accommo-
dantibus, omnes angulos quos i$tae alias non occupa-
bunt, accurate` compleant. Et quamvis, quomodo fiat
inde$inita i$la divi$io, cogitatione comprehendere ne-
queamus, non ideo` tamen debemus dubitare quin<marg>25</marg>
fiat : quia clare` percipimus illam nece$$ario` $equi ex
natura^ materiae nobis evidenti$$ime` cognita^, percipi-
mu$que etiam eam e$$e de genere eorum quae a` mente
no$tra^, utpote finita`, capi non po¤¤unt b.

<fuss>a. Voir t. V, p. 70, p.  242, I. 21, et p. 274, I. 4.
b. Ibid., p. 242, I. 21. </fuss>


<sz>61</sz>

<p><marg>XXXVI.
Deum e$$e primo`riam
motis cau$am : &
eandem $emper mo-
tu^s quantitatem in
univer$o conservare. </marg>
Motu^s natura` $ic animadver$a^, con$iderare oportet
ejus cau$am, eamque duplicem : primo` $cilicet uni-
ver$alem & primariam, quae e$t cau$a generalis om-
nium motuum qui $unt in mundo; ac deinde parti-
<marg>5</marg>cularem, a` qua^ fit ut $ingulae materiaÔ partes motus,
quos priuÔs non habuerunt, acquirant. Et generalem
quod attinet, manife$tum mihi videtur illam non aliam
e$$e, qua`m Deum ip$um, qui materiam $imul cum
motu & quiete in principio creavit, jamque, per $olum
<marg>10</marg>$uum concur$um ordinarium, tantundem motu^s &
quietis in ea^ tota^ quantum tunc po$uit con$ervat. Nam
quamvis ille motus nihil aliud $it in materia` mota^
qua`m ejus modus; certam tamen & determinatam
habet quantitatem, quam facile` intelligimus eandem
<marg>15</marg>$emper in tota^ rerum univer$itate e$$e po$$e, quamvis
in $ingulis ejus partibus mutetur. Ita $cilicet ut pute-
mus, cuÔm una pars materiae duplo` celeriuÔs movetur
qua`m altera, & haec altera duplo` major e$t qua`m prior,
tantundem motuÔs e$$e in minore qua`m in majore; ac
<marg>20</marg>quanto` motus unius partis lentior $it, tanto` motum
alicujus alterius ip$i aequalis fieri celeriorem. Intelli-
gimus | etiam perfectionem e$$e in Deo, non $oluÔm
quo`d in $e ip$o $it immutabilis, $ed etiam quo`d modo
qua`m maxim con$tanti & immutabili operetur: adeo`
<marg>25</marg>ut, iis mutationibus exceptis, quas evidens experientia
vel divina revelatio certas reddit, qua$que $ine ulla^
in creatore mutatione fieri percipimus aut credimus,
nullas alias in ejus operibus $upponere debeamus, ne
qua inde incon$tantia in ip$o arguatur. Unde $equitur
<marg>30</marg>qua`m maxim rationi e$$e con$entaneum, ut putemus

<fuss>29 qua] quae (Ire e`dit.). </fuss>


<sz>62</sz>

ex hoc $olo, quo`d Deus diver$imode` moverit partes
materiae, cuÔm primuÔm illas creavit, jamque totam
i$tam materiam con$ervet eodem plane` modo ea`dem-
que ratione qua` priuÔs creavit, eum etiam tantundem
motu^s in ip$a` $emper con$ervare a. <marg>5</marg>
<p><marg>XXXVII.
Prima les naturae :
quo`d unaquaeque res,
quantum in $e e$t,
$emper in eodem statu
per$everet; $icque
quo`d $emel movetur,
$emper moveri per-
gat. <marg>
Atque ex hac ea^dem immutabilitate Dei, regulae
quaÔdam $ive leges naturae cogno$ci po$$unt, quae $unt
cau$ae $ecundariaÔ ac particulares diver$orum motuum,
quos in $ingulis corporibus advertimus. Harum prima`
e$t, unamquamque rem, quatenus e$t $implex & indi-<marg>10</marg>
vi$a, manere, quantum in $e e$t, in eodem $emper $tatu,
nec unquam mutari ni$i a` cau$is externis. Ita, $i pars
aliqua materiae $it quadrata, facile` nobis per$uademus
illam perpetuo` man$uram e$$e quadratam, ni$i quid
aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quie$cat, <marg>15</marg>
non credimus illam unquam incepturam moveri, ni$i
ab aliqua` cau$a` ad id impellatur. Nec ulla major ra-
tio e$t, $i moveatur, cur putemus ip$am unquam $ua^
$ponte,* & a` nullo alio impeditam, motum illum $uum
e$$e intermi$$uram. Atque ideo` concludendum e$t, id<marg>20</marg>
quod movetur, quantum in $e e$t, $emper moveri. Sed
quia hi^c ver$amur circa terram, cujus con$titutio talis
e$t, ut motus omnes qui prope` illam fiunt, | brevi $i$tan-
tur & $aepe ob cau$as quae $en$us no$tros latent : ideo`
ab ineunte aÔtate $aepe judicavimus eos motus, qui $ic<marg>25</marg>
a` cau$is nobis ignotis $i$tebantur, $ua` $ponte de$inere.
Jamque proclives $umus ad illud de omnibus exi$ti-
mandum, quod videmur in multis eite experti nempe

<fuss>6 immutabilitate] immobilitatte (sic, I.re e«dit.).
a. Voir t. V, p. 385. </fuss>


<sz>63</sz>


illos ex natura^ $ua` ce$$are, $ive tendere ad quietem.
Quod profecto legibus naturae qua`m-maxim adver$a-
tur: quies enim motui e$t contraria, nihilque ad $uum
contrarium, $ive ad de$tructionem $ui ip$ius, ex pro-
<p><marg>5</marg>pria^ natura` ferri pote$t.
<marg>XXXVIII.
De motu projectorum. </marg>
Et vero` quotidiana experientia, in iis quae projiciun-
tur regulam no$tram omnino confirmat. Neque enim
alia ratio e$t, cur projecta per$everent aliquandiu in
motu, po$tquam a` manu jaciente $eparata $unt, qua`m
<marg>10</marg>quia $emel mota pergunt moveri donec ab obviis cor-
poribus retardentur. Et manife$tum e$t ip$a $olere ab
ae<*>re, alii$ve quibu$libet fluidis corporibus in quibus
moventur, paulatim retardari, atque ideb motum ip$o-
rum diu durare non po$$e. Ae<*>rem enim motibus alio-
<marg>15</marg>rum corporum re$i$tere, ip$o $en$u taduÔs po$$umus ex-
periri, $i flabello ip$um percutiamus; idemque volatus
avium confirmat. Et nullus alius e$t liquor, qui non
manife$tiuÔs adhuc, qua`m ae<*>r, motibus projectorum
re$i$tat.
<p><marg>XXXIX.
Altera lex naturae :
quo`d omnis motus ex
$e ip$o $it rectus; &
ideo` quae circulariter
moventur, tendere
$emper ut recedankt
centro circuli quem
de$cribunt. </marg>
<marg>20</marg>Altera lex naturae e$t : unamquamque partem mate-
riae, $eor$im $pectatam, non tendere unquam ut $ecun-
duÔm ullas lineas obliquas pergat moveri, $ed tantum-
modo $ecunduÔm rectas ;  et$i multae $aepe cogantur
deflectere propter occur$um aliarum, atque, ut paulo`
<marg>25</marg>ante` dictum e$t a, in quolibet motu fiat quodammodo
circulus, ex omni materia^ $imul mota^. Cau$a hujus
regulae eadem e$t quae prae|cedentis, nempe immutabi-
litas & $implicitas operationis, per quam Deus motum
in materia^ con$ervat. Neque enim illum con$ervat,
<marg>30</marg>
ni$i praeci$e` qualis e$t eo ip$o temporis momento quo

<fuss>a. Art. XXXIII, p. 58. </fuss>


<sz>64</sz>

con$ervat, nulla` habita^ ratione ejus qui forte` $uit paulo`
ante`. Ac quamvis nullus motus fiat in in$tanti, mani-
fe$tum tamen e$t omne id quod movetur, in $ingulis
in$tantibus quae po$$unt de$ignari dum movetur, de-
terminaturn e$$e ad motum $uum continuandurn ver-<marg>5</marg>
$us aliquam partem, $ecunduÔm lineam rectam, non
autem unquam $ecunduÔm ullam lineam curvam. Ut,
exempli cau$a^, lapis
A, in funda^ E A per
circulum A B F rota-<marg>10</marg>
tus, eo in$tanti, quo
e$t in puncto A, de-
terminatusquidem e$t
ad motum ver$us ali-
quam partem, nempe<marg>15</marg>
$ecundu`m lineam re-
ctam ver$us C, ita
$cilicet ut linea recta
A C $it tangens cir-
culi. Non autem fingi<marg>20</marg>
pote$t illum determinatum e$$e ad ullum motum
curvum : et$i enim priuÔs venerit ex L ad A per li-
neam curvam, nihil tamen i$tiu's curvitatis intelligi
pote$t in eo remanere, dum e$t in puncto A. Hocque
etiam experientia^ confirmatur, quia $i | tunc e`  funda^<marg>25</marg>
egrediatur, non perget moveri ver$us B, $ed ver$us
C. Ex quo $equitur, omne corpus quod circulariter
movetur, perpetuo` tendere ut recedat a` centro cir-
culi quem de$cribit. Ut ip$o manu^s $en$u experimur
in lapide, dum illum funda^ circumagimus. Et quia<marg>30</marg>
con$ideratione i$ta^ in $equentibus $aepe utemur, dili-


<sz>65</sz>


genter erit advertenda, fu$iu$que infra` exponetur a.

<p><marg>5XL.
Tertia lex: quo`d unum
corpus, alteri fortio-
ri occurrendo, nihil
amittat de $uo motu ;
occurrendo vero` mi-
nu`s forti, tantum
amittat, quantum in
illud transfert. </marg>
Tertia lex naturae haec e$t : ubi corpus quod move-
tur alteri occurrit, $i minorem habeat vim ad pergen-
dum $ecundu`m lineam rectam, qua`m hoc alterum ad
<marg>5</marg>ei re$i$tendum, tunc deflectitur in aliam partem, &
motum $uum retinendo $olam motuÔs determinationem
amittit; $i vero` habeat majorem, tunc alterum corpus
$ecum movet, ac quantum ei dat de $uo motu, tantun-
dem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora pro-
<marg>10</marg>jecta, cuÔm in aliud durum corpus impingunt, non ideo`
a` motu ce$$are, $ed ver$us contrariam partem reflecti;
contra` vero`, cuÔm occurrunt corpori molli, quia facile`
in illud motum omnem $uum tran$mittunt, ideo` $tatim
ad quietem reduci. Atque omnes cau$ae particulares
<marg>15</marg>mutationum, quae corporibus $unt ;
accidunt, in hac tertia^
lege continentur, $altem eaÔ quae ip$ae corporea $unt;
an enim, & qualem, mentes humanae vel AngelicaÔ vim
habeant corpora movendi, non jam inquirimus, $ed ad
tractationem <i> de homine re$ervamus b.
<p><marg>XLI.
Probatio prioris partis
hujus regulae. </marg>
<marg>20</marg>Demoni$tratur autem prior pars hujus legis, ex eo
quo`d differentia $it inter motum in $e $pectatum &
ip$ius determinationem ver$us certam partem, qua^ $it
ut i$ta determinatio po$$it mutari, motu integro rema-
nente. CuÔm enim, ut ante` dictum e$t, unaquaeque res,
<marg>25</marg>non compo$ita, $ed $implex, qualis e$t motus, $emper
e$$e per$eve|ret, quamdiu a` nulla^ cau$a` externa^ de$trui-
tur; & in occur$u duri corporis, appareat quidem cau$a
quae impediat, ne motus alterius corporis, cui occur-
rit, maneat determinatus ver$us eandem partem; non
<fuss>a. Ci-apre`s, partie III, art. LVII et LVIII.
b. Cf. art. II ci-avant, p. 41, note c. </fuss>

<sz>66</sz>


autem ulla, quaÔ motum ip$um tollat vel minuat, quia
motus motui non e$t contrarius: hinc $equitur illum
idcirco minui non debere.

<p><marg>XLII.
Probatio po$terioris
partis. </marg>
Demon$tratur etiam pars altera ex immutabilitate
operationis Dei, mundum ea^dem actione, qua^ olim<marg>5</marg>
creavit, continuo` jam con$ervantis. CuÔm enim omnia
corporibus $int plena, & nihilominus uniu$cuju$que
corporis motus tendat in lineam rectam, per$picuum
e$t Deum ab initio, mundum creando, non modo` diver-
$as ejus partes diver$imode` movi$$e, $ed $imul etiam<marg>10</marg>
effeci$$e, ut unae alias impellerent motu$que $uos in
illas transferrent : adeo` ut jam, ip$um con$ervando
ea^dem actione, ac cum ii$dem legibus cum quibus
creavit, motum, non ii$dem materiae partibus $emper
infixum, $ed ex unis in alias prout $ibi mutuo` occur-<marg>15</marg>
runt tran$euntem, con$ervet. Sicque haec ip$a crea-
turarum continua mutatio immutabilitatis Dei e$t
argumentum.

<p><marg>XLIII.
In quo con$i$tat vis
cuju$que corporis ad
agendum vel re$i$ten-
dum. </marg>
Hic vero` diligenter advertendum e$t, in quo con$i-
$tat vis cuju$que corporis ad agendum in aliud, vel ad<marg>20</marg>
actioni alterius re$i$tendum : nempe in hoc uno, quo`d
unaquaeque res tendat, quantum in $e e$t, ad perma-
nendum in eodem $tatu in quo e$t,  juxta legem primo
loco po$itam a. Hinc enim id quod alteri conjunctum
e$t, vim habet nonnullam, ad impediendum ne di$-<marg>25</marg>
jungatur; id quod di$junctum e$t, ad manendum di$-
junctum; id quod quie$cit, ad per$everandum in $ua`
quiete, atque ex con$equenti ad re$i$tendum iis omni-
bus quae illam po$$unt mutare; id quod molvetur, ad
per$everandum in $uo motu, hoc e$t, in motu eju$dem<marg>30</marg>

<fuss>a. Art. XXXVII ci-avant, p. 62. </fuss>


<sz>67</sz>

celeritatis & ver$us eandem partem. Vi$que illa debet
ae$timari tum a` magnitudine corporis in quo e$t, &
$uperficiei $ecunduÔm quam i$tud corpus ab alio di$-
jungitur; tum a` celeritate motuÔs, ac natura^ & con-
<marg>5</marg>trarietate modi, quo diver$a corpora $ibi mutuo` oc-
currunt.

<p><marg>XLIV.
Motum non e$$e motui
contrarium, $ed quie-
ti ; & determinatio-
nem in unam partem,
determinationi in
partem oppo$itam. </marg>
Atque notandum e$t, unum motum alteri motui
aequŹ veloci nullo modo e$$e contrarium, $ed proprie`-
tantuÔm duplicem hic inveniri contrarietatem. Unam
<marg>10</marg>inter motum & quietem, vel etiam inter motuÔs celeri-	oppo§iam.
tatem & tarditatem, quatenus $cilicet i$ta tarditas de
quietis natura` participat. Alteram inter determinatio-
nem motus ver$us aliquam partem, & occur$um cor-
poris in illa^ parte quie$centis vel aliter moti; atque
<marg>15</marg>pro ratione partis in quam corpus alteri occurrens
movetur, haec contrarietas e$t major vel minor.
<p><marg>XLV.
Quomodo po$$it deter-
minari, quantum cu-
ju$que corporis mo-
tus mutetur propter
aliorum corporum
regulas $equentes. </marg>
Ex quibus ut po$$imus determinare, quo pacto $in-
gula corpora motus $uos augeant vel minuant, vel in	minari, quanium cu-
alias partes convertant, ob aliorum corporum occur-
<marg>20</marg>$us, oportet tantuÔm calculo $ubducere, quantum in
unoquoque $it virium, $ive ad movendum, $ive ad mo-
tui re$i$tendum; ac pro certo $tatuere, illud $emper,
quod valentius e$t, fortiri $uum e$$edum. Hocque fa-
cile` calculo $ubduci po$$et, $i duo tant'um corpora $ibi
<marg>25</marg>mutuo` occurrerent, eaque e$$ent perfecte` dura, & a`
reliquis omnibus $ic divi$a, u.t eorum motus a` nullis
aliis circumjacentibus impedirentur nec juvarentur;
ea enim regulas $equentes ob$ervarent a.
<fuss>a. Voir t. IV, p. 185,1- 5; p. 187, I. 12-17; et p. 396, I. 5-10. - Torne V,
p. 168, et p. 405, I. 6. - Voir aussi t. IX, p. 89 et suiv. de la traduction</fuss>
francüaise des Principes, et p. 327.

<sz>68</sz>

<p><marg>
XLVI
Prima. </marg>
Primo`, $i duo illa corpora, puta B & C, e$$ent plane`
aequalia, & aeque` velociter moverentur, B quidem a`
<fig>dextra^ ver$u$ $ini$tram, & C illi in
directum  $ini$tra^ ver$us | dextram,
cu`m $ibi mutuo` occurrerent, refle-<marg>5</marg>
cterentur, & po$tea pergerent moveri, B ver$us dex-
tram & C ver$us $ini$stram, mulla^  parte $uae celeritatis
ami$$a^ a.
<p><marg>XLVII.
Secunda. </marg>
Secundo`, $i  B  e$$et tantillo` majus qua`m C, caeteris
po$itis ut priu`s, tunc $olum C reflecteretur, & utrum-<marg>10</marg>
que ver$us $ini$tram ea^dem, ceoerotate movereteur.
<marg>XLVIII.
<p>Tertia. </marg>
Tertio`, $i mole e$$ent aequalia, $ed B tantillo` cele-
riu`s moveretur qua`m C, non tantu`m ambo pergerent
moveri ver$us $ini$stram, $ed etiam transferretur ex B
in C media pars celeritatis qua^ hoc ab illo excedere-<marg>15</marg>
tur : hoc e$t, $i fui$$ent priu`s $ex gradus celeritatis in
B, & quatuor tantu`m in C, post mutuum occur$um
unumquodque tenderet ver$us $inistram, cum quinque
gradibus celeritatis.
<p><marg>XLIX.
Quarta. </marg>
Quarto`, $i corpus C plane` quie$ceret, e$$etque paulo`<marg>20</marg>
majus qua`m B, qua^cunque cum celeritate B movere-
tur ver$us C, nunquam ip$um C moveret ; $ed ab eo
reppeleretur in contrariam partem : quia corpus quie$-
cens magis re$i$tit magnae celeritati qua`m parvae, idque
pro ratione exce$$uÔs unius $upra alteram; & idcirco<marg>55</marg>
$emper major e$$et vis in C ad re$i:$tendum, qua`rn in B
ad impellendum b.

<fuss>9 majus] major (ęre e«dit.=).
a. Voir t. V, p. 291, 1. 22-27.
b. Tome IV, p. 183, 1. II, et p. 186, 1. I. </fuss>


<sz>69</sz>

<p><marg>L.
Quinta. </marg>
Quinto`, $i corpus quie$cens C e$$et minus qua`m B,
tunc quantumvis tarde B ver$us C moveretur, illud
$ecum moveret, partem $ilicet $ui motu^s ei talem
transferendo, ut ambo po$tea aeque` celeriter moveren-
<marg>5</marg>tur: nempe, $i B e$$et duplo majus qua`m C, transferret
ip$i tertiam partem $ui motu^s, quia una illa tertia pars
tam celeriter moveret corpus C, qua`m duae re$i-
duae corpus B duplo majus. Et ita, po$tquam B ip$i C
occurri$$et, | una` tertia^ parte tardiuÔs moveretur qua`m
<marg>10</marg>priuÔs, hoc e$t tantundem temporis requireret, ut mo-
veretur per $patium duorum pedum, qua`m priuÔs ut
moveretur per $patium trium. $odem modo, $i B e$$et
triplo majus qua`m C, transferret ip$i quartam partem
$ui motu^s; & $ic de caeteris a.
<p><marg>L.
Sexta. </marg>
<marg>15</marg>Sexta`, $i corpus C quie$cens e$$et accurati$$ime`
aequale corpori B ver$us illud moto, partim ab ip$o
impelleretur, & partim ip$um in contrariam partem
repelleret : nempe, $i B veniret ver$us C cum quatuor
gradibus celeritatis, communicaret ip$i C unum gra-
<marg>20</marg>dum, & cum tribus re$iduis reflecteretur ver$us par-
tem adver$am b.
<p><marg>LII.
Septima. </marg>
Denique, $i B & C ver$us eandem partem moveren-
tur, C quidem tardiuÔs, B autem illud in$equens cele-
riuÔs, ita ut ip$um tandem attingeret, e$$etque C majus
<marg>25</marg>qua`m B, $ed exce$$us celeritatis in B e$$et major, qua`m
exce$$us magnitudinis in C: tunc B trans$erret tantum
de $uo motu in C, ut ambo po$tea aeque` celeriter & in
ea$dem partes moverentur. Si autem a` contra exce$$us
celeritatis in B minor e$$et, qua`m exce$$us magnitu-

<fuss>a. Tome IV, p. 186, 1. I.
b. <i>Ibidem</i></fuss>


<sz>70</sz>

dinis in C, B in contratiam partem reflecteretur, &
motum omnem $uum retineret. Atque hi exce$$us ita
computantur: $i C e$$et duplo majus qum B, & B non
moveretur duplo celeriuÔs qum C, ip$um non pelleret,
$ed in contrariam partem reflecteretur; $i vero` magis<marg>5</marg>
qua`m duplo celeriuÔs moveretur, ip$um pelleret.
Nempe, $i C haberet tantuÔm duos gradus celeritatis, &
B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui
tran$lati in C unum tantuÔm gradum e$$icerent, quia
C e$t duplo majus qum B: quo $ieret ut duo corpora<marg>10</marg>
B & C cum tribus gradibus celeritatis | po$tea move-
rentur; & ita de caeteris e$t judicandum. Nec i$ta egent
probatione, quia per $e $unt manife$ta.
<p><marg>LIII.
Harum regularum
u$um e$$e di$$icilem,
propterea quo`d
unumquodque` cor-
pus  multis $imul
tangatur. </marg>
Sed quia nulla in mundo corpora e$$e poitunt a` re-
liquis omnibus ita divi$a, & nulla circa nos e$$e $olent<marg>15</marg>
plane` dura, ide multo` difficiliuÔs iniri pote$t calculus,
ad determinandum quantum cuju$que corporis motus
ob aliorum occur$um mutetur. Simul enim habenda
e$t ratio eorum omnium, qu illud circumquaque con-
tingunt, eaque, quantum ad hoc, valde diver$os ha-<marg>20</marg>
bent effectus, prout $unt dura vel fluida : quorum
ideo` diver$itas in quo con$i$tat, hic e$t quaerendum.
<p><marg>LIV.
Quae $int corpora du-
ra, quae fluida. </marg>
Nempe, $en$u te$te, non aliam agno$cimus, qua`m
quo`d fluidorum partes facile` recedant ex locis $uis,
atque ide manibus no$tris ver$us illa $e moventibus<marg>25</marg>
non re$i$tant; contra`autem durorum partes ita $ibi
mutu cohaerent, ut non $ine vi, quae $ufficiat ad i$tam
illorum cohaerentiam $uperandam, $ejungi po$$int. Et
ulteriuÔs inve$tigantes qui^ fiat ut quaedam corpora $ine
ulla^ difficultate loca $ua corporibus aliis relinquant, <marg>30</marg>
alia non item : facile` advertimus ea quae jam $unt


<sz>71</sz>

in motu non impedire ne loca quae $ponte de$e-
runt ab aliis occupentur; $ed ea quaÔ quie$cunt, non
$ine aliqua^ vi ex locis $uis extrudi po$$e. Unde licet
colligere, corpora divi$a in multas exiguas particulas,
<marg>5</marg>motibus a` $e mutuo` diver$is agitatas, e$$e fluida; ea
vero`, quorum omnes particulae juxta $e mutuo` quie$-
cunt, e$$e dura.

<p><marg>LV.
Durorum paries nullo
alio glutino $imul
jungi, qua`m earum
quiete. </marg>
Neque profecto` ullum glutinurn po$$umus excogi-
tare, quod particulas durorum corporum firmiuÔs inter
<marg>10</marg>$e conjungat, qua`m ip$arum quies. Quid enim e$$e
po$$et glutinum i$tud ? Non $ub$tantia : quia, cuÔm par-
ticulae i$tae $int $ub$tantiae, nulla ratio e$t cur per aliam
$ub$tantiam potiuÔs | qua`m per $e ip$as jungerentur.
Non etiam e$t modus ullus diver$us a` quiete : nullus
<marg>15</marg>enim alius magis adver$ari pote$t rnotui, per quem
i$tae particulae $eparentur, qua`m ip$arum quies. Atque
praeter $ub$tantias & earum modos, nullum aliud ge-
nus rerum agno$cimus a.
<p><marg>LVI.
Fluidorum particulas
aequali vi ver$us om-
nes partes moveri. Et
corpus durum in flui-
do exi$tens, a` mini-
ma^  vi po$$e determi-
nari ad motum. </marg>
Quantum autem ad fluida, et$i $en$u non adverta-
<marg>20</marg>mus ip$orum particulas moveri, quia $unt nimis exi-
guae facile` tamen ex e$$ectibus id colligitur, praecipue`
in ae<*>re & aqua^, ex eo quo`d alia multa cor-
rumpant. Neque enim actio ulla corporea, qualis i$ta
corruptio e$t, $ine motu locali e$$e pote$t ; cau$ae
<marg>25</marg>ip$orum motu^s infra` dicentur b. Sed in eo e$t difficul-
tas, quo`d i$tae fluidorum particulae non po$$int omnes
eodem tempore in unamquamque partem ferri; quod
tamen requiri videtur, ut non impediant motum cor-
porum ex qualibet parte venientium, quemadmodum

<fuss>a. Voir t. V, p. 385.
b. Pars 111, art. XLIZ, L et LI. </fuss>


<sz>72</sz>

videmus illas eum non impedire. Nam $i, exempli
cau$a`, corpus durum B moveatur ver$us C, ac quae-
<fig>dam ex partibus fluidi in-
termedii D ferantur in con-
trarium a` C ver$us B, hae<marg>5</marg>
motum eius non juvabunt,
$ed contra` magis impe-
dient, qua`m $i plan e$$ent
$ine motu. Quze difficultas ut $olvatur, recordandum
e$t, non motum, $ed quietem e$$e motui contrariam; &<marg>10</marg>
motu^s determinationem ver$us unam partem e$$e con-
trariam eju$dem determinationi ver$us partem oppo-
$itam, ut iam dictum e$t a; itemque omne id quod
movetur, tendere $emper ut pergat moveri $ecundu`m
lineam rectam b. Ex his enim patet: primo`, corpus du-<marg>15</marg>
rum B, | dum quie$cit, magis opponi, $ua` illa^ quiete,
motibus particularum corporis fluidi D $imul $pecta-
tis, qua`m ii$dem opponeretur $uo motu, $i moveretur.
Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui-
dem e$t tot e$$e ex particulis ip$ius D, quae moventur<marg>20</marg>
a` C ver$us B, quot $unt quae moventur in contrarium:
quippe epedem $unt quae, venientes a` C, impingunt in
$uperficiem corporis B, ac deinde retorquentur ver-
$us C. Et quidem $ingulae ex i$lis $eor$im $pectatae, im-
pingentes in B, pellunt ip$um ver$us $, atque ita ma-<marg>25</marg>
gis impediunt, ne moveatur ver$us C, qua`m $i e$$ent
$ine motu; $ed, quia totidem etiam ab F tendunt in B,
illudque pellunt ver$us C, idcirco, quantum ad hoc
attinet B non magis pellitur ver$us unam partem

<fuss>a. Art. XLIV, p. 67.
b. Art. XXXIX, p. 63. </fuss>


<sz>73</sz>


qua`m ver$us alteram, & ideo`, ni$i quid aliud accedat,
manet immotum. Cuju$cunque enim figurae ip$um
e$$e $upponamus, $emper accurat a` totidem particu-
lis fluidi ex una^ parte pelletur qua`m ex altera^; modo`
<marg>5</marg>ne fluidum ip$um in ullam partem magis feratur
qua`m in reliquas. Et $upponere debemus B omni ex
parte a` fluido D $ circumdari; atque $i forte` non tanta
$it i$tius fluidi quantitas in F qua`m in D, nihil refert:
quia non agit in B $e toto, $ed duntaxat iis $uis parti
<marg>10</marg>bus quae $uperficiem ejus attingunt. Hactenus vero`
$pectavimus B ut immotum; jam $i ponamus ip$um
ab aliqua^ vi, aliunde adveniente, impelli ver$us C,
haec vis (quantumvis exigua) $ufficiet, non quidem ad
ip$um $e $ola^ movendum, $ed ad concurrendum cum
<marg>15</marg>particulis corporis fluidi FD, ip$a$que de|terminandas
ad illud etiam pellendum ver$us C, eique partem $ui
motu^s communicandam a.
<p><marg>LVII.
Eju$dem rei demon-
$tratio. </marg>
Quod ut clariuÔs intelligatur, fingamus primo`, cor-
pus durum B nondum e$$e in fluido FD, $ed hujus fluidi
<marg>20</marg>particulas a e i o a, di$po$itas in modum annuli, moveri
circulariter $ecund`m ordinem notarum a e i; alia$que
o u y a o  moveri eodem modo $ecundu`m ordinem nota-
rum o u y. Ut enim corpus aliquod $it fluidum, debent
ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dictum
<marg>25</marg>e$t b. Quie$cat deinde corpus durum B in hoc fluido FD
inter a & o : quid fiet?  Nempe particulae a e i o  impe-
dientur ab ip$o, ne po$$int tran$ire ab o ver$us a, ut
ab$olvant circulum $ui motu^s; itemque particulae  o u y a
impedientur ne pergant ab a ver$us o; ac venientes ab

<fuss>a. Tome V, p. 385.
b. Art. LIV, p. 70-71</fuss>


<sz>74</sz>


<i>i</i> ver$us <i>o</i>, perlen B ver$us C; itemque venientes ab <i>y</i>
ver$us <i>a</i>, ip$um tantundem repellent ver$us F; ideo`-
que nullam $olae habebunt vim ad illud movendum,
$ed reflectedentur ab <i>o</i> ver$us <i>u</i>, & ab <i>a</i> ver$us <i>e</i>, fietque
una circulatio ex duabus, $ecunduÔm ordinem nota-<marg>5</marg>
rum a i o u y a.  Et ita, propter occur$um corporis B,
non quidem $i$tetur ullo modo ip$arum motus, $ed
mutabitur tantuÔm determinatio, nec incedent per li-
neas tam rectas a, vel tam prope accedentes ad rectam,
qua`m $i in B non impingerent. Tandem denique acce-<marg>10</marg>
<fig>dat nova aliqua vis, pel-
lens B ver$us C, haec vis,
quantumvis exigua, juncta
ei qua^ particulaÔ fluidi, ve-
nientes ab <i>i</i> ver$us <i>o</i>, ip-<marg>15</marg>
$um etiam pellunt ver$us
C, $uperabit eam qua` venientes ab <i>y</i> ver$us <i>a</i> illud in
contrariam partem repellunt; atque ideo` $ufficiet ad
ip$arum determinationem mutandam, & efficiendum
ut ferantur $ecundu`m ordinem notarum <i> a y u o</i>,  in quan-<marg>20</marg>
tum hoc requiritur ad motum corporis B non impe-
diendum b : | quia, cuÔm duo corpora determinantur ad
motum ver$us partes plan contrarias & $ibi mutuo`
oppo$itas, illud in quo major e$t vis, alterius determi-
nationem debet mutare. Atque quod hi^c dico de par-<marg>25</marg>
ticulis  <i>a e i o u y</i>,  de omnibus etiam aliis $luidi F D, quae
in B impingunt, e$t intelligendum : qua`d nempe $in-
gulee ex iis qu2e illud pellunt ver$us C, oppo$itaÔ $int
totidem aliis, id ip$um in contrariam partem pellen-

<fuss>a. Voir t. V, p. 385
b. Art. LX ci-apre`s, p. 76. </fuss>


<sz>75</sz>

tibus; quo`dque perexigua vis, illis adjuncta, $ufficiat
ad harurn determinationem mutandam; quo`dque,
quamvis nullae forte` de$cribant tales circulos, quales
hi^c reprae$entantur  <i>a e i o</i> &  <i>o u y a</i>, haud dubi tamen
<marg>5</marg>omnes circulariter, & aliquibus modis huic aequipol-
lentibus moveantur.

<p><marg>LVIII.
Si quae fluidi particulae
tardiuÔs moveantur,
qua`m corpus durum
in eo exi$tens, illud
hac in parte fluidi
rationem non habere. </marg>
Ita ergo mutata^ determinatione particularum fluidi,
quae impediebant ne corpus B moveretur ver$us C
hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem ea^-
<marg>10</marg>dem cum celeritate, qua` vis a` fluido diver$a illud pel-
lit; $i $upponamus in i$lo fluido nullas e$$e particulas,
quae non celeriu`s, vel $altem aeque` celeriter movean-
tur. Nam, $i quae tardiuÔs agantur, quatenus ex illis
con$tat rationem fluidi non habet, neque tunc $ufficit
<marg>15</marg>minima quaeque vis ad corpus durum in hoc fluido
exi$tens movendum; $ed tanta requiritur, ut $uperet
re$i$tentiam quae oritur ab i$tarum fluidi particularum
tarditate. Ac ideo` $aepe videmus ae<*>rem, aquam & alia
fluida, multuÔm re$i$tere corporibus, quae in ip$is valde
<marg>20</marg>celeriter aguntur, ii$demque $ine ulla^ difficultate ce-
dere, cu`m lentiuÔs procedunt.
<p><marg>LIX.
Corpus durum ab alio
duro impul$um, non
omnem $uum motum
ab co mutuari, $ed
partim etiam a` fluido
circumjacente. </marg>
CuÔm autem corpus B $ic movetur ver$us C, non pu-
tandum e$t, illud accipere $uum motum a` $ola^ vi exter-
na^ ip$um impellente, $ed maxima` ex parte a` fluidi par-
<marg>25</marg>ticulis; | ita $cilicet, ut eaÔ quer componunt circulos
<i>a e i o</i>  & <i> a y u o</i>,  tantum amittant de $uo motu, quantum
acquirent ea particulit corporis duri B quae $unt inter
<i>o</i> & <i>a</i>: quippe quae jam facient partem motuum circu-
larium  <i>a e i o a</i>  &  <i>a y u o a</i> : quamvis, prout ulterius proce-
<marg>30</marg>dent ver$us C, novis $emper fluidi particulis jungantur.

<fuss>4 <i>ouya] oiuy</i> (texte, Ire e`dit.). </fuss>

<sz>76</sz>

<p><marg>LX.
Non po$$e tamen ab i$to
fluido majorem cele-
ritatem acquirere,
qua`m habeat a` duro,
a` quo impul$um est. </marg>
Supere$t tantu`m hi^c explicandum, cur paulo` ante`
non dixerim a, mutari ab$olute` determinationem parti-
cularum  <i>a y u o</i>,  $ed mutari in quantum hoc requiritur,
ad motum corporis B non impediendum. Quippe
<fig>hoc corpus B non pote$t<marg>5</marg>
celeriuÔs moveri, qua`m a`
vi adventitia` impul$um e$t,
quamvis $aepe omnes par-
ticulae fluidi F D multo plus
habeant agitationis. Hoc-<marg>10</marg>
que unum e$t ex iis, quae nobis inter philo$ophandum
proecipue` $unt ob$ervanda, ut ne cui cau$ae ullum ef-
fectum tribuamus, qui potentiam ejus excedat. Ita
ponentes corpus durum B, in medio fluidi $D priuÔs
immotum, nunc ab-externa^ aliqua` vi, exempli cau$a^<marg>15</marg>
a` manu mea^, tardo motu impelli : cuÔm haec $ola im-
pul$io meaÔ manu^s $it cau$a cur moveatur, credi non
debet ip$um celeriuÔs moveri qua`m impellitur; & quam-
vis omnes fluidi particulae multo celeriuÔs moveantur,
non putandum e$t eas determinari ad motus circulares<marg>20</marg>
<i>a e i o a <i> & </i>a y u o a </i> & $imiles, quae $int celeriores hac im-
pul$ione, $ed ip$as, quatenus celeriuÔs aguntur,in qua-
$libet alias partes, ut priuÔs, ferri b.

<p><marg>LXI.
CuÔm corpus fluidum
totum $imul ver$us
aliquam partem fer-
tur, nece$$ario` $ecum
deferre corpus du-
rum quod in $e con-
tinet. </marg>
Atque ex his clare` percipitur, corpus durum undi-
que fluido cinctum, & in illo quie$cens, ibi tanquam<marg>25</marg>
 in aequilibrio con$i$tere; ac quantumvis $it magnum,
$emper tamen a` minima^ vi po$$e in hanc vel illam par-
tem impelli: $ive illa vis aliunde adveniat, $ive in hoc
$it $ita, quo`d fluidum | i$tud, totum $imul, ver$us ali-
<fuss>a. Page 74, 1. 7, 18-22.
b. Voir t. V, p. 385</fuss>
<sz>77</sz>

quem locum feratur, ut flumina $eruntur ver$us mare,
ac totus ae<*>r , Euro flante, fertur ver$us Occidentem.
Quod ubi contingit, omnino nece$$e e$t, corpus du-
rum, in tali fluido exi$tens, $imul cum ip$o deferri; nec
<marg>5</marg>ob$tat regula illa quarta, juxta quam, ut paullo` ante`
dillum e$t a, corpus quie$cens a` nullo alio $e minori,
quantumvis celeriter acto, pote$t ad motum impelli.

<p><marg>LXII.
CuÔm corpus durum a`
fluido $ic de$ertur,
non idcirco moveri. </marg>
Quinimo`, $i ad veram & ab$olutam motuÔs naturam
attendamus, quaÔ con$i$tit in tran$latione corporis
<marg>10</marg>moti ex vicinia^ corporum aliorum $ibi, contiguorum,
& in utroque ex corporibus, quae $e mutuo` contingunt,
e$t aequalis, quamvis non eodem modo $oleat nomi-
nari : plan agno$cemus, non tam propria` moveri cor-
pus durum, cum $ic a` `fluido ip$um continente defer-
<marg>15</marg>tur, qua`m $i non ab eo deferretur, quia tunc nempe
a` vicinis i$tius fluidi particulis minuÔs recedit.
<p><marg>LXIII.
Cur quaedam corpora
tam dura $int, ut,
quamvis parva, non
facile` manibus no-
$tris dividantur. </marg>
Unum autem adhuc e$t, in quo experientia regulis
motu^s, paullo« ante` traditis b, valde videtur adver$ari:
nempe quo`d videamus multa corpora, manibus no-
<marg>20</marg>$tris long minora, tam firmiter $ibi mutuo` adhaerere
ut nulla^ earum vi $ejungi po$$int. Si enim illorum par-
tes nullo alio glutino $ibi invicem adhaereant, qua`m
quo`d $ingulaÔ juxta vicinas quie$cant c, & omne corpus
quod quie$cit, ab alio $e majori quod movetur, po$$it
<marg>25</marg>ad motum impelli : non apparet prima` fronte ratio,
cur (exempli cau$a^) clavus ferreus, vel aliud quod-
libet, non magnum, $ed valde durum corpus, $ola^ vi
manuum no$trarum in duas partes dividi non po$$it.

<fuss>a. Art. XLIX, P. 68.
b. Art. XLVI a` LII, p. 68-70.
c. Art. Ly, p. 71. </fuss>


<sz>78</sz>

Licet enim unamquamque mediam partem i$tius cl avi
pro uno corpore numerare; cu`mque i$ta media pars
manu no$tra^ $it minor, videtur ejus vi debere po$$e
mo|veri, atque $ic ab alia` media` parte divelli. Sed no-
tandum e$t manus no$tras e$$e admodum molles, $ive<marg>5</marg>
ad naturam corporum fluidorum magis qua`m duro-
rum accedentes; ideoque non totas $imul agere $olere
in corpus ab iis movendum, $ed eam tantu`m ip$arum
partem, quae, corpus i$tud tangens, tota $imul in illud
incumbit. Quippe, $icuti media pars clavi ferrei, qua-<marg>10</marg>
tenus ab alia^ ejus media^ parte e$t dividenda, rationem
habet unius corporis: $ic pars manu^s no$trae proxime`,
illam tangens, & ip$a^ minor, quatenus a` reliquis eju$-
dem manuÔs partibus $ejungi pote$t, habet rationem
alterius corporis. Et quia faciliu`s a` reliqua^ manu po-<marg>5</marg>
te$t $eparari qua`m pars clavi a` reliquo clavo, & i$ta
$eparatio $ine doloris $en$u fieri nequit, ideo` clavum
$erreum $ola^ manu frangere non po$$umus; $ed $i
illam malleo, lima^, forfice, aliove in$trumento mu-
niamus, ut ita eius vis ad partem corporis dividendi, <marg>20</marg>
minorem corpore quo utitur, ad illud dividendum

<p><marg>LXIV.
Non alia principia in
Phy$ica^, qua`m in
Geometria^, vel in
Mathe$i ab$tracta«, a`
me admitti, nec opta-
ri, quia $ic omnia na-
turae phaenomena ex-
plicatur, & certae de
iis demon$trationes
dari po$$unt. </marg>
Nihil hi^c addam de figuris nec quomodo ex earum
infinita^ varietate motuum quoque varietates innu-
merae con$equantur, quia $atis iila per $e patebunt, <marg>25</marg>
ubicunque u$us veniet ut de ip$is agamus. Et $uppono
meos lectores vel primo` elementa Geometria jam no-
vi$$e, vel $altem ingenium $atis aptum habere ad Ma-
thematicas demon$trationes intelligendas. Nam plane`
profiteor me nullam aliam rerum corporearum mate-<marg>30</marg>
riam agno$cere, qua`m illam omnimode divi$ibilem,


<sz>79</sz>

figurabilem & mobilem, quam Geometrie quantitatem
vocant, & pro objecto $uarum demon$trationum a$$u-
munt; ac nihil plane` in ip$a` con$iderare, praeter i$tas
divi$iones, figuras & motus; nihilque de | ip$is ut ve-
<marg>5</marg>rum admittere, quod non ex communibus illis notio-
nibus, de quarum veritate non po$$umus dubitare,
tam evidenter deducatur, ut pro Mathematica^ demon-
$tratione $it habendum. Et quia $ic omnia Naturae Phae-
nomena po$$unt explicari, ut in $equentibus appare-
<marg>10</marg>bit, nulla alia Phy$icae principia puto eite admittenda,
nec alia etiam optanda.


<sz>80</sz>


<head>PRINCIPIORUM</head>
<head>PHILOSOPHlAE</head>
<head>PARS TERTIA. </head>

<head>De Mundo ad$pectabili. </head>
<p><marg>I.
Opera Dei nimis am-
pla cogitari non po$$e. </marg>
Inventis jam quibu$dam principiis rerum materia-<marg>5</marg>
lium, quae non a` praejudiciis $en$uum, $ed a` lumine
rationis ita petita $unt, ut de ip$orum veritate dubi-
tare nequeamus, examinandum e$t, an ex iis $olis om-
nia naturae phaenomena po$$imus explicare. Incipien-
dumque ab iis quae maxim univer$alia $unt, & a`<marg>10</marg>
quibus reliqua dependent : nempe a` generali totius
hujus mundi ad$pectabilis con$tructione. De qua^ ut
recte` philo$ophemur, duo $unt inprimis ob$ervanda.
Unum, ut attendentes ad in$initam Dei potentiam &
bonitatem, ne vereamur nimis ampla, & pulchra, &<marg>15</marg>
ab$oluta ejus opera imaginari; $ed e` contra` cavea-
mus, ne $i quos forte` limites, nobis'non certo` cognitos,
in ip$is $upponamus, non $atis magni$ice` de Creatoris
potentia^ $entire videamur.

<p><marg>II.
Caventum e$$e, ne ni-
mis $uperbe de nobis
ip$is $entientes, fines
quos Deus $ibi propo-
$uit in creando mun-
do, a` nobis intelligi
$upponamus. </marg>
Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis $uperbe` de<marg>20</marg>
nobis ip$is $entiamus. Quod fieret non modo`, $i quos
limites, | nobis nulla` cognitos ratione nec divina^ re-
velatione, mundo vellemus affingere, tanquam $i vis
no$trae cogitationis, ultra id quod a` Deo revera factum


<sz>81</sz>

e$t, ferri po$$et; $ed etiam maxim, $i res omnes
propter nos $olos ab illo creatas e$$e fingeremus a; vel
tantu`m, $i $ines quos $ibi propo$uit in creando uni-
ver$o, ingenii no$tri vi comprehendi po$$e putaremus.

<marg>III.
<p>Quo $en$u dici po$$it
omnia propter homi-
nem facta e$$e. </marg>
<marg>5</marg>Quamvis enim in Ethicis $it pium dicere, omnia a`
Deo propter nos facta e$$e, ut nempe tanto` magis ad
agendas ei gratias impellamur, eju$que amore incen-
damur ac quarnvis etiam $uo $en$u $it verum , qua-
tenus $cilicet rebus omnibus uti po$$umus aliquo
<marg>10</marg>modo, $altem ad ingenium no$trum in iis con$ideran-
dis exercendum, Deumque ob admiranda ejus opera
$u$piciendum : nequaquam tamen e$t veri$imile, $ic
omnia propter nos facta e$$e, ut nullus alius $it eorum
u$us; effetque plane` ridiculum & ineptum id in Phy-
<marg>15</marg>$ica^ con$ideratione $upponere; quia non dubitamus,
quin multa exi$tant, vel olim extiterint, jamque e$$e
defierint, quae nunquam ab ullo homine vi$a $unt aut
 intellecta, nunquamque ullum u$um ulli praebuerunt.
<p><marg>IV.
De phaenomenis, $ive
experimentis; & quis
eorum u$us ad philo-
$ophandum. </marg>
Principia autem quae jam invenimus , tam va$ta $unt
<marg>20</marg>& tam foecunda, ut multo` plura ex iis $equantur, qua`m
in hoc mundo a$pectabili contineri videamus; ac etiam
multo` plura, qua`m mens no$tra cogitando perlu$trare
unquam po$$it. Sed jam brevem hi$loriam b praecipuo-
rum naturae phoenomen<*>n (quorum cau$ae hi^c $unt in-
<marg>25</marg>ve$tigandae), nobis ob oculos proponemus; non qui-
dem ut ip$is tanquam rationibus utamur ad aliquid
probandum : cupimus enim rationes effectuum a`
cau$is, non autem  contra` cau$arum | ab effectibus
deducere; $ed tantu`m ut ex innumeris effectibus, quos

<fuss>a. Voir t. V, p. 53, 1. 24, a` p. 56, 1. 22, et ibid., p. 168.
b. Tome I, p. 251, 1. 17. <fuss>


<sz>82</sz>
ab ii$dem cau$is produci po$$e judicamus, ad unos
potiuÔs qua`m alios con$iderandos mentem no$tram
determinemus.
<p><marg>V.
Quae $it ratio di$tantiae
& magnitudinis inter
$olem, Terram et
Lunam. </marg>
Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omni-
bus mundi corporibus multo` major e$$e videtur & Sol<marg>5</marg>
& Luna caeteris $tellis; $ed vi$u^s defectum indubitatis
ratiociniis emendantes, inprimis advertimus Lunae a`
Terra^ di$tantiam circiter triginta Terrae diametros
aequare, Solis vero` $excentas aut $eptingentas. Quas
di$tantias cum apparentibus Solis & Lunae diametris<marg>10</marg>
conferentes, facile` ex ip$is colligimus, Lunam quidem
e$$e multo` minorem Terra^, $ed Solem e$$e multo` ma-
jorem.
<p><marg>VI.
Quae $it di$tantia reli-
quorum planetarum
 Sole. </marg>
Agno$cimus etiam, vi$u ratione adjuto, Mercurium
plus ducentis Terrae diametris a` Sole di$tare Venerem<marg>15</marg>
plus quadringentis; Martem noningentis aut mille;
Jovem tribus millibus & ampliu`s; ac Saturnum quin-
que aut $ex millibus.
<p><marg>VII.
Fixas non po$$e $uppo-
ni nimis remotas. </marg>
Quantum autem ad $ixas, non permittunt quidem
phaenomena, ut ip$as a` Sole aut Terra^ non magis<marg>20</marg>
qua`m Saturnum di$tare arbitremur; $ed nulla ob$tant,
quominuÔs ad quantumlibet immen$am di$tantiam re-
motas e$$e $upponamus : colligiturque ex motibus
coeli infra` explicandis a, eas a` nobis e$$e adea` di$tantes,
ut Saturnus ad ip$as comparatus videatur admodum<marg>25</marg>
propinquus.
<marg>VIII.
<p>Terram e` coelo con-
spectam, non appa-</marg>
Ex quibus manife$tum e$t, Lunam & Terram, $i ex
Jove vel Saturno con$picerentur, multo minores e$$e

<fuss>16 noningentis] nongentis (Ire e`dit.).
a. Art. XX et XLI. </fuss>


<sz>83</sz>
<marg>rituram e$$e, ni$i ut
Planetam, Jove aut
Saturno minorem. </marg>
apparituras qua`m appareant Jupiter & Saturnus e`
Terra^ con$pecti; nec forte` etiam Solem inajorern vi$um
iri, $i re$piceretur ex Fixis, qua`m Fixae nobis  Terra^
videntur : atque id|circo, ut $ine praejudicio partes
<marg>5</marg>mundi a$pectabilis inter $e comparemus, cavendum
e$$e ne Lunam, vel Terram, vel Solem magnitudine
Stellas $uperare arbitremur.
<p><marg>IX.
Solem & Fixas propria^
luce fulgere. </marg>
Differunt autem inter $e Stellae, non modo` quo`d
 unae aliis $int majores; $ed etiam quo`d quaÔdam pro-
<marg>10</marg>pria^ luce fulgeant, aliae vero` tantuÔm aliena`. Ut in-
primis de Sole dubium e$$e non pote$t, quin lucem
qua^ oculos no$tros per$tringit, in $e habeat : neque
enim tantam ab omnibus Fixis $imul $umptis mutuari
pote$t, cuÔm ip$aÔ tantam ad nos non mittant, nec
<marg>15</marg>tamen a` nobis magis di$tent qua`m a` Sole; ac nullum
aliud corpus apparet magis radio$um, a` quo illam
accipiat : $i quod autem e$$et, procul dubio appareret.
Idem de omnibus Stellis fixis facile` credetur ab iis,
qui con$iderabunt qua`m vividos radios vibrent, ac
<marg>20</marg>quantum a` nobis & a` Sole $int remotae: $i enim ali-
cujus Ste1lae fixae tam vicini e$$emus qua`m Solis, cre-
dibile e:$t eam ip$o non minorem, nec minuÔs lucidam
e$$e apparituram.
<p><marg>X.
Lunam & alios Plane-
tas lucem a` Sole mu-
tuari. </marg>
Contra` vero` Lunam videmus, ea^ tantum parte
<marg>25</marg>$plendere quam Soli habet obver$am; unde cogno-
$cimus illam e$$e proprio lumine de$titutam, & tantu`m
radios a` Sole acceptos ver$uÔs oculos no$tros refle-
ctere. Quod idem etiam de Venere per$picillorum ope
ob$ervatur. Idemque de Mercurio, Marte, Jove &
<marg>30</marg>Saturno non difficulter per$uadetur, ex eo  quo`d eo-
rum lumen obtu$ius $ive placidius $it qua`m Fixarum,


<sz>84</sz>
& a` Sole iion adea` di$lent, quin po$$int ab ip$o illu-
minari.
<p><marg>XI.
Terram ratione lumi-
nis   Planetis non
differe. </marg>
Denique idem de Terra^ experimur : conflata enim
e$t ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia,
illos non minuÔs valide` qua`m Luna reflectunt; quin<marg>5</marg>
etiam nubibus e$t involuta, quae lice`t multa` minuÔs
opacae $int, qua`m ple|raeque aliaÔ ejus partes, $aepe
tamen ip$as videmus, cuÔm a` Sole illu$trantur, non
minuÔs albicantes e$$e qua`m Lunam; adeo` ut $it $atis,
manife$tum, eam ratione luminis a` Luna`, Venere, <marg>10</marg>
Mercurio, alii$que Planetis non differre.
<p><marg>XII.
Lunam, cu`m nova e$t,
a` Terra^  illuminari. </marg>
Quod etiam con$irmatur, ex eo quo`d, Luna` exi$tente
inter Solem & Terram, ejus facies quae a` Sole non
illu$tratur, debile quoddam lumen o$tendat, quod
facile` conjicimus ad illam pervenire a` Terra^, quae<marg>5</marg>
tunc radios a` Sole receptos eam ver$uÔs reflectit; mi-
nuitur enim paulatim, prout pars Terrae a` Sole illu-
minata ab ea` $e avertit.
<p><marg>XIII.
Solem inter Fixas, &
Terram inter Pla-
netas po$$e numerari. </marg>
Atque omninino, $i Terram ex Jove re$piceremus,
minor quidem, $ed forte` non minuÔs lucida nobis ap- <marg>20</marg>
pareret, qua`m hinc Jupiter appareat; ex vicinioribus
autem Planetis, major videretur; $ed ex Fixis, propter
nimiam earum di$tantiam, omnem con$pectum effu-
geret. Ex quibus $equitur ip$am inter Planetas, &
Solem inter Stellas Fixas po$$e numerari. <marg>25</marg>
<p><marg>XIV.
Fixas eandem $emper
a` $e  mutuo` di$tantiam
retinere, non autem
Planetas. </marg>
Differunt etiam inter $e Stellae in eo, quo`d illae quas
Fixas vocamus, eandem $emper a` $e mutuo` di$tantiam,
eundemque ordinem $ervent; aliae autem a$$idue` inter
$e $itum mutent : unde Planetae $ive errantes appel-
lantur. <marg>30</marg>

<sz>85</sz>
<marg>apparentias per va-
rias hypotheses po$$e
explicari. </marg>
cuÔm quis ex una` navi alias eminus re$picit inter $e
$itum mutantes, $aepe pote$t dubitare quibu$nam ex
illis, & annon etiam $uae, motus (a` quo procedit i$ta
$itu^s variatio) $it tribuendus : ita errores Planetarum,
<marg>5</marg>e` Terra^ con$pecti, tales apparent, ut ex ip$is $olis co-
gno$ci non po$$it, quibu$nam corporibus $int proprie`
tribuendi. CuÔmque $int valde inoequales & implicati,
non facile e$t illos explicare, ni$i ex | variis modis, qui-
bus po$$unt intelligi, unum aliquem eligamus, $ecun-
<marg>10</marg>duÔm quem ip$os fieri $upponamus. In quem finem
inventae $unt ab A$tronomis tres diver$ae hypothe$es,
hoc e$t, po$itiones, quae non ut verae, $ed tantuÔm ut
phaenomenis explicandis idoneae, con$iderantur.
<p><marg>XVI.
Hypothe$in Ptolemaei
apparentiis non $atis-
facere. </marg>
Harum primo` e$t Ptolemaei, quae quoniam multis
<marg>15</marg>phaenomenis adver$atur (ut inprimis incremento &
decremento luminis, quod in Venere $icut in Luna^
ob$ervatur), jam vulgo` ab omnibus Philo$ophis rejici
$olet, ideoque hi^c a` me praetermittetur a.
<p><marg>XVII.
Hypotheses Copernici
& Tychonis non dif-
ferre in quantum hy-
pothe$es. </marg>
Secunda e$t Copernici, & tertia Tychonis Brahe:
<marg>20</marg>quae duae, quatenus $unt tantuÔm hypothe$es, eodem
modo phaenomenis $atisfaciunt, & non magna inter
ip$as differentia e$t, ni$i quo`d illa Copernici aliquanto`
$implicior $it & clarior; adeo` ut Tycho non habuerit oc-
ca$ionem illam rnutandi, ni$i quia non hypothe$in dum-
<marg>25</marg>taxat, $ed ip$am rei veritatem explicare conabatur.
<p><marg>XVIII.
Tychonem verbo mi-
nus, $ed re plus mo-
tu^s Terrae tribuere,
qua`m Copernicum. </marg>
Quippe, cu`m Copernicus non dubita^$$et motum
Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phy$ica^ valde
ab$urdum, atque a` communi hominum $en$u alie-
num, voluit emendare; $ed, quia veram motuÔs natu-
<marg>30</marg>ram non $atis con$ideravit, verbo tantuÔm a$$eruit
<fuss>a. Voir t. V, p. 386. </fuss>


<sz>86</sz>
Terram quie$cere, ac re ip$a^ plus motu^s ei conceffit
qua`m alter.
<p><marg>XIX.
Me accuratiu`s qua`m
Copernicum, & ve-
riu`s qua`m Tycho-
nem, Terrae motum
negare. </marg>
Quapropter ego, in hoc tantu`m ab utroque di$$en-
tiens, quo`d omnem motum verius quam Tycho, &
curio$iuÔs qua`m Copernicus, $im Terrae detracturus : <marg>5</marg>
illam hi^c proponam hypothe$in, quae omnium $impli-
ci$$ima, & tam ad phaenomena intelligenda, qua`m ad
eorum cau$as naturales inve$tigandas accommodati$-
$ima e$$e videtur : ip$amque tantuÔm pro hypothe$i,
non pro rei veritate haberi velim. <marg>10</marg>
<p><marg>XX.
Fixas $upponendas e$$e
a` Saturno quamma-
xime` di$tantes. </marg>
| Primo`, quia nondum certi $umus, quantum a`
nobis di$tent Stellee fixae, nec po$$umus eas fingere
tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet: ne $imus
contenti $upponere ip$as e$$e $upra Saturnum, ut
vulgo` omnes admittunt, $ed libertatem $umamus<marg>15</marg>
quantumlibet altiores exi$timandi. Si enim earum
altitudinem cum di$tantiis hi^c $upra terram nobis
notis vellemus comparare, illa, quae jam iis ab omni-
bus conceditur, non eitet minuÔs incredibilis qua`m
quaÔvis major; $i vera` ad Dei creatoris omnipoten-<marg>20</marg>
tiam re$piciamus, nulla pote$t cogitari tam magna,
ut ideo` $it minuÔs credibilis qua`m quaevis minor.
Atque non tantuÔm ad Planetarum, $ed etiam ad Co-
metarum phaenomena commode` explicanda, maxi-
mum $patium inter illas & $phaeram Saturni ponen-<marg>25</marg>
dum e$$e, infra` o$tendam a.
<p><marg>XXI.
Solem in$tar flammae
ex materia^ quidem
valde mobili con$ta-
re, $ed non ideo` ex
uno loco in alium mi-
grare. </marg>
Secundo`, quia Sol in hoc convenit cum Fixis, &
cum flamma^, quo`d lumen a` $e ip$o emittat: putemus
eundem etiam in motu cum flamma`, & in $itu cum
Fixis, convenire. Nempe nihil quidem hic $upra ter-<marg>30</marg>
<fuss>a. Art. XLI. </fuss>
<sz>87</sz>

ram videmus e$$e mobilius flamma^; nam & alia cor-
pora, juxta quae po$ita e$t, ni$i $int admodum $olida
& dura, particulatim di$$olvit, ac $ecum movet. Sed
tamen ejus motus $it tantuÔm $ecundum partes, & tota
<marg>5</marg>migrare non $olet ex uno loco in alium, ni$i ab aliquo
alio corpore, cui adhaereat, deferatur; qua^ ratione
po$$umus etiam exi$timare Solem con$tare quidem ex
materia^ valde fluida` & mobili, quaÔ omnes coeli cir-
cumjacentis partes $ecum rapit; $ed in hoc nihilomi-
<marg>10</marg>nus Stellas fixas imitari, quo`d non ex una` coeli regione
in aliam migret.
<p><marg>XXII.
Solem a` flamma^ dif-
ferre, quo`d non ita
egeat alimento. </marg>
Neque incongrua videri debet Solis cum flamma^
com|paratio, ex eo quo`d nullam flammam hi^c videa-
mus quae non continuo egeat alimento; quod idem
<marg>15</marg>de Sole non ob$ervatur. Ex legibus enim naturae, non
minuÔs flamma, qua`m quodvis aliud corpus, ubi $emel
exi$tit, $emper exi$tere per$everat, ni$t ab aliqua^ cau$a^
externa^ de$truatur ; $ed, quia con:$tat materia^ quam-
maxime` fluida` & mobili, a$$idu hic $upra terram a`
<marg>20</marg>materia^ circumjacente di$$ipatur; atque ideo` eget ali-
mento, non ut eadem quae jam exi$tit con$ervetur, $ed
tantuÔm ut, dum ip$a extinguitur, $emper alia nova
in ejus locum $ub$tituatur. Solem autem non ita de-
$truunt partes coeli ei vicinae, ideo`que non ita eget
<marg>25</marg>alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infra` o$ten-
detur a, novam $emper materiam in Solem ingredi, &
aliam ex eo elabi.
<p><marg>XXIII.
Fixas. omnes in ea^dem
$phaera^ non ver$ari,
$ed unamquamque
va$tum $patium circa</marg>
Hi^cque notandum e$t, $i Sol in $itu non differat a`
Fixis, ip$as omnes in unius alicujus $phaerae circum$e-
<marg>30</marg>rentia^ non ver$ari, quemadmodum multi $upponunt,

<fuss>a. Art. LXIX. </fuss>


<sz>88</sz>

<marg>se habere, aliis Fixis
de$titutum. </marg>
quia ille in ea^de, i$ta^  $phaerae circumferentia^ e$$e non
pote$t. Sed, ut Sol va$tum quoddam circa $e spatium
habet, in quo nulla Stella fixa continetur : ita $ingulae

<fig>

Fixae ab omnibus aliis valde remotae e$$e debent, &
unae multo` magis qua`m aliae, a` nobis & a` Sole di$tare. <marg>5</marg>
Sic in hac figura^, $i S $it Sol, F <i>$</i>erunt Stellae fixae ;


<sz>89</sz>
atque aliae innumerae, $upra` & infra`, & ultra hujus
figurae planum, per omnes $patii dimen$lones $par$ae
intelligentur a.
<p><marg>XXIV.
Coelos e$$e $tudios. </marg>
| Tertio`, putandum e$t, non tantuÔm Solis & Fixarum,
<marg>5</marg>$ed totius etiam coeli materiam fluidam e$$e, $ive li-
quidam : quod jam vulgo` omnes A$tronomi conce-
dunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter
po$$e explicari.
<p><marg>XXV.
Caelos omnia corpora
in $e contenta $ecum
deferre. </marg>
Sed in hoc multi mihi videntur errare, quo`d flui-
<marg>10</marg>ditatem coelo tribuentes, illud tanquam $patium plane`
vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum
corporum non re$i$tat, $ed praeterea nullam habeat
vim ad ip$a $ecum deferenda: neque enim in rerum
natura` ullum tale vacuum e$le pote$t, ac fluidis omni-
<marg>15</marg>bus hoc e$t commune, ut ideo` tantuÔm non re$i$tant
aliorum corporum motibus, quo`d in $eip$is etiam
habeant motum. Et quia hic motus facile` in omnes
partes determinatur, ejus vi, cuÔm in unam aliquam
partem e$t determinatus, nece$$aria` $ecum deferunt
<marg>20</marg>alia omnia corpora in $e contenta, quae a` nulla^ cau$a^
externa^ retinentur, quantumvis ip$a $int. $olida &
quie$centia & dura; ut ex ant dictis b e$t manife$tum.
<p><marg>XXVI.
Terram in coelo $uo
quie$cere, $ed nihilo-
minus ab eo deferri. </marg>
Quarto`, cuÔm videamus Terram nullis columnis
$uffultam, nulli$que $unibus appen$am, $ed circum
<marg>25</marg>quaque fluidi$$imo tantuÔm coelo cinctam e$$e, putemus
quidem illam quie$cere, ac nullam habere propen-
$ionem ad motum, quandoquidem nullam adverti-
mus. Sed ne putemus hoc ob$tare, quominuÔs ab i$to
coelo deferatur, & ejus motibus immota ob$equatur :

<fuss>a. Dans l'edition princeps, la figure en question occupe toute la page 78.
b. Pars II, art. LXI, p. 76-77. </fuss>


<sz>90</sz>

ut navis, nullis ventis nec remis impul$a, nulli$que
anchoris alligata, in medio mari quie$cit, et$i forte`
aquae ingens moles, occulto cur$u delabens, ip$am
$ecum $erat.
<p><marg>XXVII.
Idemque $entiendum
e$$e omnibus Pla-
netis. </marg>
Et quemadmodum caeteri Planetae in hoc cum Terra^<marg>5</marg>
conveniunt, quo`d $int opaci & radios Solis reflectant,
| non immerito` arbitrabimur illos etiam in hoc ei
$imiles e$$e, quo`d unu$qui$que quie$cat in ea^ coeli
regione in qua^ ver$atur; quo`dque omnis variatio $itu^s
quae in illis ob$ervatur, ex eo tantuÔm procedat, quo`d<marg>10</marg>
omnis materia coeli, quae illos continet, moveatur.
<p><marg>XXVIII.
Terram, proprie` lo-
quendo, non moveri,
nec ullos Planetas,
quamvis a` coelo tran$-
ferantur. </marg>
Hi^cque oportet eorum memini$$e quae de natura^
motu^s $upra` dicta $unt a: nempe illum quidem ($i pro-
prie` loquamur, & $ecunduÔm rei veritatem), e$$e tan-
tuÔm tranflationem unius corporis ex vicinia` eorum<marg>15</marg>
corporum, quae ip$um immediat contingunt & tan-
quam quie$centia $pectantur, in viciniam aliorum. Sed
$aepe etiam ex u$u vulgi actionem omnem, qua^ corpus
aliquod ex uno loco in alium migrat, motum vocari;
& hoc $en$u dici po$$e, eandem rem eodem tempore<marg>20</marg>
moveri ac non moveri, prout ejus locum varie` deter-
minamus. Unde $equitur nullum in Terra^, nec etiam
in aliis Planetis, motum proprie` dictum reperiri: quia
non transferuntur ex vicinia^ partium coeli quae illos
immediate` contingunt, quatenus i$tae partes coeli ut<marg>25</marg>
immotae con$iderantur. Ad hoc enim deberent ab
omnibus $imul $ejungi, quod non $it  $ed quia materia
coeli fluida e$t, nunc unae ejus particulis, nunc aliae, a`
Planeta^ quem contingunt removentur, idque per mo-
tum qui illis tantum tribui debet, non autem Planetae: <marg>30</marg>

<fuss>a. Pars II, art. XXV, p. 53-54. </fuss>


<sz>91</sz>

quemadmodum partiales tran$lationes aquaÔ & ae<*>ris,
quae in terrae $uperficie fiunt, non tribui $olent ip$i
terrae, $ed illis aquie & ae<*>ris partibus quaÔ transfe-
runtur.
<p><marg>XXIX.
Nullum etiam motum
Terrae e$$e tribuen-
dum, quamvis motus
improprie` juxta
u$um vulgi $umatur;
$ed tunc recte`dici,
alios Planetas mo-
veri. </marg>
<marg>5</marg>Motum autem $umendo juxta u$um vulgi, dicen-
dum quidem e$t Planetas alios omnes moveri, nec
non etiam Solem & $ixas; $ed non, ni$i admodum
incongrue`, idem de Terr^ dici pote$t. Vulgus enim a`
Terrae partibus, ut im|mobilibus $pectatis, Stellarum
<marg>10</marg>loca determinat; ha$que eatenus moveri judicat, qua-
tenus a` locis ita determinatis recedunt : quod com-
modum e$t ad u$um vitaÔ, ideoque rationi con$en-
taneum. Quin etiam omnes ab ineunte aetate putavimus,
Terram non e$$e globo$am, $ed planam, & in ea^ e$$e
<marg>15</marg>Ubique idem $ur$um & idem deor$um, eo$demque
mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem,
& Septentrionem; quibus idcirco u$i $umus ad reli-
quorum omnium corporum loca de$ignanda. Sed $i
quis Philo$ophus, animadvertens Terram e$$e globum
<marg>20</marg>in coelo fluido & mobili contentum, Solem autem &
Stellas $ixas eundem $emper inter $e $itum $ervare,
his utatur ut immotis ad illius locum determinan-
dum, & ideo` affirmet ip$am moveri, ab$que ratione
loquetur. Nam primo`, juxta philo$ophicum $en$um,
<marg>25</marg>locus determinari non debet per corpora valde re-
mota, quales $unt Fixae, $ed per contigua ejus quod
dicitur moveri. Ac deinde, juxta u$um vulgi, non e$t
cur Fixas con$ideret ut immotas, potiuÔs qua`m Ter-
ram, ni$i quo`d putet ultra ip$as non e$$e ulla alia cor-
<marg>30</marg>pora, a` quibus $eparentur, & quorum re$pectu dici
po$$int moveri, Terra autem quie$cere, illo $en$u quo


<sz>92</sz>

dicit Terram moveri re$pectu Fixarurn. Atqui hoc
putare a` ratione e$t alienum : cuÔm enim mens no$tra
$it talis naturaÔ, ut nullos in mundo limites agno$cat,
qui$quis ad immen$itatem Dei & $en$uum no$trorum
infirmitatem attendet, aequius e$$e judicabit $u$pi-<marg>5</marg>
cari, ultra illas omnes Stellas $ixas quas videmus,
forte` e$$e alia corpora, ad quae comparata Terra quie-
ere, ip$oe autem omnes $imul moveri dici po$$int,
qua`m $u$picari nulla po$$e talia e$$e.

<p><marg>XXX.
Planetas omnes circa
Solem a` coelo deferri. </marg>
Sic itaque $ublato omni $crupulo de Terrae motu, <marg>10</marg>
putelmus totam materiam coeli in qua^ Planetae ver$an-
tur, in modum cuju$dam vorticis, in cujus centro e$t
Sol, a$$idue` gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce-
leriuÔs moveri qua`m remotiores, Planeta$que omnes
(e` quorum numero e$t Terra) inter ea$dem i$tius coe-<marg>15</marg>
le$tis materiaÔ partes $emper ver$ari. Ex quo $olo, $ine
ullis machinamentis, omnia ip$orum phaenomena fa-
cillim intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis,
in quibus aqua in $e ip$am contorta vorticem facit, $i
variae $e$tucae illi aquaÔ incumbant, videbimus ip$as<marg>20</marg>
$imul cum ea` deferri, & nonnullas etiam circa propria
centra converti, & eo` celeriuÔs integrum gyrum ab$ol-
vere, quo` centro vorticis erunt viciniores; & denique,
quamvis $emper motus circulares affectent, vix tamen
unquam circulos omnino perfectos de$cribere, $ed<marg>25</marg>
nonnihil in longitudinem & latitudinem aberrare: ita
eadem omnia de Planetis ab$que ulla^ di$$icultate po$-
$umus imaginari, & per hoc unum cuncta eorum phae-
nomena explicantur.

<p><marg>XXXI.
Quomodo $inguli Pla-
netae deferantur. </marg>
Sit itaque S Sol, & omnis materia coele$tis eum cir-<marg>30</marg>
cumjacens ita moveatur in ea$dem partes, nempe ab


<sz>93</sz>

Occidente per Meridiem ver$u`s Orientem, $ive ab A
per B ver$us C, $upponendo polum Borealem $upra
hujus figurae planum eminere ut ea quae e$t circa
Saturnum, impen-
<marg>5</marg>dat $ere annos tri-
ginta ad eum per
totum circulum <*>h
deferendum; ea ve-
ro quae e$t circa Jo-
<marg>10</marg>vem, intra annos 12 C
illum cum ejus a$-
$eclis deferat per
circulum <*>; $icque
Mars duobus an-
<marg>15</marg>nis, Terra cum Luna^
uno anno, Venus* octo men$ibus, & Mercurius tribus,
circuitus $uos in circulis<*>, T <*><*>, materia^ coeli
eos deferente, ab$olvant.

<p><marg>XXXII.
Quomodo etiam Solis
maculae. </marg>
| Nec non etiam corpora quaÔdam opaca, per$picil-
<marg>20</marg>lorum ope nobis con$picua, quaÔ dicuntur Solis ma-
culae, ip$iu$que $uperficiei contigua $unt, $patio viginti
$ex dierum eum circumeant.

<p><marg>XXXIII.
Quomodo etiam Terra
circa proprium cen-
trum, & Luna circa
Terram vehatur. </marg>
Ac praeterea, ut $aepe in aquarum vorticibus vidi
contingere, in majori illo coele$tis materiaÔ vortice $int
<marg>25</marg>alii minores vortices, unus in cujus centro $it Jupiter,
alter in cujus centro $it Terra, qui,in ea$dem partes
ac major vortex $erantur ; & ille qui habet Jovem
in centro, deferat circa ip$um quatuor ejus a$$eclas,
tali celeritate, ut remoti$$imus diebus 16, $equens die-
<marg>30</marg>bus 7, tertius horis 85, & centri proximus horis 42
unum circuitum perficiat; $icque, dum $emel in ma-


<sz>94</sz>

jori circulo circa Solem ferentur, minores $uos cir-
culos circa Jovem aliquoties percurrant. | Eodemque
rnodo vortex, qui habet Terram in centro, efficiat ut
Luna men$is $patio earn circumeat, ip$a autem Terra
$ingulis diebus circa proprium axem integrum gyrum<marg>5</marg>
ab$olvat; ita ut eodem tempore quo Terra & Luna cir-
culum communen  $emel peragrabunt, Terra 365 vici-
bus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa
Terram vertatur.
<p><marg>XXXIV.
Motus coelorum non
e$$e perfecte` circulares. </marg>
Denique, ne putemus omnia centra Planetarum ac-<marg>10</marg>
curate` in eodem plano $emper con$i$tere, nec circulos
quos de$cribunt e$$e omnino perfectos; $ed, ut in om-
nibus aliis rebus naturalibus contingere videmus, i$ta
tantuÔm praeterpropter talia e$$e, ac etiam labentibus
$aeculis continuo` mutari arbitremur. <marg>15</marg>

<p><marg>XXXV.
De aberratione Plane-
tarum in latitudinem. </marg>
Nempe, $i haec figura reprae$entet planum, in quo
centrum Terrae toto anno ver$atur, quod vocatur pla-
num Eclipticae atque ope Fixarum in coelo determi-
natur, putandum e$t unumquemque ex aliis Planetis
in alio quodam plano ver$ari, ad hoc nonnihil incli-<marg>20</marg>
nato, & ip$um inter$ecante in linea^ quae tran$it per
centrum Solis : ita ut Sol in omnibus i$tis planis repe-
riatur. Exempli cau$a`, orbita Saturni $ecat nunc Eclip-
ticam in $ignis Cancri & Capricorni, $upra ip$am au-
tem attollitur hoc e$t ver$uÔs Boream inclinatur in<marg>25</marg>
Libra^, & infra eandem ver$uÔs Au$trum deprimitur in
Ariete angulu$que ip$ius inclinationis e$t circiter gra-
duum <*>. Sicque aliorum Planetarum orbitae $ecant
Eclipticam in aliis locis ; $ed inclinatio in Jove &
Marte e$t minor, in Venere uno circiter gradu major, <marg>30</marg>
& in Mercurio maxima : e$t enim fere 7 graduum. Ac


<sz>95</sz>

praeterea etiam Solis maculae ($altem $i verae $int ob$er-
vationes Scheineri S. 1. a, po$t cujus diligentiam nihil
circa i$ta|rum macularum phaenomena de$iderari po$$e
videtur), in planis 7 gradibus aut ampliuÔs ad Eclipticam
<marg>5</marg>inclinatis, circa Solem volvuntur adeo` ut earum mo-
tus hac in re non differat a` motibus Planetarum. Luna
etiam circa Terram fertur, in plano quod 5 gradibus
ab Ecliptica` deflectit; & Terra circa proprium axem
in plano AEquatoris 23 ˝  gradibus ab Ecliptica^ defle-
<marg>10</marg>ctente ; quod planum AEquatoris ip$a $ecum defert.
Atque hae Planetarum aberrationes ab Ecliptica^ vo-
cantur motus in latitudinem b.
<p><marg>XXXVI.
De motu in longitui-
nem. </marg>
Ip$orum autem circuitiones circa Solem vocantur
motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant,
<marg>15</marg>quo`d non aequaliter ubique a` Sole di$tent; $ed hac
aetate, Saturnus ab eo remotior e$t in Sagittario qua`m
in Geminis, vice$ima^ circiter di$tantia $uae parte; Ju-
piter in Libra^ remotior e$t qua`m in Ariete; $icque alii
Planetae habent Aphelia & Perihelia $ua aliis in locis c.
<marg>20</marg>Po$t aliquot autem $aecula, haec omnia mutata e$$e
deprehendentur; ac $inguli Planetae, nec non etiam
Terra, planum in quo nunc e$t Ecliptica, diver$is in
locis $ecabunt, & paulo magis vel minuÔs ab illa` defle-
ctent; & illorum maximae ac minimae a` Sole di$tantiae
<marg>25</marg>in aliis $ignis reperientur d.

<p><marg>XXXVII.
Phaenomena omnia per
hanc hypothe$in fa-
cillime` intelligi. </marg>
Jam vero` non opus e$t ut o$tendam, quo pacto ex
hac hypothe$i $equantur phaenomena diei & noctis,
ae$tatis & hyemis, $ive acce$$uÔs Solis ad Tropicos, &

<fuss>a. Voir t. I, p. 115 et p. 283.
b. Tome V, p. 386.
c. Tome IV, p. 181, 1. 8. Voir ci-apre`s, art. CXLII-CXLV.
d. Tome V, p. 386. </fuss>


<sz>96</sz>

eju$dern rece$u^s , pha$ium Lunae, Eclip$ium, $tationum
& retrogradationum quae apparent in Planetis, prae-
ce$$ionis aequinodiorum, variationis in obliquitate
Eclipticae, ac $imilia : $acil enim ab illis, qui vel pri-
ma elementa A$tronomiae didicerunt) intelligentur a. <marg>5</marg>

<p><marg>XXXVIII.
Juxta Tychonis hypo-
thesin dicendum e$$e,
Terram moveri circa
proprium centrum. </marg>
Sed breviter adhuc dicam, quo pacto ex hypothe$i
Bra|heana^, quam vulga` jam admittunt illi omnes qui
Copernicanam repudiant, plus motuÔs Terrae qua`m per
hanc tribuatur. Primo`, manente Terra^  juxta eorum
opinionem immobili, nece$$e e$t ut totum coelum, <marg>10</marg>
una` cum $tellis, circa ip$am $ingulis diebus volvatur :
quod intelligi non pote$t, quin $imul intelligatur fieri
tran$lationem omnium partium Terrae, ex vicinia^ par-
tium coeli quas tangunt in viciniam aliarum; cuÔmque
haec tran$latio $it reciproca, ut $upra` dictum e$t b, &<marg>15</marg>
eadem plan vis $ive actio ad illam requiratur in Terra^
atque in coelo, nulla ratio e$t cur, propter ip$am,
coelo potiuÔs qua`m Terrae moturn tribuamus. Quinimo`,
juxta $uperiuÔs dicta, Terrae duntaxat e$t tribuendus:
quia $it $ecunduÔm totam ejus $uperficiem, non autem<marg>20</marg>
eodem modo $ecunduÔm totam $uperficiem coeli, $ed
tantuÔm $ecunduÔm partem concavam, Terrie conti-
guam, quae ad convexam comparata perexigua e$t.
Nec refert $i dicant, $e non tantuÔm putare concavam
coeli $tellati $uperficiem a` terra^ $eparari, $ed $imul<marg>25</marg>
etiam convexam ab alio coelo illud ambiente, nempe
a` coelo cry$tallino vel Empyreo; atque hanc e$$e ratio-
nern cur illum motum coelo potiuÔs tribuant qua`m
terrae. Nullum enim haberi pote$t argumentum, quo

<fuss>a.Voir t. V, p. 386.
b. Pars II, art. XXIX, p. 55-56. </fuss>


<sz>97</sz>

probetur fieri talem $eparationem totius $uperficiei
convexae coeli $tellati ab alio coelo ip$um ambiente;
$ed plane` ex arbitrio illam fingunt. Atque ita, juxta
ip$orum hypothe$in, ratio cur motus $it terrae tribuen-
<marg>5</marg>dus, e$t certa & evidens; ratio vera` cur illum coelo
tribuant, & Terrae quietem, e$t incerta & a` $ola^ illo-
rum imaginatione efficta.

<p><marg>XXXIX.
Ac etiam illam moveri
circa Solem motu an-
nuo. </marg>
Ex ea`dem Tychonis hypothe$i, Sol motu annuo
circa Terram gyrans, non modo` Mercurium & Vene-
<marg>10</marg>rem) $ed | etiam Martem, Jovem & Saturnum, qui ab
eo remotiores $unt qua`m Terra, $ecum ducit : quod
intelligi non pote$t, prae$ertim in coelo fluido, quale
illud $upponunt, quin tota coeli materia interjacens
$imul $eratur, & interim Terra vi aliqua^ $eparetur a`
<marg>15</marg>partibus i$tius materiae $ibi contiguis, atque in ea^
circulum de$cribat. Quapropter haec rur$us $eparatio,
quae e$t totius Terrae, ac peculiarem in ea^ actionem
requirit, ejus motus erit dicendus.
<p><marg>XL.
Terrae tran$lationem
nullam efficere a$pe-
ctu`s diver$itatem in
Fixis, propter maxi-
mam ip$arum di$tan-
tiam. </marg>
Unus autem adhuc in mea^ hypothe$i $crupulus
<marg>20</marg>manet, ex eo quo`d, $i Sol eundem $emper $itum inter
Fixas $ervet, nece$$e $it Terram, quae circa illum fertur,
ad ip$as accedere ac recedere toto $uae orbitee inter-
vallo : quod tamen ex phaenomenis non potuit hacte-
nus deprehendi. Sed hoc excu$atur per immen$am
<marg>25</marg>di$tantiam, quam inter nos & Fixas e$$e $upponimus;
talem $cilicet, ut totus ille circulus qui a` Terra^ de$cri-
bitur circa Solem, $i ad eam comparetur, in$tar puncti
$it habendus. Quod fateor incredibile videri po$$e,
magnalia Dei con$iderare non a$$uetis, & Terram ut
<marg>30</marg>
praecipuam partem univer$i, ac domicilium hominis,
propter quem coetera omnia facta $int, $pectantibus;


<sz>98</sz>

$ed A$tronomis, qui jam omnes $ciunt illam ad coelum
comparatam in$tar puncti e$$e, non ita mirum videri
debet.

<p><marg>XLI.
Hanc etiam Fixarum
di$tantiam requiri ad
motus Cometarum,
quos jam con$tat e$$e
in coelo. </marg>
Ac praeterea Cometae, quos jam fatis con$tat in
no$tro ae<*>re non ver$ari , ut nimis rudis antiquitas<marg>5</marg>
opinabatur, va$ti$$imum i$tud $patium inter $pheram
Saturni & $ixas requirunt, ad omnes $uas excur$iones
ab$olvendas : adeo` enim variae $unt, adeo` immanes,
& a` Fixarum $tabilitate atque a` regulari Planetarum
circa Solem circuitione adeo` di$crepantes, ut ab$que<marg>10</marg>
eo ad nullas naturae leges revolcari po$$e videantur.
Neque nos movere debet qu'od Tycho & alii A$tro-
nomi, qui diligenter eorum parallaxes inve$tiga^runt,
dixerint tantu`m illos e$$e $upra Lunam, ver$u`s $phae-
ram Veneris aut Mercurii, non autem $upra ip$um<marg>15</marg>
Saturnum : hoc enim non minu`s recte ex $uis calculis
concludere potui$$ent, qua`m illud. Sed cum di$puta-
rent contra veteres, qui Cometas inter meteora $ublu-
naria numerabant, contenti $uerunt o$tendere illos in
coelo e$$e; nec au$i $unt omnem altitudinem, quam<marg>20</marg>
calculo deprehendebant, iis tribuere, ne minuÔs facile
crederetur.
<p><marg>XLII.
Omnia que hi^c in Ter-
ra^ vodemus, ad phae-
nomena etiam perti-
nere, $ed non opus
e$$e initio ad cuncta
re$picere. </marg>
Praeter haec autem generaliora, po$$ent adhuc parti-
cularia multa, non mode circa Solem, Planetas, Come-
tas & $ixas, $ed proecipu etiam circa Terram (nempe<marg>25</marg>
illa omnia quae in ejus $uperficie videmus), inter phae-
nomena hic recen$eri. Ut enim veram hujus mundi
a$pectabilis naturam agno$camus, non $atis e$t ali-
quas cau$as invenire, per quas ea quae in coelo eminus
a$picimus explicentur; $ed ex ii$dem etiam, illa omnia<marg>30</marg>
quae in Terra^ cominus intuemur, deduci debent. Atqui


<sz>99</sz>
non opus e$t, ut illa omnia con$ideremus ad rerum
generaliorum cau$as determinandas; $ed tum demum
ip$as po$tea recte` a` nobis determinatas $ui$$e cogno$ce-
mus cuÔm ex ii$dem non ea dumtaxat ad quae re$pexi-
<marg>5</marg>mus, $ed alia etiam omniae de quibus antea non cogi-
tavimus, explicari advertemus.
<p><marg>XLIII.
Vix fieri po$$e quin
cau$ae, ex quibus om-
nia phaenomena clare`e`
deducuntur, $int ve-
rae. </marg>
Et certe`, $i nullis principiis utamur ni$i evidenti$$ime`
per$pectis, $i nihil ni$i per Mathematicas con$equen-
tias ex iis deducamus & interim illa quae $ic ex ip$is
<marg>10</marg>deducemus, cum omnibus naturaephaenomenis accu-
rate` con$entiant, injuriam Deo $acere videremur, $i
cau$as rerum hoc pacto a` nobis inventas, fal$as e$$e
$u$picaremur, tanquam $i nos | tam imperfectos ge-
nui$$et, ut ratione no$tra` reale utendo fallamur.
<p><marg>XLIV.
Me tamen eas, quas hi^c
exponam, pro hypo-
the$ibus tantu`m ha-
beri velle. </marg>
<marg>15</marg>Verumtamen ne etiam nimis arrogantes e$$e videa-
mur $i de tantis rebus philo$ophando, genuinam
earum veritatem a` nobis inventam e$$e affirmemus,
rnalim hoc in medio relinquere, atque omnia quae
deinceps $um $cripturus tanquam hypothe$in propo-
<marg>20</marg>nere. Quae quamvis fal$a e$$e exi$timetur, $atis rna-
gnum operae pretium me feci$$e arbitrabor, $i omnia
quae ex ip$a` deducentur cum experimentis con$entiant:
ita enim ex ea` tantundem utilitatis ad vitam, atque ex
ip$ius veritatis cognitione, percipiemus.
<p><marg>XLV.
Meque etiam hi^c non-
nullas a$$umpturum,
quas con$tat fal$as
e$$e. </marg>
<marg>25</marg>Quinimo` etiam, ad res naturales meliuÔs explican-
das, earum cau$as altiu`s hic repetam, quam ip$as
unquam extiti$$e exi$timem. Non eniin dubium e$t,
quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni $ua^
perfectione a : ita ut in eo & Sol & Terra & Luna, &
<marg>30</marg>Stellaa extiterint; ac etiam in Terra` non tantuÔm fuerint

<fuss>a. Voir t. V, p. 168-169. </fuss>

<sz>100</sz>

$emina plantarum, $ed ip$ae plantae; nec Adam & Eva
nati $int infantes, $ed $aeti $int homines adulti. Hoc
$ides Chri$tiana nos docet, hocque etiam ratio natu-
ralis plan per$uadet. Attendendo enim ad immen$am
Dei potentiam, non po$$umus exi$timare illum un-<marg>5</marg>
quam quidquam feci$$e, quod non omnibus $uis nu-
meris fuerit ab$olutum. Sed nihilominus, ut ad plan-
tarum vel hominum naturas intelligendas, long me-
lius e$t con$iderare, quo pacto paulatim ex $eminibus
na$ci po$$int, qua`m quo pacto a` Deo in prima` mundi<marg>10</marg>
origine creati $int : ita, $i quae principia po$$imus exco-
gitare, valde $implicia & cognitu facilia, ex quibus
tanquam ex $eminibus quibu$dam, & $idera & Terram,
& denique omnia quae in | hoc mundo a$pectabili
deprehendimus, oriri potui$$e demon$tremus, quamvis<marg>15</marg>
ip$a nunquam $ic orta e$$e prob $ciamus, hoc pacto
tamen eorum naturam longe` meliuÔs exponemus, qua`m
$i tantuÔm, qualia jam $int, de$criberemus. Et quia
talia principia mihi videor inveni$$e, ip$a breviter hi^c
exponam. <marg>20</marg>

<p><marg>XLVI.
Quaenam $int ea, quae
hi^c a$$umo ad phae-
nomena omnia ex-
plicanda. </marg>
Ex antedictis a  jam con$tat, omnium mundi corpo-
rum unam & eandem e$$e, materiam, in qua$libet
partes divi$ibilem, ac jam reip$a in multas divi$am,
quae diver$imode` moventur, motu$que habent aliquo
modo circulares b, & $emper eandem motuum quan-<marg>25</marg>
titatem in univer$o con$ervant. At qua`m magnae $int
i$tae partes materiae, qua`m celeriter moveantur, &
quales circulos de$cribant, non po$$umus $ola` ratione

<fuss>a. Pars 11, art. IV, XX, XXII-III, XXXIII, XXXVI XL, p. 42, 51, 52-3, 58-9, 61 et 65.
b. Voir t. V, p. 170. </fuss>


<sz>101</sz>

determinare : quia potuerunt i$ta innumeris modis
diver$is a` Deo temperarii & quemnam prae coeteris ele-
gerit, $ola experientia docere debet. Jamque idcirco
nobis liberum e$t, quidlibet de illis agumere, modo`
<marg>5</marg>omnia, quae ex ip$o con$equentur, cum experientia^
con$entiant. Itaque, $i placet, $upponemus omnem
illam materiam, ex qua^ hic mundus ad$pectabilis e$t
compo$itus, fui$$e initio a` Deo divi$am in particulas
quam-proxime inter $e aequales,  & magnitudine me-
<marg>10</marg>diocres a, $ive medias inter illas omnes, ex quibus jam
coeli atque a$tra componuntur; ea$que omnes tantun-
dem motu^s in $e habui$$e, quantum jam in mundo re-
peritur; & aequaliter fui$$e motas, tum $ingulas circa
propria $ua centra, & $eparatim a` $e mutuo`, ita ut
<marg>15</marg>corpus fluidum componerent, quale coelum e$$e puta-
mus; tum etiam plures $imul, circa alia quaedam
puncta b aeque` a` $e mutuo` remota, & eodem modo
di$po$ita ac jam $unt centra Fixarum; nec non etiam
circa | alia aliquanto plura, quae aequent numerum
<marg>20</marg>Planetarum. Ita $cilicet ut illae omnes, quae contine-
bantur in $patio A E I c, verterentur circa punctum S,
& quae continebantur in $patio A E V, circa F, & ita
de caeteris : $icque tot varios vortices componerent
quot jam a$tra $unt in mundo d.

<p><marg>XLVII.
Harum $uppo$itionum
fal$itatem non impe-
dire, quominu`s ea
quoe ex ip$is dedu-</marg>
<marg>25</marg>Quae pauca $ufficere mihi videntur, ut ex iis tan-
quam cau$is omnes qui in hoc mundo apparent effe-
ctus $ecunduÔm leges naturae $upra` expo$itas e oriantur.

<fuss>a. Voir t. V, p. 170.
b <i>ibidem. </i>
c. En marge <i> (e«dit. princeps): </i> Ç Vide fig. pag. feq. Č, c'
est-a`-dire p. 92.
d. Pars IV, art. CCVI.
e. Pars II, art. XXXVII, XXXIX et XL ci-avent, p. 62, 63 et 65. </fuss>


<sz>102</sz>

<marg>centur, vera & certa
e$$e po$$int. </marg>
Et non puto alia $impliciora, vel intellectu faciliora,
vel etiam probabiliora rerum principia posse excogi-
tari. Et$i enim forte` etiam ex Chao per leges naturae

<fig>


idem ille ordo qui jam e$t in rebus deduci po$$et,
idque olim $u$ceperim explicandum a : quia tamen<marg>5</marg>

<fuss>a. Voir t. VI, p. 41, 1. 21, etc. </fuss>


<sz>103</sz>

confu$io minuÔs videtur convenire cum $umma^ Dei
rerum creatoris perfectione, qua`m proportio vel ordo,
& minuÔs di$tincte` etiam a` nobis percipi pote$t, nul-
Iaque proportio, nullu$ve ordo $implicior e$t, & co-
<marg>5</marg>gnitu facilior, qua`m ille qui con$tat omnimoda` aequa-
litate : idcirco hic $uppono omnes materiae particulas
initio fui$$e, tam in magnitudine qua`m in motu, inter
$e oequales, & nullam in univer$o inaequalitatem re-
linquo, proeter illam quae e$t in $itu Fixarum, & quae
<marg>10</marg>unicuique coelum noctu intuenti tam clare` apparet,
ut negari plane` non po$$it. Atque omnino parum
refert, quid hoc pacto $upponatur, quia po$tea juxta
leges naturae e$t mutandum. Et vix aliquid $upponi
pote$t, ex quo non idem e$$edus (quanquam forta$$e
<marg>15</marg>opero$iu`s) per ea$dem naturae leges deduci po$$it: cu`m
enim illarum ope materia formas omnes quarum e$t
capax, $ucce$$iva` a$$umat, $i formas i$tas ordine con-
$ideremus , tandem ad iliam quae e$t hujus mundi
polterimus devenire : adeo` ut hic nihil erroris ex fal$a^
<marg>20</marg>$uppo$itione $it timendum.

<p><marg>XLVIII.
Quomodo omnes caele-
$tis materiae particu-
lae factae $int $phaeri-
cae. </marg>
Itaque, ut naturae legum efficacitatem in propo$ita^
hypothe$i o$tendere incipiamus, con$iderandum e$t
illas particulas, in quas totam hujus mundi materiam
initio divi$am $ui$$e $upponimus, non potui$$e quidem
<marg>25</marg>initio e$$e $phaericas, quia plures globuli, $imul juncti,
$patium continuum non replent; $ed cuju$cunque
figurae tunc fuerint, eas non potui$$e $ucce$$u tem-
poris non fieri rotundas, quandoquidem varios habue-
runt motus circulares. CuÔm enim in principio $atis
<marg>30</marg>magna^ vi motae fuerint, ut unae ab aliis $ejungerentur,
eadem illa vis per$everans, haud dubie` $atis magna


<sz>104</sz>

etiam fuit, ad earum omnes angulos, dum $ibi mutuo`
po$tea Occurrerunt, atterendos : ad hoc enim non
tanta, qua`m ad illud, recluirebatur. Et ex hoc solo,
quo`d alicujus corporis anguli $ic atterantur, facile`
intelligimus illud tandem fieri rotundum : quia hoc in<marg>5</marg>
loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore
ultra figuram $phaericam prominet, e$t extendendum.

<p><marg>XLIX.
Circa i$tas particulas
$phaericas aliam e$$e
debere materiam $ub-
titiorem. </marg>
Cum autem nullibi $patia omni corpore vacua e$$e
po$$int, cuÔmque rotundm illae materiae particulae,
$imul junctae, perexigua qudam intervalla circa $e<marg>10</marg>
relinquant: nece$$e e$t i$la intervalla quibu$dam aliis
materiae ramentis minuti$$imis, figuras ad ip$a im-
plenda aptas habentibus, ea$que pro ratione loci
occupandi perpetua` mutantibus, impleri. Nempe,
dum earum materiae particularum, quae $iunt rotundae, <marg>15</marg>
anguli paulatim atteruntur, id quod ex ip$is eraditur
adea` e$t minutum, & tantam celeritatem acquirit, ut
$ola` vi $ui motuÔs in ramenta innumerabilia dividaltur;
$icque impleat omnes angulos, quos ali materiae
particulae $ubingredi non po$tunt. <marg>20</marg>

<p><marg>L.
Hujus $ubtilioris mate-
riae particulas facil-
lime` dividi. </marg>
Notandum enim e$t, qua` minora $unt i$ta particu-
larum aliarum ramenta, ea` $aciliuÔs moveri, atque in
alia adhuc minutiora comminui po$$e: quia quo` mi-
nora a, eo` plus habent $uperficiei b, pro ratione $uae
molis : & occurrunt aliis corporibus $ecundu`m $uper-<marg>25</marg>
ficiem, dividuntur vera` $ecunduÔm molem c.
<p><marg>LI.
Ea$dem celerrime`
moveri. </marg>
Notandum etiam e$t ip$a multo celeriu`s agitari,
qua`m alias materiae particulas, a` quibus tamen $uam

<fuss>a. Voir t. V, p. 171
b. <i>Ibid. </i>, p. 173.
c. <’>Ibid. </i>, p. 171. </fuss>


<sz>105</sz>

agitationem acquirunt : quia, dum hae per rectas &
patentes vias feruntur, expellunt i$ta per obliquas &
angu$tas. Ea^dem ratione, qua` videmus ex folle, quam-
vis lent claudatur, ae<*>rem tamen valde celeriter egre-
<marg>5</marg>di, propter angu$tiam vioa per quam tran$it. Jamque
$upra` demon$tratum e$t, aliquam materiae portionem
celerrime moveri, ac in partes reip$a indefinitas dividi
debere ut varii motus circulares & inaequales $ine
rarefactione vel vacuo fieri po$$int ; nec ulla alia, prae-
<marg>10</marg>ter hanc, ad id apta reperitur.

<p><marg>LII.
Tria e$$e hujus mundi
a$pectabilis elementa. </marg>
Jam itaque duo habemus genera materiae valde di-
ver$a, quae duo prima elementa hujus mundi a$pecta-
bilis dici po$$unt. Primum e$t illius, qum tantam vim
habet agitationis, ut aliis corporibus occurrendo, in
<marg>15</marg>minutias inde$initaa parvitatis dividatur, & figuras
$uas ad omnes angulorum ab iis relictorum angu$tias
implendas accommodet. Alterum e$t ejus, quae divi$a
e$t in particulas $phaericas, valde quidem minutas, $i
cum iis corporibus, quae oculis cernere po$$umus,
<marg>20</marg>comparentur; $ed tamen certae ac determinatae quan-
titatis, & divi$ibiles in alias multa` minores. Ter-
tiumque paulo` po$t inveniemus, con$tans par|tibus vel
magis cra$$is, vel figuras minuÔs ad motum aptas ha-
bentibus. Et ex his tribus omnia hujus mundi a$pe-
<marg>25</marg>ctabilis corpora componi o$tendemus : nempe Solem
& Stellas fixas ex primo, Coelos ex $ecundo, & Ter-
ram cum Planetis & Cometis ex tertio. CuÔm enim
Sol & Fixae lumen ex $e emittant, Coeli illud tran$mit-
tant, Terra, Planetae, ac Cometae remittant: triplicem
<marg>30</marg>hanc di$$erentiam in a$pectum incurrentem, non male`
ad tria elementa referemus.


<sz>105</sz>

<p><marg>LIII.
Tres etiam in illo cae-
los di$tingui posse. </marg>
Non male` etiam omnem materiam, in spatio  A E i a
comprehensam, quae gyrat circa centrum S, pro primo

<fig>


coelo $umemus ; & omnem illam, quae circa centra F,
$, innumerabiles alios vortices componit, pro $e-

<fuss>a. En marge (e«dit. princeps) : Ç  N B. Vide fig. pag. $eq. Č, c'est-a`-dire p. 96. </fuss>


<sz>107</sz>


cundo; & denique quidquid ultra illos duos coelos
reperitur, pro tertio a. Exi$timamu$que hoc tertium,
re$pectu $ecundi, e$le immen$um, & $ecundum, re$-
pectu primi, permagnum. Sed tertii coeli con$ideratio
<marg>5</marg>non e$t hujus loci : quia nullo modo a` nobis $pectari
pote$t in hac vita^. & de mundo tantuÔm a$pedabili
tractamus. Vortices autem, quorum centra F, $<*>, omnes
$imul pro uno tantuÔm coelo numeramus, quia $ub una^
& ea^dem ratione a` nobis con$iderantur; $ed vorticem
<marg>10</marg>S, lice`t hi^c non appareat ab aliis diver$us, pro pecu-
liari tamen coelo, & quidem omniuin primo, $umimus:
quia Terram habitationem no$tram paulo` po`$t b in illo
inveniemus, idea`que multo` plura in ip$o habebimus
$pectanda qua`m in reliquis, & nomina rebus, non
<marg>15</marg>propter ip$as, $ed tantuÔm ad no$tras de lis cogita-
tiones explicandas, imponere $olemus.

<p><marg>LIV.
Quomodo Sol & Fixae
formatae $int. </marg>
Crevit autem c initio pallulatim materia primi ele-
menti, ex co quo`d particulae $ecundi a$$iduo motu $e
invicem  magis ac magis attererent; cuÔmque major
<marg>20</marg>ejus quantitas $uit in univer$o, qua`m nece$$e erat
ad implenda exigua illa $patia, quae inter particulas
$phaericas $ecundi elementi $ibi mutua` incumbentes
reperiuntur, quidquid ex ea^ re$idui fuit, po$tquam
$patia i$la impleta $unt, ad centra S, F, $<*>, con$luxit ;
<marg>25</marg>ibique corpora quaedam $phaerica fluidi$$ima compo-
$uit : nempe Solem in centro S , ac Stellas $ixas in
aliis centris. Po$tquam enim particulae $ecundi ele-
menti $uerunt magis attritee, minuÔs $patii occupa^-

<fuss>a. Voir  t. V, p. 171.
b. Art. CXLVI.
c. Voir t. IV, p. 454-455. </fuss>


<sz>108</sz>

runt qua`m priuÔs, nec ideo` ad centra u$que $e exten-
derunt, $ed ab iis aequaliter omni ex parte recedentes,
loca ibi $phaerica reliquerunt, a` materia` primi ele-
menti ex omnibus circumjacentibus locis eo` affluente,
replenda. <marg>5</marg>

<p><marg>LV.
Quid $it lux. </marg>
Ea enim e$t lex naturae a, ut corpora omnia quae in
orbem aguntur, quantum in $e e$t, a` centris $ui motu^s
recedant. Atque hic illam vim, qua` $ic globuli $ecundi
elementi, nec non etiam materia primi circa centra
S, F, congregata, recedere conantur* ab i$tis centris, <marg>10</marg>
qua`m potero accurati$$ime` explicabo. In ea^ enim
$ola^ lucem con$i$tere infra` o$tendetur b ; & ab ip$ius
cognitione multa alia dependent.
<p><marg>LVI.
Quis conatus ad motum
in rebus inanimatis
$it intelligendus. </marg>
CuÔm dico globulos $ecundi elementi recedere co-
nari a centris circa quae vertuntur, non putandum e$t<marg>15</marg>
idcirco me illis aliquam cogitationem affingere, ex
qua^ procedat i$te conatus; $ed tantu`m ip$os ita e$$e
$itos, & ad motum incitatos, ut revera $int eb ver$u`s
ituri, $i a` nulla^ alia` cau$a impediantur.

<p><marg>LVII.
Quomodo in eodem cor-
pore conatus ad di-
ver$os motus ¤imul
e$$e po$$int. </marg>
Quia vero` frequenter multae cau$ae diver$ae agunt<marg>20</marg>
$imul in idem corpus, atque unae aliarum effectus
impediunt, prout ad has vel illas re$picimus, dicere
po$$umus | ip$um eodem tempore tendere, $ive ire
conari, versuÔs diver$as partes. Ut, exempli cau$a,
lapis A, in funda^ EA, circa centrum E rotatus, tendit<marg>25</marg>
quidem ab A ver$uÔs B, $i omnes cau$ae, quae occurrunt
ad ejus motum determinandum, $imul $pectentur, quia
revera eo` ver$u`s fertur. Sed $i re$piciamus ad $olam
vim motuÔs quae in ip$o e$t, dicemus illum, cum e$t in

<fuss>a. Pars II, art. XXXIX, p. 63.
b. Pars IV, art. XXVIII. </fuss>


<sz>109</sz>


puncto A, tendere ver$uÔs C, juxta legem mot'us $upra`
expo$itam : ponentes $cilicet lineam AC e$$e rectam,
quae tangit circulum in punc`to AE. Si enim lapis e`
funda^ egrederetur, eo temporis momento, quo ve-
<marg>5</marg>niendo ex L pervenit ad punctum A, revera pergeret
ab A ver$u`s C, non ver$us B; ac quamvis $unda hunc

<fig>

effectum impediat, non tamen impedit conatum. Si
denique non re$piciamus ad totam i$tam vim motu^s,
$ed tantuÔm ad illam | ejus partem quae a` funda^ impe-
<marg>10</marg>ditur eam $cilicet di$tinguentes ab alia^ ejus parte
quae fortitur $uum e$$edum, dicemus hunc lapidem,
dum e$t in puncto A, tendere tantu`m ver$u`s D, $ive
recedere conari a` centro E $ecundu`m lineam rectam
EAD.

<p><marg>LVIII.
Quomodo ea quae cir-
culariter moventur,
conentur recedere a`
centro $ui motu^s. </marg>
<marg>15</marg>Quod ut clare` intelligatur, conferamus motum quo
lapis, in puncto A exi$tens, ferretur ver$us C, $i a` nulla^
alia vi impediretur, cum motu quo formica, in eodem

<fuss>a. Pars II, art. XXXIX, p. 63. </fuss>


<sz>110</sz>


puncto A existens, moveretur etiam ver$us C, $i linea
E Y  e$$et baculus, $upra quem recta incederet ab A

<fig>


ver$us Y, dum interim ip$e baculus verteretur circa
centrum E, ac eju$dem baculi punctum A de$criberet

<fig>

circulum ABF, e$$entque hi duo motus ita inter $e<marg>5</marg>
contemperati, ut formica perveniret ac X cu`m bacu-


<sz>111</sz>

lus e$$et in C, & ad Y cu`m baculus e$$et in G atque
ita ip$a $emper exi$teret in linea^ recta^ ACG. Ac
deinde conferamus etiam eam vim, qua^ | idem lapis,
actus in $unda` $ecunduÔm lineam circularem A B F, re-
<marg>5</marg>cedere conatur a` centro E, $ecunduÔm lineas rectas
A D, BC, $G, cum conatu qui remaneret in formica^,
$i vinculo vel glutino aliquo detineretur in puncto A
$upra baculum E Y, dum interim i$te baculus eam de-
ferret circa centrum E per lineam circularem A B F;
<marg>10</marg>ac ip$a totis viribus conaretur ire ver$uÔs Y, atque ita
recedere a` centro E $ecunduÔm lineas rectas E A Y,
E B Y, & $imiles.

<p><marg>LIX.
Quanta $it vis i$tius
conatu^s. </marg>
Scio quidem motum i$tius formicae fore initio tar-
di$$imum, atque ideo` ejus conatum, $i tantuÔm ad prin-
<marg>15</marg>cipium | motuÔs referatur, non videri magnum e$$e po$$e :
atqui profecto` non plan nullus e$t, & dum $ortitur
effectum, augetur, ado ut motus ex eo proveniens $a-
tis celer e$$e po$$it. Nam, ut adhuc alio utamur exem-
plo, $i  E Y  $it canalis, in quo<fig>
<marg>20</marg>globulus A contineatur, pri-
mo quidem temporis mo-
mento, quo i$te canalis age-
tur in gyrum circa centrum
E, globulus A motu tantuÔm
<marg>25</marg>tardi$$imo progredietur ver-
$us Y; $ed $ecundo momento
paulo` celeriuÔs incedet : priorem enim vim retinebit,
ac praeterea novam acquiret a` novo conatu recedendi
a` centro E : quia, quandiu durat motus circularis,
<marg>30</marg>tamdiu ille conatus durat, & qua$i renovatur $ingulis
momentis. Atque hoc experientia confirmat: $i enim


<sz>112</sz>


canalis EY valde celeriter agatur circa centrum E,
brevi globulus, in eo exi$tens, ab A ad Y perveniet.
Idemque etiam experimur in funda^: quo` celeriuÔs enim
lapis in ea^ rotatur, ea^ magis funis intenditur; atque
i$ta ten$io, a` $ola^ vi qua` lapis recedere conatur a` cen-<marg>5</marg>
tro $ui motu^s exorta, exhibet nobis i$tius vis quanti-
tatem.

<p><marg>LX.
Hunc conatum reperi-
ri in materia^ caelo-
rum. </marg>
Quod vero` hi^c de lapide in funda^, vel de globulo
in canali circa centrum E rotato, dictum e$t, facile` in-
telligitur eodem modo de omnibus globulis $ecundi<marg>10</marg>
elementi : quo`d nempe unu$qui$que $atis magna^ vi
recedere conetur a` centro vorticis in quo gyratur:
retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpo-
$itis, non aliter qua`m lapis a` funda^. Sed praeterea i$ta
vis in illis multuÔm augetur, ex | eo quo`d $uperiores ab<marg>15</marg>
inferioribus, & omnes $imul a` materia^ primi elementi,
in centro cuju$que vorticis congregata^, premantur.
Ac primo` quidem, ut accurate` omnia di$tinguantur,
de $olis i$tis globulis hic agemus; nec ad materiam
primi elementi magis attendemus, qua`m $i $patia om-<marg>20</marg>
nia, quae ab illa` occupantur, vacua e$$ent, hoc e$t,
qua`m $i plena e$$ent materia`, quae aliorum corporum
motus nullo modo juvaret, nec impediret. Nullam
enim aliam e$$e po$$e $patii vacui veram ideam, ex
antedictis a e$t manife$tum. <marg>25</marg>

<p><marg>LXI.
Ip$um efficere, ut cor-
pora Solis & Fixa-
rum $int rotunda. </marg>
CuÔm globuli omnes qui volvuntur circa S, in vor-
tice AEI, conentur recedere ab S, ut iam demon$tra-
tum e$t b, $atis patet illos, qui $unt in linea` recta` SA,
premere $e mutuo` omnes ver$u`s A; & illos, qui $unt

<fuss>a. Pars II, art. XVII, p. 49.
b. Art. LIV ci-avant, p. 107-108. </fuss>


<sz>113</sz>


in linea^ recta` SE, premere $e ver$us E, atque ita de cae-
teris : adeo` ut, $i non $int $atis multi ad occupandum
omne $patium inter S & circumferentiam A E I, totum
quod non occupant, relinqua-<fig>
<marg>5</marg>tur ver$u`s S. Et quoniam ii qui
$ibi mutuo` incumbunt (exem-
pli cau$a`, ii qui $unt in linea^
recta^ S E), non omnes in$tar
baculi $imul vertuntur, $ed uni
<marg>10</marg>CitiuÔs, alii tardiu`s circuitum
$uum ab$olvunt, ut infra` fu$iuÔs
exponetur a, $patium quod re-
linquunt ver$us S, non pote$t
non e$$e rotundum. Et$i enim
<marg>15</marg>fingeremus plures globulos initio fui$$e in linea` recta^
S E, | qua`m in S A vel S 1, adeo` ut in$imi lineae S E vici-
niores e$$ent centro S, qua`m infimi lineae SI : quia
tamen infimi illi citiu`s circuitum ab$olvi$$ent qua`m
$uperiores, nonnulli ex ip$is adjunxi$$ent $e $latim ex-
<marg>20</marg>tremitati lineae SI, ut $ic tanto` magis recederent ab S;
ideo`que nunc omnes infimi i$tarum linearum aequali-
ter remoti $unt a` puncto S, & ita $patium BCD, quod
circa illud relinquunt, e$t rotundum.

<p><marg>LXII.
Eundem efficere, ut ma-
teria caele$tis ab om-
nibus punctis circum-
ferentiae cuju$que
$tellae vel Solis rece-
dere conetur. </marg>
Praeterea notandum e$t, non modo` globulos omnes
<marg>25</marg>qui $unt in linea` recta` S E, $e invicem premere ver$us
E; $ed etiam unumquemque ex ipris premi ab omni-
bus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo
ad circumferentiam BCD ductas, & ip$am tangentes.
Ita, exempli cau$a^, globulus $ premitur ab omnibus
<marg>30</marg>aliis, qui $unt intra lineas B $ & D$, $ive in $patio

<fuss>a. Art. LXXXIII et LXXXIV. </fuss>


<sz>114</sz>


triangulari B F D, non autem $ic a` reliquis : adeo` ut,
$i locus  F  e$$et vacuus, uno & eodem temporis mo-
<fig>mento, globuli omnes in $pa-
tio B F D  contenti accederent,
quantum po$$ent, ad illum re-<marg>5</marg>
plendum, non autem ulli alii.
Nam, quemadmodum videmus
eandem vim gravitatis, quae la-
pidemin libero ae<*>re cadentem
recta` ducit ad centrum terrae, <marg>10</marg>
illum etiam oblique` eo` deferre,
cu`m impeditur ejus motus re-
ctus a` plani alicujus declivi-
tate : ita non dubium e$t quin eadem vis, qua^ globuli
omnes in spatio  B F D  contenti recedere conantur a`<marg>15</marg>
centro S $ecundu`m lineas rectas ab illo centro eductas,
$ufficiat ad ip$os etiam inde removendos, per lineas a`
centro i$to declinantes.

<p><marg>LXIII.
Globulos materiae cae-
le$tis $e mutuo` non
impedire in i$to co-
natu. </marg>
| Hocque exemplum gravitatis rem aperte` declare`a-
bit, $i con$ideremus globos plumbeos in va$e  B F D<marg>20</marg>

<fig>

contentos, & $ibi mutuo` $ic incumbentes, ut, fora-
mine facto in fundo va$is F, globus I vi gravitatis $uae,
descendat ; $imul enim alii duo 2, 2, ilum $equentur,
& hos $ub$equentur alii tres 3, 30, 3, & $ic de caeteris ;
ita ut eodem temporis momento, quo infimus I inci-<marg>25</marg>
piet moveri , alii omnes, in $patio triangulari  B F D


<sz>115</sz>

contenti, $imul de$cendant, reliquis immotis. Ubi qui-
dem notare licet duos globos 2, 2, po$tquam aliquan-
tulum $equuti $unt globum i de$cendentem, $e mutuo`
impedire ne ulteriuÔs pergant. Sed idem in globulis
<marg>5</marg>$ecundi elementi locum non habet : cuÔm enim in per-
petuo $int motu, quamvis aliquando po$$it contingere,
ut eodem plan modo $int di$po$iti ac globi plumbei
in hac figura^ depicti, hoc non ni$i per minimum tem-
poris pundum, quod in$tans vocant, durare pote$t,
<marg>10</marg>& ideo` continuitatem earum motu^s non interrumpit.
Ac proeterea notandum e$t vim luminis, non in aliqua^
motu^s duratione con$i$tere, $ed tantummodo in pre$-
$ione a $ive in prima^ preparatione ad motum, et$i forte`
ex ea^ motus ip$e non $equatur.

<p><marg>LXIV.
Omnes lucis proprieta-
tes in i$to conatu in-
veniri : adeo` ut lux
ejus ope cerni po$$et
tanquam ex $tellis
ma«nans, et$i nulla vis
e$$et in ip$is $tellis. </marg>
<marg>15</marg>Ex quibus clare` percipitur, quo pacto actio illa,
quam pro luce accipio, a` Solis vel cuju$libet Stellae
fixae corpore in omnes partes aequaliter $e digundat ;
 & in minimo tem|poris momento ad quamlibet di$tan-
tiam extendatur; & id quidem $ecunduÔm lineas rectas,
<marg>20</marg>non a` $olo corporis lucidi centro, $ed etiam a` qui-
bu$libet aliis ejus $uperficiei punctis eductas. Unde
reliquae omnes lucis proprietates deduci po$$unt.
Quodque forte` multis paradoxum videbitur, haec om-
nia ita $e haberent in materia^ coele$ti, etiam$i nulla
<marg>25</marg>plane` e$$et vis in Sole, aliove a$tro circa quod gyratur :
adeo` ut, $i corpus Solis nihil aliud e$$et qua`m $patium
vacuum nihilominus ejus lumen non quidem tam
forte, $ed quantum ad reliqua, non aliter qua`m nunc
cerneremus, $altem in circulo $ecunduÔm quem ma-
<marg>30</marg>teria coeli movetur ; nondum enim hi^c omnes $phaerae

<fuss>a. Voir t. V, p. 172. </fuss>


<sz>116</sz>


dimen$iones con$ideramus. Ut autem etiam po$$imus
explicare, quidnam $it in ip$o ac Stellis, quo i$ta
vis luminis augeatur & $ecundu`m omnes $phaerae di-

<fig>

men$iones diffundatur, nonnulla de coelorum motu
$unt praemittenda.

<marg>LXV.
Cuju$que vorticis coelo-</marg>

Qua^cunque ratione moti fuerint ab initio fingulli


<sz>117</sz>


<marg>rum polos, tangere
partes aliorum vor-
ticum ab eorum polis
remotas. </marg>
eorum vorticese iam debent e$$e ita inter $e compo-
$iti ut unu$nui$que in eam partem feratur, $ecundu`m
quam reliquorum omnium circum$tantium motus mi-
nuÔs illi adver$antur : quia tales $unt leges naturae a, ut
<marg>5</marg>motus cuju$que corporis alterius occur$u facile po$$it
inflecti. Quamobrem $i ponamus primum vorticem,
cujus centrum S, ferri ab A per E ver$us I, alius vor-
tex ei vicinus, cujus centrum F, ferri debet ab A per E
nulli alii circumjacentes impediant : $ic
<marg>10</marg>enim eorum motus optime` inter $e con$entient. Eo-
demque modo tertius vortex, cujus centrum non $it in
plano S A F E,  $ed $upra illud extans, curn centris S &
F triangulum con$tituat, & qui duobus aliis vortici-
bus  A E I  &  A E V  in linea^ AE junga|tur b, ferri debet
<marg>15</marg>ab A per E $ur$um ver$us. Quo po$ito quartus vortex,
cujus centrum <*>$, ferri non pote$t ab E ver$us I, ut ejus
motus conveniat cum motu primi quia $ic adver$a-
retur motibus $ecundi & tertii; nec ab E ver$us V,
quemadmodum $ecundus, quia repugnarent primus &
<marg>20</marg>tertius; nec denique ab E $ur$um ver$us, ut tertius,
quia repugnarent primus & $ecundus : atque ideo` $u-
pere$t, ut unum ex polis $uis habeat ver$us E alium-
que in parte oppo$ita` ver$us B, vertaturque circa
axem EB, ab I ad V.

<p><marg>LXVI.
Motus i$torum vorti-
cum aliquo modo in-
flecti, ut inter $e con-
$entiant. </marg>
<marg>25</marg>Atque hi^c etiam notari debet, nonnihil adhuc con-
trarietatis in i$tis motibus fore, $i trium priorum
vorticum eclipticae, hoc e$t, circuli a` polis remo-
ti$$imi, $ibi mutuo` direat occurrant in punao E, in
quo $it polus quarti vorticis. Nam $i, exempli cau$a^,

<fuss>a. Pars II, art. XL, p. 65.
b. La page 106 de L'e«dition princeps est remplie par la figure.
118</fuss>


<sz>118</sz>

IVX a $it illa ejus pars, quae e$t circa polum E, verti-
turque in orbem $ecundu`m ordinem notarum IVX,
<fig>primus vortex radet illam $ecundu`m
lineam rectam EI, alia$que ip$i paral-
lelas, & $ecundus vortex eandern ra-<marg>5</marg>
det $ecundu`m lineam EV, & tertius
$ecundu`m lineam EX, qua^  ratione
motui ejus circulari nonnihil repu-
gnabunt. Sed hoc facile` natura per
leges motuÔs emendat, trium priorum<marg>10</marg>
vorticum eclipticas nonnihil infle-
ctendo in eam partem, $ecundu`m
quam vertitur quartus I V X ; quo $it
ut illi po$tea ip$um radant, non $e-
cundu`m lineas recta's | EI, EV, EX, $ed $ecundu`m<marg>15</marg>
obliquas I I<*>, 2 V, 3 X, & ita cum ip$ius motu plane`
con$entiant.
<p><marg>LXVII.
Duorum vorticum po-
los $e mutuo` tangere
non po$$e. </marg>
Nec $ane` ullus mihi videtur excogitari po$$e alius
modus, $ecundu`m quem variorum i$torum vorticum
motus $ibi mutuo` minuÔs adver$entur. Si enim duorum<marg>20</marg>
polos $e mutuo` tangere $upponamus, vel ambo in ea$-
dem partes $erentur, & ita in unum vorticem coale$-
cent; vel in contrarias, & ita $ibl mutua` quammaxime`
repugnabunt. Atque ideo`, quamvis non tantum mihi
a$$umam, ut omnium coeli vorticum $itus & motus<marg>25</marg>
au$im determinare, puto tamen generaliter po$$e affir-
mari, atque hic $atis e$$e demon$tratum, polos cuju$-
que vorticis non tam vicinos e$$e polis aliorum vorti-

<fuss>a. Voir t. V, p. 172. - Voir aussi t. IX, p. 137, note d, de la traduction
francüaise des <i>Principes</I>, et p. 357, append. Conforme«ment a` ces indications,
les deux figures de l'e«dition princeps ont e«te«  comple«te«es ici, comme dans
la planche VI, fig. 4 et 5, de la traduction francüaise. </fuss>


<sz>119</sz>


cum contiguorum qua`m partibus ab ip$orum polis
valde remotis.

<p><marg>LXVIII.
Vortices i$tos e$$e ma-
gnitudine inaequales. </marg>
Praeterea, inexplicabilis illa varietas quae apparet
in $itu Fixarum, plane` o$tendere videtur, illos vortices
<marg>5</marg>qui circa ip$as volvuntur, non e$$e inter $e aequales a.
Quo`d autem nulla Stella fixa e$$e po$$it, ni$i in centro
alicujus talis vorticis, ex ip$arum luce judico e$$e ma-
nife$tum : lucem enim accurati$$im per tales vortices,
ac $ine illis nulla` alia` ratione, po$$e explicari, partim
<marg>10</marg>ex jam dictis b, partim ex infra` dicendis c patebit. Et
cu`m nihil plan aliud in Fixis $en$u percipiamus,
praeter ip$arum lucem & apparentem $itum, nullam
habemus rationem aliud iis tribuendi, qua`m quod ad
haec duo explicanda requiri judicamus. At non magis
<marg>15</marg>requiritur ad lucem explicandam, ut vortices materiae
coele$tis circa ip$as volvantur, qua`m ad apparentem
earum $itum , ut i$ti vortices $int magnitudine inae-
quales. Sed $an $i $int inaequales, nece$$e e$t, ut quo-
rundam partes a` polis remotae tangant aliorum partes
<marg>20</marg>polis vicinas: | quia majorum & minorum $imiles partes
ad invicem applicari non po$$unt.

<p><marg>LXIX.
Materiam primi ele-
menti ex polis cuju$-
que vorticis fluere
ver$us centrum, & ex
centro ver$us alias
partes. </marg>
Ex his autem cogno$ci pote$t, materiam primi ele-
menti fluere continua` ver$us centrum cuju$que vorti-
cis, ex aliis circumjacentibus vorticibus, per partes
<marg>25</marg>ejus polis vicinas; ac vice ver$a`, ex ip$o in alios cir-
cumjacentes vortices effluere, per partes ab eju$-
dem polis remotas. Nam $i ponamus, exempli cau$a^,
fuss>27 En marge (Ire e«dit.) NB. Vide fig. pag. $eq.
a. Voir t. V, p. 172.
b. Art. LVII, LVIII er suiv., p. 73, 75, etc.
c. Art. CXXX et CXXXII. </fuss>


<sz>120</sz>


A Y B M  e$$e vorticem primi coeli, in cujus centro e$t
Sol, eju$que polos e$$e A au$tralem, & B borealem,

<fig>

circa quos totus gyrat; quatuorque circumjacentes
vortices K, O, L, C, gyrare circa axes TT, YY, ZZ, &


<sz>121</sz>


MM, ita ut ille tangat duos O & C in ip$orum polis,
& alios duos K & L in partibus ab eorum polis valde
remotis : patet ex antedictis a, omnem ejus materiam
recedere conari ab axe AB, atque ideo` majori vi ten-
<marg>5</marg>dere ver$us partes Y & M, qua`m ver$us A & B. CuÔm-
que in Y & M occurrat polis vorticum O & C, in qui-
bus non magna e$t vis ad ei re$i$tendum; & in A & B
occurrat partibus vorticum K & L, quae ab eorum polis
$unt remoti$$imae, ac proinde majorem habent vim ad
<marg>10</marg>eundum ab L & K ver$us S, qua`m partes circumpo-
lares vorticis S ad eundum ver$us L & K: non dubium
e$t, quin materia, quae e$t in K & L, progredi debeat
ver$us S, atque illa, quae e$t in S, ver$us O & C.

<p><marg>LXX.
Idem de materia^ $e-
cundi elementi non
po$$e intelligi. </marg>
Atque id quidem non tantu`m de materia primi
<marg>15</marg>elementi, $ed etiam de globulis $ecundi e$$et intelli-
gendum, $i nullae cau$ae peculiares horum motum eo`
ver$uÔs impedirent. Veru`m, quia multo` celerior e$t
agitatio primi elementi qua`m $ecundi, $emperque ip$i
liber e$t tran$itus per illos exiguos angulos, qui a`
<marg>20</marg>globulis $ecundi occupari  | non po$$unt, et$i fingere-
mus omnem materiam, tam primi qua`m $ecundi ele-
menti, contentam in vortice L, uno & eodem tempore
a` loco medio inter centra S & L progredi coepi$$e
ver$us S, intelligeremus tamen illam primi elementi
<marg>25</marg>citiu`s ad centrum S pervenire debui$$e, qua`m illam
$ecundi. Atqui materia primi elementi, $ic in $patium S
ingre$$a, tanta^ vi protrudit globulos $ecundi, non modo`
ver$us eclipticam <fig>eg</fig> vel M Y, $ed maxime` etiam ver$us
polos <fig>$d </fig>vel AB, quemadmodum mox explicabo b, ut

<fuss>a. Art. LIV, LX et LXIV, p. 107, 112 ct 115.
b. Art. LXXVIII ci-apre`s, p. 133. </fuss>


<sz>122</sz>


hac ratione impediat, ne illi qui veniunt ex vortice L,
propiu`s accedant ver$us S, qua`m u$que ad certum


<fig>

aliquem terminum, qui hi^c litera^ B notatus e$t. Idem-
que de vortice K, & aliis omnibus e$t judicandum.


<sz>123</sz>


<p><marg>LXXI.
Quae $it ratio hujus
diver$itatis. </marg>
Praeterea etiam con$iderare oportet particulas $e-
cundi elementi quae volvuntur circa centrum L, non
solu`m habere vim recedendi ab i$to centro, $ed etiam
per$everandi in $ua` celeritate; qu duo $ibi quodam-
<marg>5</marg>modo adver$antur : quia, dum gyrant in vortice L, a`
vicinis aliis vorticibus, qui $upra & in$ra planum
hujus figurae intelligendi $unt, intra certos terminos
cohibitae, non po$$unt evagari ver$us B, quin tardiuÔs
moveantur inter L & B, qua`m inter L & alios vicinos
<marg>10</marg>vortices, extra planum hujus figurae intelligendos; &
quidem tanto` tardiuÔs, quanto $patium L B erit majus.
Nam, cu`m circulariter moveantur, non po$$unt plus
temporis impendere in tran$eundo inter L & i$tos alios
vortices, qua`m inter L & B. Atque idcirco, vis quam
<marg>15</marg>habent ad recedendum a` centro L, efficit quidem ut
nonnihil evagentur ver$us B, quia ibi occurrunt par-
tibus circumpolaribus vorticis S, quae non difficulter
ip$is cedunt; $ed ex adver$o vis quam habent, ad reti-
nendam celeritaltem $ui motu^s impedit ne u$que adeo`
<marg>20</marg>evagentur, ut ad S pereniant. Quod idem non habet
locum in materia^ primi elementi : et$i enim in hoc
con$entiat cum particulis $ecundi, quo`d $imul cum
ip$is gyrando, recedere conetur a` centris vorticum in
quibus continetur; in eo tamen maxim di$$entit, quo`d
<marg>25</marg>non opus $it ut quidquam de $ua` celeritate remittat,
cu`m ab i$tis centris recedit, quia ubique fere` aequales
invenit vias, ad motus $uos continuandos : nempe in
angu$tiis angulorum, qui a` globulis $ecundi elementi
non implentur. Quamobrem non dubium e$t, quin ma-
<marg>30</marg>teria i$ta primi elementi continuo` fluat ver$us S, per
partes polis A & B vicinas, non modo` ex vorticibus K


<sz>124</sz>


& L, $ed etiam ex pluribus aliis, qui non exhibentur in
hac figua^ ; quia non omnes in eodem plano $unt in-

<fig>

telligendi, nec verum eorum $itum, nec magnitudi-
nem, nec numerum po$$um determinare. Non etiam


<sz>125</sz>


dubium e$t, quin eadem materia effluat ex S ver$us
vortices O & C, ac etiam ver$us plures, $ed quorum
nec $itum, nec magnitudinem, nec numerum definio.
Ut neque de$inio, an eadem illa materia ex O & C $ta-
<marg>5</marg>tim revertatur ad K & L, an potiuÔs digrediatur ad mul-
tos alios vortices, a` prinio coelo remotiores, antequam
circulum $ui motuÔs ab$olvat.

<p><marg>LXXII.
Quomodo moveatur
materia, quae Solem
componit. </marg>
Sed paulo` diligentiu`s e$t con$iderandum, quomodo
ip$a moveatur in $patio <i>d e $ g</i>. Nempe illa ejus pars,
<marg>10</marg>quae venit ab A, recta` pergit u$que ad <i>d</i>, ubi globulis
$ecundi elementi occurrens illos ver$us B propellit;
eodemque modo alia pars, quae venit a` B, recta` pergit
u$que ad <i>$</i>, ubi occurrit globulis $ecundi elementi,
quos repellit ver$us A. Et $tatim tam quae e$t ver$us <i>d</i>,
<marg>15</marg>qua`m quae ver$us $, reflectitur | in omnes partes ver$us
eclipticam <i>e g</i>, omne$que globulos $ecundi elementi
circumjacentes aequaliter pellit; ac denique per meatus,
qui $unt inter i$tos globulos circa eclipticarn <i>e g</i>,
ver$us M & Y elabitur. Praeterea, dum i$ta materia pri-
<marg>20</marg>mi elementi proprio motu $ic recta` fertur ab A & B
ver$us <i>d</i> &  <i>$</i>, fertur etiam circulariter motu totius vor-
ticis circa axem A B adeo` ut $ingula ejus ramenta
lineas $pirales, $ive in modum cochleae contortas, de$-
cribant; quae $pirales po$tea, cu`m ad <i>d </i> &  </i>$ pervene-
<marg>25</marg>runt, inde utrimque reflectuntur ver$us eclipticam eg.
Et quia $patium  <i>d e $ g</i>  majus e$t qua`m meatus, per
quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel
ex ip$o egreditur, idcirco $emper ibi aliqua ejus ma-
teriae pars manet, corpu$que fluidi$$imum componit,
<marg>30</marg>
quod perpetua` circa axem  <i>$ d $e</i> ip$um rotat.
<marg>LXXIII.
Varias e$$e inaequalita.
Notandumque e$t in priniis, hoc corpus $phaericum</marg>


<sz>126</sz>


e$$e debere. Quamvis enim ob inaequalitatem vorti-
cum non putandum $it, omnino aequalem copiam ma-

<fig>


teriae primi elementi $ummitti ver$us S, a` vorticibus
vicinis unius poli atque a` vicinis alterius ; nex etiam


<sz>127</sz>


i$tos vortices ita e$$e $itos, ut materiam illam in par-
tes directe` oppo$itas mittant, nec alios vortices, pri-
mum coelum ver$us ejus eclipticam tangentes, certum
aliquem ip$ius circulum, qui pro ecliptica` $umi po$$it,
<marg>5</marg>eodem modo re$picere, materiamque ex S per omnes
partes i$tius circuli, alia$que ip$i vicinas egredientem,
pari facilitate in $e admittere : non tamen inde ullae
inaequalitates in figura^ Solis argui poitunt, $ed tantu`m
in ejus $itu, motu & quantitate. Nempe $i vis materiae
<marg>10</marg>primi elementi, venientis a` polo A ver$us S , major
 $it qua`m venientis a` polo B, illa quidem materia
priu$|quam alterius occur$u repelli po$$it, longiuÔs
progredietur ver$us B, qua`m haec altera ver$us A; $ed
ita longiuÔs progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta
<marg>15</marg>leges naturae, $e mutuo` tandem ambae repellent illo in
loco, in quo earum vires erunt inter $e plane` aequales,
atque ibi corpus Solis con$tituent: quod proinde re-
motius erit a` polo A, qua`m a` polo B. Sed non majori
vi pellentur globuli $ecundi elementi, in ejus circum-
<marg>20</marg>ferentiae parte <i>d</i>, qua`m in parte  <i>$</i>, nec ideo` circumfe-
rentia i$ta minuÔs erit rotunda. Item, $i materia primi
elementi faciliuÔs egrediatur ex S ver$us 0, qua`m ver-
$us C (illic $cilicet liberius $patium inveniendo), hoc
ip$o corpus S nonnihil accedet ver$us O, & i$lo acce$$u
<marg>25</marg>$patium interjectum minuendo, ibi tandem $i$tetur,
ubi vis erit utrimque aequalis. Atque ita, quamvis ad
$olos quatuor vortices L, C, K, 0, re$piceremus, modo`
tantu`m eos $upponamus e$$e inter $e inaequales, inde
$equitur, Solem S, nec in $patio medio inter O & C,
<marg>30</marg>
nec etiam in medio inter L & K, e$$e debere. Major-
que adhuc in ejus $itu inoequalitas pote$t intelligi


<sz>128</sz>


<p><marg>LXXIV.
Varias etiam e$$e in
ejus materiae motu. </marg>
ex eo, quo`d alii plures vortices ip$um circum$tent.
Praeterea, $i materia primi elementi, veniens ex vor-

<fig>

ticibus K & L, non $ecundu`m lineas tam rectas feratur
ver$us S, qua`m ver$us alias aliquas partes, exempli


<sz>129</sz>


cau$a`, quae venit ex K ver$us <i>e</i>, quae autem ex L ver$us
<i>g</i> : hinc fiet ut poli  <i>$d</i>, circa quos tota Solis materia
vertetur, non $int in lineis rectis a` K & L ad S ductis,
$ed Au$tralis <i>$</i> aliquanto` magis ver$us <i>e</i> accedat, &
<marg>5</marg>Borealis <i>d</i> ver$us <i>g</i>. Item, $i linea recta SM, per quam
materia primi elementi facillime` egreditur ab S ver-
$us C , tran$eat per punctum circumferentiae $ed, vici-
nius puncto d qua`m puncto <i>$</i>; ac | linea SY, per quam
i$ta materia praecipue` tendit ab S ver$us O, tran$eat
<marg>10</marg>per punctum circum$erentim <i>$gd</i>, vicinius puncto <i>$</i>
qua`m puncto <i>d</i>: hinc $iet ut <i>eg</i> Solis ecliptica, $ive pla-
num in quo movetur illa ejus materia, quae maximum
circulum de$cribit, paulo` magis inclinetur a` parte e
ver$us polum <i>d</i>, qua`m ver$us polum <i>$</i>, $ed tamen non
<marg>15</marg>tantum qua`m linea recta SM a; atque ex parte <i>g</i> magis
inclinetur ver$us  <i>$</i> qua`m ver$us <i>d</i>, $ed etiam non tan-
tum qua`m recta SY. Unde $equetur axem, circa quem
tota Solis materia vertitur, & cujus extremitates $unt
poli  <i>$d</i>, non e$$e lineam accurate` rectam, $ed nonnihil
<marg>20</marg>curvam $ive in$lexam; materiamque i$tam aliquanto`
celeriuÔs gyrare inter <i>e & d</i>, vel inter <i>$</i> &  <i>g</i>, qua`m inter
<i>e</i> & <i>$</i>, vel <i>d</i> & <i>g</i>; ac forte` etiam, non omnino aequali
celeritate gyrare inter <i>e</i> & <i>d</i>, atque inter  <i>$</i> & <i>g</i>.

<p><marg>5</marg>
LXXV.
Eas tamen non impe-
dire ne ejus figura $it
rotunda. <marg>5</marg>
Quod tamen non pote$t impedire, ne ip$lus corpus
$it quam-proxim rotundum : quia interim alius ejus
motus, a` polis ver$us eclipticam, inaequalitates i$tas
compen$at. Ea^demque ratione, qua` videmus ampul-
lam vitream ex eo $olo fieri rotundam, quo`d aer<*> in
ejus materiam igne liquefactam per tubum ferreum
<marg>30</marg>immittatur; quia nempe i$te aer<*> non majori vi ab

<fuss>a. Voir t. IV, p. 181, I. 18, Lire a` cet endroit : <i>e g</i> (au lieu de <i>e. g.
</i>).</fuss>


<sz>130</sz>


ampullae ori$icio in ejus $undum tendit, qua`m inde in
omnes alias partes re$lectitur, & $acile illas

<fig>

omnes pellit : ita materia primi elementi, corpus Solis
per ejus polos ingre$$a, debet omnes globulos $ecundi


<sz>131</sz>

elementi circumjacentes, aequaliter undequaque re-
pellere; non minu`s illos in quos obliqu tantu`m
reflectitur, qua`m illos in quos directe` impingit.

<p><marg>LXXVI.
De motu primi ele-
menti, dum ver$atur
inter globulos $ecun-
di. </marg>
Notandum deinde materiam i$tam primi elementi,
<marg>5</marg>quamdiu ver$atur inter globulos $ecundi, habere qui
dem | motum rectum, a` polis AB ad Solem, & a` Sole
ad eclipticam YM, ac circularem circa polos toti coelo
A M B Y communem ; $ed prieterea etiam, maximam &
praecipuam partem $uae agitationis impendere in mi-
<marg>10</marg>nutiarum $uarum $iguris a$$idu mutandis, ut omnes
exiguos angulos, per quos tran$it, accurat po$$it im-
plere. Unde $it, ut eius vis, valde divi$a, debilior $it;
ac $ingulae ejus minuti motibus globulorum $ecundi
elementi $ibi vicinorum ob$equantur, $emperque pa-
<marg>15</marg>ratae $int ad exeundum ex illis angu$tiis, in quibus ad
tam obliquos motus coguntur, atque ad recta` pergen-
dum ver$us qua$cunque partes. Eam autem materiam,
quae e$t in corpore Solis coacervata, valde multum
virium ibi habere, propter con$en$um $uarum omnium
<marg>20</marg>partium in eo$dem celerrimos motus, omne$que illas
$uas vires impendere in globulis $ecundi elementi cir-
cumjacentibus hinc inde propellendis.

<p><marg>LXXVII.
Quomodo Solis lumen
non modo` ver$us Ecli-
pticam, $ed etiam ver-
$us polos $e di$$undat. </marg>
Atque ex his pote$t intelligi, quantum materia
primi elementi conferat ad illam actionem, in qua^
<marg>25</marg>lucem con$i$tere ante` monuimus; & quomodo illa
actio non modo` ver$us eclipticam, $ed etiam ver$us
polos in omnes partes $e di$$undat. Nam primo`, $i
putemus e$$e aliquod $patium in H, $ola^ materia^ primi
elementi repletum, & tamen $atis magnum ad unum
<marg>30</marg>aut plures ex globulis $ecundi recipiendos a, non

<fuss>a. Art. LXI Ct LXII ci-avant, p. 112 et 113. </fuss>


<sz>132</sz>


dubium e$t quin, uno & eodem temporis momento,
globuli omnes contenti in cono <i>dH$</i>, cuju$ ba$is e$t


<fig>


concavum hemi$phaerium  <i>d e $</i>,  ver$us illud accedant.


<sz>133</sz>


<p><marg>LXXVIII.
Quomodo ver$us Ecli-
pticam $e diffundat.</marg>
Jamque id $upra o$tensum e$t a de globulis contentis
in triangulo, cuju$ ba$is erat $emicirculus eclipticae
$olaris, quamvis nondum ulla actio primi elementi
$pectaretur; | $ed nun hoch ipsum de ii$dem, $i
<marg>5</marg>mulque etiam de reliquis in toto cono contentis,
hujus primi elementi ope clariu`s patebit. Ea enim
ejus pars, quae corpus Solis componit tam globulos
$ecundi elementi qui $unt ver$us eclipticam <i>e</i>, qua`m
etiam eos qui $unt ver$us polos <i>d, $</i>, ac denique
<marg>10</marg>omnes qui $unt in cono <i>dH$</i>, ver$us H propellit;
neque enim ip$a majori vi movetur ver$us <i>e</i>, qua`m
ver$us <i>d</i> & <i>$</i>, alia$que partes intermedias : illa vero`
quae jam $upponitur e$$e in H, tendit ver$us C, unde
per K & L ver$us S tanquam in circulum regrediatur.
<marg>15</marg>Ideoque non impedit ne globuli i$ti ad H accedant, &
eorum acce$$u $patium quod priu`s ibi erat, corpori
Solis accre$cat, impleaturque materia` primi elementi,
a` centris K, L) & $imilibus eo` confluente.

<p><marg>LXXIX.
Qua`m facile`ad motum
unius exigui corporis, alia quammaxi-
me`ab eo remota mo-
veantur. </marg>
Quin ip$a potiu`s ad hoc juvat; cu`m enim omnis
<marg>20</marg>motus tendat in lineam rectam, materia maxime`
agitata in H exi$tens, magis propendet ad inde egre-
diendum qua`m ad remanendum : quo` enim $patium
in quo ver$atur e$t angu$tius, eo` magis inflectere
cogitur $uos otus. Et idcirco minim mirum e$$e
<marg>25</marg>debet, quo`d $aepe, ad motum alicujus minuti$$imi cor-
poris, alia corpora, per quantumvis magna $patia
diffu$a, $imul moveantur ; nec proinde etiam, cur non
tantu`m Solis, $ed & Stellarum quam-maxim remota-
rum, actio ad terram u$que in minimo temporis mo-
<marg>30</marg>mento perveniat


<fuss>a. Art. LXII, p. 113. </fuss>


<sz>134</sz>


<p><marg>LXXX.
Quomodo lumen So`lis
tendat ver$us polos. </marg>
Si deinde putemus $patium N $ola^ materia^ primi
elementi plenum e$$e, facile` intelligemus omnes glo-


<fig>


bulos $ecundi, qui continentur in cono <i>g</i>N<i>e</i>, a` mate-
ria^ primi, quae, in Sole exi$tens, a` <i>d</i>  ver$us  <i>$</i>, $i-


<sz>135</sz>


mulque ver$us totum hemi$phaerium <i>e$g<i>, magna^ vi
movetur, eo` ver$u`s pelli de|bere, quamvis ex $e ip$is
nullam forte` habeant propen$ionem ad i$tum motum;
neque enim etiam ei repugnant, ut neque materia
<marg>5</marg>primi elementi, quae e$t in N; ip$a enim parati$$ima
e$t ad eundum ver$us S, ibique $patium implendum,
quod, ex eo quo`d globuli hemi$phaerii concavi <i>e$g</i>
ver$us N ferentur, corpori Solis accre$cet. Nec ulla
e$t difficultas, quo`d, uno & eodem tempore, globuli
<marg>10</marg>$ecundi elementi ab S ver$us N, & materia primi ab
N ver$us S, tanquam motibus contrariis debeant
ferri : cu`m enim haec materia primi non tran$eat ni$i
per illa angu$ti$$ima intervalla, quae globuli $ecundi
non replent, ejus motus ab ip$is non impeditur ; ut
<marg>15</marg>neque videmus in illis horologiis, quibus clep$ydra-
rum loco nunc utimur arenam ex va$e $uperiori
de$cendentem impedire quominu`s ae<*>r ex inferiori per
inter$titia ejus granulorum ad$cendat.

<p><marg>LXXXI.
An aequalis$it ejus vis
in polis & in eclipti-
ca^.</marg>
Quaeri tantu`m pote$t, an tanta^ vi pellantur globuli
<marg>20</marg>contenti in cono <i>eNg</i> ver$us N, a` $ola^ materia^ Solis,
qua`m globuli <i>$hd </i> ver$us H ab ea^dem materia^ Solis,
ac $imul a` proprio motu; quod non videtur, $i H & N
ab S aequidi$tent. Sed quemadmodum, ut jam nota-
tum e$t, minor e$t di$tantia ver$us polos, inter Solem
<marg>25</marg>& circum$erentiam coeli quod illum ambit, qua`m
ver$us eclipticam : ita tunc ad $ummum illa vis e$$e
pote$t aequalis, cu`m eadem e$t proportio inter lineas
HS & NS, quae e$t inter M S & A S. Unumque tantu`m
habemus in natura^ phaenomenum, ex quo ejus rei

<fuss>20 e Ng] <i>e$g (i- ddit.). Voir,    $gd (Ire- e«dit.). Voir ci-avant,
en e$$et, p. 134, l.3.- 21 $Hd] p.133, l.10. </i></fuss>


<sz>136</sz>


experimentum capi po$$it : nempe, cu`m forte` aliquis
Cometa tantam coeli partem  pererrat, ut primo` vi$sus


<fig>


in exliptica^, videatur deinde ver$us unum ex polis, ac
postea rur$us in ecliptica^; tunc enim habita^


<sz>137</sz>
ejus di$tantiae, pote$t ae$timari, an ejus lumen (quod
a` Sole | e$$e infra` o$tendam a), caeteris paribus, majus
appareat ver$us eclipticam qua`m ver$us polum.
<p><marg>LXXXII.
Globulos $ecundum ele-
menti Soli vicinos
minores e$$e, ac ce-
leriu`s moveri qua`m
remotiores, u$que ad
certam di$tantiam,
ultra quam $unt om-
nes magnitudine ae-
quales, & eo` celerius
moventur, quo` $unt a`
Sole remotiores. </marg>
Supere$t adhuc notandum, circa globulos $ecundi
<marg>5</marg>elementi, eos qui proximi $unt centro cuju$que vor-
ticis, minores e$$e ac celeriu`s moveri, qua`m illos qui
paulo` magis ab eo di$tant, idque u$que ad certum ter-
minum, ultra quem $uperiores inferioribus celeriu`s
moventur, & quantum ad magnitudinem, $unt aequales.
<marg>10</marg>Ut hi^c, exempli cau$a^, in primo coelo putandum e$t
omnium minuti$$imos globulos $ecundi elementi e$$e
juxta $uperficiem Solis <i>de$g</i>, & paulo` remotiores gra-
datim e$$e majores, u$que ad $uperficiem $phaeroidis
H N Q R, ultra quam omnes $unt acquales; atque illos
<marg>15</marg>qui $unt in hac $uperficie H N Q R, omnium tardi$$ime`
moveri; adea` ut forte` globuli H, Q, triginta annos vel
etiam plures impendant in ab$olvendo uno circuitu
circa polos A, B, $uperiores autem ver$us M & Y,
itemque inferiores ver$us <i>e</i> & <i>g</i> celeriu`s moveantur, &
<marg>20</marg>tam $upremi qua`m infimi, circuitus $uos intra paucas
hebdomadas ab$olvant.
<p><marg>LXXXIII.
Cur remoti$$imi cele-
riu`s moveantur qua`m
aliquanto` minu`s re-
moti. </marg>
Et primo` quidem b, quo`d $uperiores ver$us M & Y
celeriu`s ferri debeant, qua`m inferiores ver$us H & Q,
facile` demon$tratur. Ex eo enim quo`d $uppo$uerimus c,
<marg>25</marg>omnes in principio fui$$e magnitudine aequales (ut par
fuit, quia nullum habuimus ip$arum inaequalitatis ar-
gumentum), & quo`d $patium in quo tanquam in vortice
circulariter aguntur, non $it accurate` rotundum; tum

<fuss>a. Art. CXXX ci-apre`s.
b. Voir t. IV, P. 455-456.
c. Art. XLVII et XLVIII, p. 101 et 103. </fuss>


<sz>138</sz>


quia alii vortices circumjacentes non $unt aequals,
tum etiam quia illud debet e$$e angu$tius, e` regione
centri a cuju$que ex i$tis vorticibus vicinis, qua`m e` re-
gione aliarum ejus partium : nece$$e e$t ut aliquando
quaedam ex ip$is celeriu`s qua`m aliae molveantur, cu`m<marg>5</marg>
nempe ordinem debent mutare, ut ex via` latiori tran-
$eant in angu$tiorem. Sic, exempli cau$a`, duo globi qui
<fig>$unt inter puncta A & B,
non po$$unt tran$ire inter
duo viciniora C & D ni$i<marg>10</marg>
unus alium proecedat ; &
manife$tum e$t eum qui prae-
cedit altero celerius mo-
veri. Deinde, quia omnes
globuli primi coeli tota^ $ua<marg>15</marg>
vi recedere conantur a` centro S, $tatim atque aliquis
ex ip$is celeriu`s qua`m vicini movetur, ille, hoc ip$o
majorem habens vim, magis a` centro illo recedit; &
ita $emper $uperiores illi $unt qui celeriu`s moventur.
Quanta autem $it i$ta eorum celeritas, $ola experien-<marg>20</marg>
tia docere pote$t nullamque habemus ejus experien-
tiam, ni$i in Cometis, quos ex uno ccelo in aliud
migrare infra` o$tendam b; ut neque po$$umus determi-
nare tarditatem circuli HQ, ni$i ex motu Saturni,
quem in illo vel infra illum e$$e demon$trabo c. <marg>25</marg>

<p><marg>LXXXIV.
Cur Solis proximi ce-
leriu`s etiam feran-</marg>
Quo`d vero`, infra termininum HQ, globuli propiores
centro S celeriu`s circulum $uum ab$olvant qua`m re-

<fuss>22 aliud] alium <i>(Ire  e«dit.). <i>

a. Voir t. V. p. 172.
b. Art. CXXVII.
c. Art. CXLVII. </fuss>


<sz>139</sz>


<marg>tur, qua`m paulo`re-
motiores. </marg>


motiores, provatur ex circumvolutione materiae $o-
laris, omnem illam coeli partem $ibi vicinam $ecum

<fig>


rapientis : neque enim pote$t dubitari, cu`m ip$a $it ce-
lerrime`agitata, & $emper aliquid $ui^ per angu$tos mea


<sz>140</sz>


tus, qui $unt inter globulos $ecundi elementi, ver$us
eclipticam emittat & ver$us polos recipiat, quin ha-
beat vim $ecum rapiendi globulos i$tos u$que ad certam
di$tantiam. Huju$que | di$tantiae terminum de$igna-
mus ellip$i H N QR, non circulo : quamvis enim Sol $it<marg>5</marg>
$phaericus, ac non minori vi pellat materiam coeli cir-
cumjacentem ver$us polos qua`m ver$us eclipticam,
illa^ actione in qua^ ejus lucem con$i$tere diximus a, non
pote$t tamen idem intelligi de hac altera^ actione, qua^
i$tam coeli materiam $ecum in orbeni rapit, quia pen-<marg>10</marg>
det a` $olo ejus motu circulari circa $uum axem; qui
motus procul dubio potentior e$t in ecliptica^, qua`m
ver$us polos; & ideo` hi^c H & Q magis di$tare debent
ab S, qua`m N & R. Atque hinc infra b ratio reddetur,
cur Cometarum caudae aliquando rectae, aliquando<marg>15</marg>
curvae appareant.

<p><marg>LXXXV.
Cur iidein Solis pro-
ximi, $int remotiori-
bus minores. </marg>
Cu`m autem hi^c, intra terminum H Q, inferiores
globuli materiae coele$tis celeriu`s moveantur qua`m
$uperiores, debent etiam e$$e minores; $i enim e$$ent
majores vel aequales, hoc ip$o haberent plus virium, <marg>20</marg>
ideoque $uperiores evaderent. Sed ubi $emel contin-
git, aliquem tanta` e$$e minorem iis qui $upra ip$um
$unt, ut magis ab iis magnitudine $uperetur, qua`m illos
celeritate $uperet, $emper po$tea illis inferior manere
debet. Et$i vero` globulos i$tos in principio qua`m accu-<marg>25</marg>
rati$$ime` aequales a` Deo factos fui$$e $upponamus c, fieri
tamen non potuit, lap$u temporis, ob inaequalitatem
atiorum quae percurrun, & inaequalitatem eorum


<fuss>a. Art. LIIII, p. 114-115.
b. Art. CXXXVIII.
c. Art. XLVIII, P. 103. </fuss>


<sz>141</sz>


motu^s inde ortam, ut paulo` ante` demonstratum e$t a,
quin aliqui aliis minores evaderent, iique e$$ent $atis


<fig>


multi ad $patium  H N Q R  implendum. Neque enom

<fuss>a. Art. LXXXIII, p. 137 138. </fuss>


<sz>142</sz>


con$ideramus hoc $patium, cum magnitudine totius
vorticis A Y B M  comparatumy ni$i tanquam adinodum
parvum; ut etiam magnitudo Solis, ad ip$um compa-
rata, perexigua e$t intelligenda; quamvis i$ta eorum
proportio | non potuerit hi^c in figura` exhiberi, quia<marg>5</marg>
nimis va$ta e$$e debui$$et. Notandum etiam e$t varias
e$$e alias inaequalitates in motibus partium coeli
proe$ertim earum quae $unt inter S & H vel Q, de qui-
bus paulo` po`$t commodiu`s agetur.

<p><marg>LXXXVI.
Globulos $ecundi ele-
menti variis modis
$imut moveri, quo $it
utplane` $phaerici red-
dantur. </marg>
Denique non e$t omittendum, materiam primi ele-<marg>10</marg>
menti, venlentem ex vorticibus K, L, & $imilibus, prae-
cipu quidem ferri ver$us Solem, $ed plurimas tamen
etiam ejuspartes per totum vorticem A Y B M di$pergi,
atque inde ad alios C, O, & $imiles tran$ire , ac $luendo
circa globulos $ecundi elementi, efficere ut ip$i tum<marg>15</marg>
circa propria centra, tum forte` etiam aliis modis mo-
veantur. Cu`mque $ic i$ti globuli non una` tantu`m ra-
tione, $ed multis diver$is eodem tempore agitentur,
hinc clare` percipitur ip$os, cu ju$cunque figurae fuerint
in principio, nunc debere e$$e plane` $phaericos, non<marg>20</marg>
in$tar cylindri, aut cuju$vis $phaeroidis, una^ tantu`m ex
parte rotundos.

<p><marg>LXXXVII.
Varios e$$e gradus ce-
leritatis in minutis
primi elementi. </marg>
Po$tquam autem naturam primi & $ecundi elementi
$ic utcunque explicuimus ut tandem de tertio agere
po$$imus, con$iderandum e$t, materiam primi non e$$e<marg>25</marg>
aequaliter agitatam $ecundu`m omnes $uas minutias,
$ed $aepe in perexigua^ ejus quantitate innumeros repe-
riri diver$os gradus celeritatis. Quod perfacile` de-
mon$tratur, tum ex modo quo ejus generationem
$upra` de$crip$imus tum etiam ex continuo ejus u$u : <marg>30</marg>

<fuss>a. Art. XLIX, P. 104. </fuss>


<sz>143</sz>


finximus enim eam genitam e$$e ex eo, quo`d parti-
culae $ecundi elementi, nondum $phaericoe, $ed angu-
lo$ae, ac totum $patium in quo erant implentes, mo-
veri non potuerint, quin earum anguli attererentur,
<marg>5</marg>ac minutiae, ab iis attritu i$to $eparatae, figuras $uas
diver$imode` mutarent, pro ratione diver$i loci occu-
pandi, $icque primi elementi formam a$$umerent;
nuncque | adhuc eodem modo putamus, illud pri-
mum elementum in$ervire implendis omnibus $patio-
<marg>10</marg>rum angu$tiis, quae circa alia corpora reperiuntur.
Unde manife$tum e$t una$qua$que ex ejus minutiis
majores initio non fui$$e qua`m anguli particularum
ex quibus ex$cindebantur; $ive qua`m $patium, quod
tres globuli, $e mutuo` contingentes, in medio $ui^
<marg>15</marg>relinquunt; atque ideo` qua$dam ex ip$is plan indi-
vi$as manere potui$$e, dum alize interim egredientes
ex angu$tis $patiis, quorum figura mutabatur magis
& magis, indefinite` dividi debuerunt. Sint, exempli
Cau$a^, tres globuli A, B, C, quorum<fig>
<marg>20</marg>duo primi A & B, $e mutuo` tangentes
in G, circa propria centra tantu`m
vertantur, dum interim tertius C,
tangens primum in E, volvetur $upra
ip$um ab E ver$us I, donec puncto D
<marg>25</marg>tangat $ecundum in puncto F: mani-
fe$tum e$t materiam primi elementi, quae continetur
in $patio triangulari FGI, $ive ex pluribus ramentis
con$tet, $ive tantu`m ex uno, po$$e interim manere im-
motam; $ed illam quae e$t in $patio $IED nece$$ario`
<marg>30</marg>moveri, & nullum tam exiguum ejus ramentum inter
puncta D & F po$$e de$ignari, quod non $it majus eo


<sz>144</sz>
quod inde aufertur $ingulis momentis. Quia globulus
C, accedendo ad B, efficit ut linea D$ tran$eat per
innumeros diver$os gradus brevitatis.
<p><marg>LXXXVIII.
Eas ejus mitzutias quae
minimu`m habent ce
leritatis, facile` id ip-
$um quod habent aliis
trans$erre, ac $ibi
mutud adhaerere. </marg>
Sic igitur in materia` primi elementi, quaedam $unt
ramenta reliquis minu`s divi$a, & minu`s celeriter agi-<marg>5</marg>
tata; quae cu`m $upponantur exci$a fui$$e ex angulis
particularum $ecundi cu`m nondum in globulos tor-
natae erant, & omnia $patia $ola implebant, non po$-
$unt non habere fi|guras valde angulo$as, & ad motum
ineptas. Unde $it ut facile` $ibi mutuo adhaereant, <marg>10</marg>
magnamque partem $uae agitationis trans$erant in illa
alia ramenta, quae minuti$$ima $unt, & celerrim agi-
tantur. Quia, juxta leges naturoe a, majora corpora,
caeteris paribus, faciliu`s id quod habent agitationis in
minora transferunt, qua`m novam ullam agitationem<marg>15</marg>
ab i$tis aliis recipiant.
<p><marg>LXXXIX.
Tales minutias $ibi mu-
tija adharentes, pra-
cipue` inveniri in ea^
materia^ primi ele-
menti, quae polis ad
centra vorticum fer-
tur. </marg>
Et quidem talia ramenta praecipue` reperiuntur in ea^
materia^ primi elementi, quae a` polis ver$us medium
coeli $ecundu`m lineas rectas movetur : ejus enim
partes quamminimu`m agitatae $ufficiunt ad i$tum mo-<marg>20</marg>
tum rectum, non autem ad alios magis obliquos &
varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus idcirco
expelli $olent in viam i$tius motu^s recti, & ibi congre-
gantur in exiguas ma$$as, quarum $iguram hi^c velim
diligenter con$iderari. <marg>25</marg>
<p><marg>XC.
Qualis $it figura i$ta
rum minutiarum,
quae particulae $tria-
tur deinceps vocabun-
tur. </marg>
Nempe, cu`m $aepe tran$eant per angu$ta illa $patia
triangularia, quae in medio trium globulorum $ecundi
elementi, $e mutuo` tangentium, reperiuntur, debent
induere $iguram in $ua^ latitudine & profunditate trian-
gularem. Quantum autem ad longitudinem, non fa-<marg>30</marg>

<fuss>a. Pars II, art. XL, p. 65. </fuss>


<sz>145</sz>

cile e$t ip$am determinare quia non videtur ab alia^
cau$a` pendere, qua`m a` copia` materiae ex qua` i$tae
ma$$ulae, conflantur; $ed $ufficit illas concipere tan-
quam exiguas columnas, tribus $triis in modum coch-
<marg>5</marg>learum intortis excavatas, ita ut gyrando tran$ire
po$$int per illos angu$tos meatus, figuram habentes
trianguli curvilinei FGI, qui $emper inter tres globu-
los $ecundi elementi $e mutuo` tangentes reperiuntur.
Quippe ex eo quo`d $int oblongae, ac motu celerrimo
<marg>10</marg>tran$eant inter i$tos globulos $ecundi elementi, dum
interim ip$i alio motu circa polos coeli rotantur, clare`
intelligitur illa|rum $trias in modum cochlearum de-
bere e$$e intortas; & quidem magis vel minu`s intor-
tas, prout tran$eunt per partes axi vorticis remo-
<marg>15</marg>tiores aut viciniores : quia globuli $ecundi elementi
celeriu`s in illis qua`m in i$tis rotantur, ut ante dictum
e$t a.

<p><marg>XCI.
I$tas particulas ab op-
po$itis polis venien-
tes, contrario modo
e$$e intortas. </marg>
Ac etiam ex eo quo`d ip$ae veniant ver$u`s medium
coeli ex partibus contrariis, unae $cilicet ab Au$trali,
<marg>20</marg>aliae a` Boreali, dum interim totus vortex circa $uum
axem in unas & ea$dem partes movetur: manife$tum
e$t illas quae veniunt a` polo Au$trali, non in ea$dem
partes debere intortas e$$e, ac illas qu veniunt a` polo
Boreali, $ed plane` in contrarias. Quod animadver-
<marg>25</marg>$ione valde dignum puto, quia hinc vires magnetis
infra` explicandae b praecipue` dependent.
<p><marg>XCII.
Tres tantu`m $trias in
ip$is e$$e.</marg>
Sed ne quis forte` exi$timet, me $ine ratione affir-
mare, tres tantu`m $trias in i$tis primi elementi parti-
culis e$$e po$$e, cu`m tamen globuli $ecundi non ita


<fuss>a. Art. LXXXIII, P. 137-138.
b. Pars IV, art. CXXXIII, etc. </fuss>


<sz>146</sz>


$emper omnes $e mutua` po$$int contingere, ut tantu`m
triangularia $patia circa $e relinquant, velim hi^c no-
tari, alla quaevis loca ampliora, quae inter globulos
i$tos $aepe reperiuntur, habere $emper $lios angulos
<fig>plane` aequales iis trianguli FGI, <marg>5</marg>
ac, quantum ad coetera, e$$e in
perpetua^ mutatione : adea` ut par-
ticulee $triatae primi elementi, per
illa tran$euntes, eam etiam figu-
ram quam de$crip$imus, debeant in-<marg>10</marg>
duere. Nam, exempli cau$a^, quatuor globuli A, B, C, H,
$e tangentes in punctis K, L, G, E, relinquuiit in medio
$ui^ $patium quadrangulare, cujus qui$que angulus e$t
omnino aequa|lis unicuique ex angulis trianguli FGI;
cu`mque quatuor i$ti lobuli moventur, $patium i$tud<marg>15</marg>
a$$idue` figuram mutat, fitque nunc quadratum, nunc
oblongum, ac etiam interdum in duo alia $patia trian-
gularia dividitur; unde $it ut materia primi clementi
minu`s agitata, quae in eo ex$i$tit, ad unum vel duos ex
ejus angulis debeat confluere, ac re$iduum $patii relin-<marg>20</marg>
querem ateriae mobiliori, & figuras $uas faciliu`s mutan-
ti, ut eas ad omnes i$torum globulorum motus accom-
modet. Atque $i forte` unum ex ejus ramentis, in uno ex,
i$tis angulis exi$tens, extendat $e ibi ver$-Lis partem illi
angulo oppo$itam, ultra $patium aequale triangulo FGI, <marg>25</marg>
debebit inde expelli, ac proinde imminui, cu`m acci-
det ut tertius globulus tangat duos illos, qui angulum
in quo ver$atur conficiunt. Nempe, $i materia minu`s
agitata, occupans angulum G, extendat $e ver$u`s D
ultra lineam F 1, inde extrudetur a` globulo C, atque<marg>30</marg>
eatenus minuetur, cu`m hic globulus C accedet ad B,


<sz>147</sz>


ut claudat trianglum G$I. Et quia particulae primi
elementi, quae in eo maximae $unt, & reliquis minu`s
agitatae, per longos coeli tradus tran$eundo, non poitunt non
possunt non $aepe ita ver$ari inter tres globulos ad $e
<marg>5</marg>invicem accedentes, non videntur po$$e induere ullam
figuram determinatam, & aliquandiu in ip$is perma-
nentem, praeter illam quam de$crip$imus.
<p><marg>XCIII.
Inter particulas $tria-
tas & omnium minu-
ti$$imas, varias e$$e
alarium magnitudi-
nes in primo ele-
mento. </marg>
Et$i autem hae particulae oblongae ac $triatze valde
differant a` reliqua^ materia` primi elementi, non tamen
<marg>10</marg>illas ab hac di$tinguimus, quandiu tantu`m inter glo-
bulos $ecundi verigintur : tum quia nullum peculiarem
earum e$$edum ibi advertimus; tum etiam, quia mul-
tas alias non multo minores nec celeriu`s agitatas, in
ea^ contineri arbitramur, | ita ut inter omnium minu-
<marg>15</marg>ti$$imas & i$tas $triatas, innumeri $int aliarum gradus,
ut facile` ex inoequalitate viarum quas perlabuntur,
agno$ci pote$t.
<p><marg>XCIV.
Quomodo ex iis macu-
lae in Solis vel $tella-
rum $uperficie gene-
rentur. </marg>
Sed quando materia i$ta primi elementi ad corpus
Solis alteriu$ve $ideris pervenit, ibi omnes ejus minu-
<marg>20</marg>tiae maxim agitatae, cu`m nullis globulorum $ecundi
elementi obicibus impediantur, in $imiles motus con-
$entire laborant. Unde $it ut illae $triatae, nec non
etiam aliee multae paulo` minores, quae ob figuras ni-
mis angulo$as, molemve nimis magnam, tantam agi-
<marg>15</marg>tationem refugiunt, ab allis minuti$$imis $eparentur, ac
$ibi mutuo` facile` adhaerentes, propter inaequalitatem
$uarum figurarum, moles aliquando permagnas com-
ponant, quae, intimoe coeli $uperficiei contiguae, $ideri
ex quo emer$erunt adjunguntur, & ibi re$i$tentes illi
<marg>30</marg>actioni, in qua` vim luminis con$i$tere $upra` diximus a,

<fuss>a. Art. LXXVII et LXXVIII, p. 133, et art. LV, P. 108. </fuss>


<sz>148</sz>

$imiles $unt illis maculis quae in Solis $uperficie con-
$pici $olent. Ea^dem enim ratione, qua` videmus aquam
liquore$que alios quo$cunque, cu`m igni admoti effer-
ve$cunt, atque aliquas particulas diver$ae a` reliquis
naturae ac minu`s ad motum aptas in $e continent, <marg>5</marg>
den$am $pumam ex particulis i$tis conflatam emittere,
quae $upra ip$orum $uperficiem natare, figura$que ad-
modum irregulares & mutabiles habere $olet: ita per-
$picuum e$t materiam Solis, utrimque ex ejus polis
ver$u`s eclipticam ebullientem, debere particulas $uas<marg>10</marg>
$triatas, alia$que omnes quae facile` $ibi mutuo` adhae-
rent, ac difficulter communi ip$ius motui ob$equuntur,
ex $e tanquam $pumam expellere.
<p><marg>XCV.
Hinc cogno$ci praeci-
puas harum macula-
rum proprietates. </marg>
Atque hinc a facile e$t cogno$cere, cur Solis maculae
non $oleant apparere circa ejus polos, $ed potiu`s in<marg>15</marg>
partibus | eclipticae vicinis; & cur figuras habeant
valde varias & incertas; & denique cur in orbem circa
Solis polos, $i non tam celeriter qua`m ejus $ub$tantia,
$altem $imul cum ea` parte coeli quae illi proxima e$t,
moveantur. <marg>20</marg>

<p><marg>XCVI.
Quomodo i$tae maculae
di$$olvantur, ac novae
generentur. </marg>
At vero`, quemadmodum plerique liquores eandem
$pumam, quam initio efferve$cendo emittunt, rur$us
po$tea diutiu`s ebulliendo re$orbent & ab$umunt : ita
putandum e$t, ea`dem facilitate qua` materia macula-
rum e` corpore Solis emergit, atque in ejus $uperficie<marg>25</marg>
cumulatur, paulo` po`$t etiam imminui, & partim in
ejus $ub$tantiam refundi, partimque per coelum vici-
num di$pergi. (Non enim ex toto Solis corpore, $ed
tantu`m ex materia` quae recens in illum ingre$$a e$t,
maculae i$tae formantur.) Ac reliqua materia quae diu-<marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. IV, P- 456-458. </fuss>


<sz>149</sz>

tiu`s in eo perman$it; jamque, ut ita loquar, excoda
e$t & defaecata, $umma^ vi $emper gyrans, partim eas
quae jam factae $unt abradit, dum interim alia^ in parte
novae generantur ex nova^ materia^ Solem ingrediente :
<marg>5</marg>unde $it ut non omnes in ii$dem locis appareant. Et
$ane` tota Solis $uperficies, partibus circumpolaribus
exceptis, materia^ ex qua componuntur tegi $olet. At-
qui maculae tantu`m e$$e dicuntur, ubi materia illa e$t
tam den$a & $tipata, ut vim luminis a` Sole venientis
<marg>10</marg>notabiliter obtundat.
<p><marg>XCVII.
Cur in quarundam ex-
tremitate colores iri-
dis appareant. </marg>
Praeterea pote$t contingere, ut macul i$tae, cu`m
$unt paulo` cra$$iores & den$iores, priu`s in $ua` circum-
ferentia^ qua`m in medio atterantur a` puriore materia^
Solis eas circumfluente; $icque ut extremitates earum
<marg>15</marg>circumferentiae, in acutum de$inentes, ejus lumini per-
viae $int : unde $equitur ip$as ibi Iridis coloribus pingi
debere, ut antehac de pri$rnate vitreo in Meteoris,
cap. 8 a, explilcui. Et tales aliquando colores in illis
ob$ervantur.

<p><marg>XCVIII.
Quomodo maculae in
faculas vertantur,
vel contra`.</marg>
<marg>20</marg>Saape etiam contingit, ut materia Solis, circa ma-
culas i$tas fluendo, $upra ip$arum extremitates a$$ur-
gat; tuncque, inter illas & coeli vicini $uperficiem in-
tercepta, cogitur ad motum $olito celeriorem : eodem
modo quo fluminum rapiditas $emper e$t major in
<marg>25</marg>locis vado$is & angu$tis, qua`m in latis & profundis.
Unde $equitur Solis lumen ibi aliquanto` forte` ius e$$e
debere. Atque ita maculae in $aculas converti $olent,
hoc e$t, quaedam $olaris $uperficiei partes, quae priu`s
aliis erant ob$curiores, po$tea fiunt lucidiores. Ac
<marg>30</marg>vice ver$a^ faculae in maculas mutari videntur, cu`m, his

<fuss>a. Voir t. VI, p. 329. </fuss>


<sz>150</sz>

una^ ex parte in $ubtiliorem Solis materiam demer$is,
magna copia novae materiae alia^ ex parte ip$is accedit
& adhaeret.

<p><marg>XCIX.
In quales particulas
maculae di$$ovantur. </marg>
Cu`m autem i$tae maculae di$$olvuntur, noii abeunt
in minutias plane` $imiles iis ex quibus fuerant confla-<marg>5</marg>
	tae : $ed partim in tenuiores, ac $imul $olidiores, $ive
	figuras minu`s angulo$as habentes; quo nomine ad
	motum $unt aptiores, & ideo` facile per meatus, qui
	$unt inter globulos coeli circumjacentis, ver$us alios
	vortices tendunt; partim in tenui$$imas, quae ex alia-<marg>10</marg>
	rum angulis era$ae, vel in puri$$imam Solis $ub$tantiam
	convertuntur, vel abeunt etiam ver$u`s coelum; partim
	denique in cra$$iores, quae ex pluribus $triatis, alii$ve
	$imul junctis compo$ita, ver$u`s coelum expelluntur,
	ubi, cu`m $int nimis magnae ad tran$eundum per illos<marg>15/marg>
	angu$tos meatus, quos globuli $ecundi elementi circa
	$e relinquunt, ip$a etiam globulorum i$torum loca
	$ubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregu-
	lares & ramo$as, non tam facile`ac illi globuli moveri
po$$unt. <marg>20</marg>

<p><marg>C.
Quomodo ex ip$is aether
circa Solem & $tella
generetur. Huncque
aetherem & i$tas ma-
culas ad tertium ele-
mentum referri. </marg>
	Sed $ibi mutuo` nonnihil adhaerentes, componunt
	ibi magnam quandam molem, rariffimam, & ari ($ive
potius aetheri) terrae circum$u$o non ab$imilem, quae
a` Sole circumquaque forte` u$que ad $phaeram Mer-
	curii vel etiam ultra illani, $e extendit. Nec tamen<marg>25</marg>
aether i$te in immen$um cre$cere pote$t, etiam$i novae
	$emper particu1ae ex macularum di$$olutione ip$i acce-
	dant, quia globulorum $ecundi elementi per illud
	&, circa illud continua agitatio $acilb pote$t totidem
alias diltolvere, ac rur$us in materiam primi elementi<marg>30</marg>
convertere. uippe omnes Solis aliorumque $iderum


<sz>151</sz>

	maculas, ut & totum aetherem ip$is circum$u$um, quo-
	niam ejus partes ad motum minu`s aptae $unt qua`m
	globuli $ecundi elementi, ad tertium elementum re-
ferimus ".

<p><marg>CI.
Macularum productio-
nem & di$$olutionem
a` cau$is valde incertis
pendere. </marg>
<marg>5</marg>	Sed vero` macularum productio vel di$$olutio a` tam
	minutis & tam incertis cau$is dependet, ut minime` $it
	mirandum, $i quando nullae pror$us in Sole appareant,
	vel $i e` contra` nonnunquam $int tam multae, ut totum
	ejus lumen ob$curent. Ex hoc enim quo`d pauca aliqua
<marg>10</marg>	ex ramentis primi elementi $ibi invicem adhaere$cant,
	$it unius maculae rudimentum, cui facile` po$tea plura
	alia junguntur, quae, ni$i in priora illa impingendo
	partem $uae agitationis amitterent, $ibi mutuo` non
po$$ent adhaerere.
<p><marg>CII.
Quomodo eadem ma-
cula totum aliquod
$idus tegere po$$it. </marg>
<marg>15</marg>	Notandumque e$t maculas i$tas, cu`m primum ge-
	nerantur, e$$e corpora molli$$ima & rari$$ima, ideo`que
facile` frangere impetum ramentorum primi elementi,
	quae in ip$as impingunt, & illa $ibi adjungere. Paula-
	tim autem po$tea interiorem earum $uperficiem, con-
<marg>20</marg>tinuo motu $ub$tantiae $olaris cui contigua e$t, non
tantu`m abradi & | perpoliri, $ed etiam conden$ari &
indurari, alia^ interim earum $uperficie, quae coelo ob-
ver$a e$t, molli & rara^ remanente. Ideoque ip$as non
$acila` di$$olvi, ex eo quo`d materia Solis interiorem
<marg>25</marg>earum $uperficiem lambat, ni$i $imul etiam earum oras
circumfluat & tran$cendat, $ed contra` potiu`s $emper
augeri, quamdiu i$tae earum orae, $upra Solis $uper$i-
ciem eminentes, ejus materiae occur$u non den$antur.
Hincque pote$t contingere, ut aliquando una & eadem
<marg>30</marg>macula $upra totam $uperficiem alicujus $ideris $e ex-


<fuss>a. Voir t. IV, p. 456. </fuss>


<sz>152</sz>

tendat, ibique diu pernianeat, priu$quam di$$olvi po$$it.

<p><marg>CIII.
Cur Sol aliquando vi-
$us $it ob$curior; &
cur quarundam $tel-
larum magnitudines
apparentes muten-
tur. </marg>
Sic referunt quidam hi$torici a, Solem aliquando per
plures dies continuos, aliquando etiam per integrum
annum, $olito pallidiorem, Lunae in$tar, $ine radiis lu-
cem tri$tem praebui$$e. Notarique pote$t multas $tellas<marg>5</marg>
nunc minores majore$ve apparere, qua`m olim ab
A$tronomis de$criptae $unt. Cujus non alia ratio e$$e
videtur, qua`m quo`d pluribus paucioribu$ve maculis
earum lux obtundatur.

<p><marg>CIV.
Cur aliquae fixae di$pa-
reant, vel ex impro-
vi$o appareant. </marg>
Ouinetiam fieri pote$t, ut aliquod $idus tot & tam<marg>10</marg>
den$is maculis involvatur, ut vi$um no$trum pror$us
effugiat : $icque olim Plejades numeratae $unt $eptem,
quae jam $ex tantu`m con$piciuntur. Itemque fieri po-
te$t, ut aliquod $idus, nobis antea non vi$um, bre-
vi$$imo tempore atque ex improvi$o, magna` luce afful-<marg>15</marg>
geat. Nempe, $i totum ejus corpus ingenti & cra$$a^
macula^ fuerit hactenus contectum, jamque accidat ut
materia primi elementi, $olito copio$iu`s ad illud
affluens, $upra exteriorem i$tius maculae $uperficiem
$e diffundat, brevi$$imo tempore totam conteget; <marg>20</marg>
atque tunc i$lud $idus non minorem lucem ex $e emit-
tet, | qua`m $i nulla` plane` macula` involveretur. Po-
te$tque po$tea, vel diu aeque` fulgidum remanere, vel
paulatim rur$us ob$curari. Sicque contigit, in $ine
anni 1752, quandam $tellam, prius non vi$am, in $igno<marg>25</marg>
Ca$$iopejae apparui$$e, quae maximam initio habuit lu-
cem, & $en$im po$tea ob$curata, initio anni 1574 di$-
paruit. Ac etiam aliae nonnullae in coelo jam lucent,
quae olim non apparebant : quarum rerum cau$a hi^c
fu$iu`s e$t explicanda. <marg>30<marg>

<fuss>a. Voir t. IX, p. 161 , note a, de la traduction francâaise. </fuss>


<sz>153</sz>

<p><marg>CV.
Multos e$$e meatus in
maculis, per quos li-
bere` tran$eunt parti-
culae $triatae. </marg>
Sit, exempli cau$a^, $idus | circumquaque tectum
macula^ <i>de$g</i>, quae non pote$t e$$e tam den$a, quin

<fig>

poros $ive meatus habeat permultos, per quos omnis
materia primi elementi, etiam illa quae con$tat parti-
<marg>5</marg>culis $triatis $upra | de$criptis, tran$ire po$$it. Cu`m
enim in principio $uae generationis fuerit molli$$ima
& rari$$ima, tales pori facile` in ip$a^ formati $unt;
cu`mque po$tea den$abatur, particulae i$tae $triatae,
aliaeque primi elementi, continuo` per illos tran$eundo,
<marg>10</marg>non permi$erunt ut plane` clauderentur; $ed tantu`m
eou$que angu$tati $unt, ut nullae materiae particulae,
$triatis primi elementi cra$$iores, viam per ip$os ha-
bere po$$int; ac etiam ut ii meatus, qui particulas
$triatas ab uno polo venientes admittunt, non aptae
<marg>15</marg>$int ad ea$dem, $i regrederentur, nec etiam ad illas


<sz>154</sz>


quae veniunt ab alio polo & contrario modo $unt in-
tortae recipiendas.
<p><marg>CVI.
Quae $it di$po$itio i$to-
rum meatuum, & cur
particulae $triatae per
illos retrogredi non
po$$int. </marg>
Nempe particulae $triatae primi elementi, venientes
non ab uno aliquo pundo duntaxat, $ed a` tota^ coeli
regione quae e$t ver$us polum A, & tendentes non<marg>5</marg>
ver$us unicum punctum I, $ed ver$us totum medium
coeli H I Q, formant $ibi meatus in macula^ <i>de$g</i>, $e-
cundu`m lineas rectas axi <i>$d</i> paralleles, vel nonnihil
utrimque ver$us <i>d</i> convergentes, horumque meatuum
aditus in tota` ejus $uperficiei medietate <i>e$g</i> $par$i<marg>10</marg>
$unt, & exitus in alia` medietate <i>edg<i>: ita $cilicet ut
particulae $triatae, venientes a` parte A, facile` quidem
ip$os ingredi po$$int per partem <i>e$g</i>, & egredi per  ad-
ver$am <i>edg</i>, non autem unquam regredi per hanc <i>edg</i>,
nec egredi per <i>e$g</i>. Quia, cu`m tota i$ta macula non<marg>15</marg>
con$tet ni$i ex ramentis primi elementi minuti$$imis,
quae, $ibi mutuo` adhaerentia, quo$dam qua$i ramulos
componunt, particulae $triatae, venientes a` parte <i>$</i>,
i$torum ramulorum extremitates, $ibi in meatibus i$tis
occurrentes, inflectere debuerunt ver$us <i>d</i>; ideo`que, <marg>20</marg>
$i per eo$dem meatus eis e$$et regrediendum a` <i>d</i> ver-
$us <i>$</i>, i$tae ramulorum extremitates nonnihil a$$urgen-
tes ip$arum tran$itum impe|dirent. Eodemque modo
particulae $triatae, venientes a` parte B, meatus alios
$ibi excavarunt, quorum ingre$$us in tota^ $uperficie<marg>25</marg>
<i>edg</i> $par$i $unt, & egre$$us in adver$a^ e$g.

<p><marg>CVII.
Cur etiam quae, veniunt
ab uno polo, non
tran$eant per eo$dem
meatus, quam quae
meatus, quanz quae
veniunt ab alio. </marg>
Notandumque e$t i$tos etiam meatus cochlearum
in$tar e$$e excavatos, ad formam particularum $triata-
rum quas admittunt, ideo`que illos qui unis patent, non
patere aliis a` polo oppo$ito venientibus, & contrario<marg>30</marg>
modo intortis.


<sz>155</sz>


<p><marg>CVIII.
Quomodo materia pri-
mi elementi per i$tos
meatus fluat. </marg>
Ita igitur niateria primi elementi utrimque ex polis
per i$tos meatus ad $idus I pote$l pervenire; ac quia
ejus particulae $triatae caeteris $unt cra$$iores, ideo`que
majorem habent vim ad pergendum $ecundu`m lineas
<marg>5</marg>rectas, | non $olent in eo manere, $ed ingre$$ae per <i>$</i>,
protinus egrediuntur per <i>d</i>, atque ibi occurrentes

<fig>

globulis $ecundi elementi, vel materim primi a` B
venienti, non po$$unt ulteriu`s pergere $ecundu`m li-
neas rectas, $ed, in omnes partes reflexae, per aethe-
<marg>10</marg>rem circumfu$um xx ver$us hemi$phaerium <i>e$g</i> rever-
tuntur- & quotquot ingredi po$$unt meatus maculae,
vel macularum, qu ibi $idus i$tud tegunt, per illos
rur$us progrediuntur ab <i>$</i> ad <i>d</i>; $icque a$$idue` per
medium $idus tran$eundo, & per atherem circum-

<fuss>a. Voir t. IV, p. 458-46o. </fuss>


<sz>156</sz>


fu$um redeundo, quendam ibi qua$i vorticem compo-
nunt. Quae vero` ab i$tis meatibus capi non po$$unt,
vel occur$u particularum hujus aetheris di$$olvuntur,
vel per partes vicinas eclipticae QH in coelum abire
coguntura. Quippe notandum e$t particulas $triatas, <marg>5</marg>
quae $ingulis momentis ad $uperficiem $ideris I appel-
lunt, non e$$e tam multas, ut repleant omnes meatus
ad men$uram $uam excavatos in maculis <i>e$g</i> : quia
etiam in coelo non replent omnia intervalla, quae $unt
inter globulos $ecundi elementi ; $ed magna copia<marg>10</marg>
$ubtilioris materiae illis admixta e$$e debet, propter
varios i$torum globulorum motus; quae materia $ub-
tilior cum ip$is ingrederetur i$tos meatus, ni$i parti-
culae $triatae, ab alio $ideris hemi$phaerio reflexae, ma-
jorem haberent vim ad illos occupandos. Quae vero`<marg>15</marg>
hi^c de particulis $triatis per hemi$phaerium <i>e$g</i> ingre-
dientibus $unt dicta, de iis etiam quae ingrediuntur
per hemi$phaerium <i>edg</i> $unt intelligenda : quo`d nempe
$ibi alios meatus, a` prioribus plane` diver$os, exca-
va^rint, per quos $emper plurimae fluunt a` <i>d</i> ver$us <i>$</i> in<marg>20</marg>
$idere I ac maculis ip$um circuindantibus; & deinde,
in omnes partes reflexae, per aetherem xx revertuntur
ad <i>d</i>, cu`m interim tot di$$olvuntur, | vel exeunt ver$u`s
eclipticam, quot novae a` polo B accedunt.

<p><marg>CIX.
Quod alii etiam mea-
tu$ illos decu$$atim
intere$ecent. </marg>
Re$iduum autem materiae primi elementi, quod in<marg>25</marg>
$patio I continetur, circa axem <i>$d</i> gyrando, $emper
inde recedere conatur; ideo`que quo$dam exiguos
meatus $ibi ab initio formavit, $emperque pol$tea con-
$ervat in macula^ <i>de$g</i>, qui priores decu$$atim inter$e-
cant, & per quos aliquid i$tius materiae $olet effluere, <marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. V, p. 387. </fuss>


<sz>157</sz>


quia $emper aliquid per priores, $imul cum particulis
$triatis, ingreditur. Cu`m enim omnes maculae partes
$ibi invicem adhaereant, non pote$t circumferentia
<i>de$g</i> nunc major fieri, nunc minor: ideo`que $emper
<marg>5</marg>aequalis quantitas materiae primi elementi debet in
$idere | contineri.

<fig>

<p><marg>CX.
Quod lumen $tellae per
maculam vix po$$it
tran$ire. </marg>
Et ideo` etiam illa vis, in qua^ lumen con$i$tere $upra`
diximus a, vel nulla pror$us in ip$o, vel non ni$i admo-
dum debilis e$$e pote$t. Nam, quatenus ejus materia
<marg>10</marg>circa axem <i>$d</i> rotatur, vis omnis qua^ recedere conatur
ab i$to axe, in macula^ frangitur, & ad globulos $e-
cundi elementi non pertingit; nec etiam illa, qua^ ejus
particulae $triatae, ab uno polo venientes, recta` ver$u`s
alium tendunt, quicquam pote$t pra$tare non modo`

<fuss>a. Art. LXXVII et LXXVIII, p. 131  et 133. </fuss>


<sz>158</sz>

quia i$tae particulae valde exiguae $unt, re$pectu glo-
bulorum coele$tium in quos impingunt, ac etiam ali-
quanto` tardiu`s, qua`m reliqua materia primi elementi,
moventur; $ed praecipue` quia illae quae ab uno polo
veniunt non magis i$tos globulos in unam partem<marg>5</marg>
propellunt, qua`m aliae, ex alio polo venientes, in
adver$am.

<p><marg>CXI.
De$criptio $tellae ex im-
provi$o apparentis. </marg>
Materia autem coele$tis in toto vortice, hoc $idus I
circumjacente, comprehen$a, $uas interim vires pote$t
retinere, quamvis forte` illae non $ufficiant ad $en$um<marg>10</marg>
luminis | in oculis no$tris excitandum : fierique pote$t
ut interim i$te vortex praevaleat aliis vorticibus $ibi
vicinis, & forteiu`s illos premat qua`m ab ip$is prematur.
Unde $equeretur $idus I augeri debere, ni$i macula
<i>de$g</i>, illud circum$cribens, id impediret. Nam, $i jam<marg>15</marg>
circumferentia vorticis I $it  A Y B M,  putandum e$t ejus
globulos, circumferentiae i$ti proximos, eandem ha-
bere vim ad progrediendum ultra ip$am, ver$us alios
vortices circumpo$itos, ac globulos horum vorticum
ad progrediendum ver$us I, non majorem nec mino-<marg>20</marg>
rem : haec enim unica ratio e$t, cur eius circumferen-
tia ibi potiu`s qua`m alibi terminictur. Si autem, caeteris
immutatis contingat ut minuatur illa vis qua^, | exem-
pli cau$a^, materia vorticis O tendit ver$u`s I (hocque
variis ex cau$is pote$t contingere, ut $i ejus materia in<marg>25</marg>
alios vortices tran$eat, vel multae maculae circa $idus
in O exi$tens generentur, &c.), nece$$e e$t, ex legibus
naturae, ut globuli vorticis I, qui $unt in circumferen-
tia^ Y, ultra ip$am pergant ver$u`s P; & quia reliqui
omnes, qui $unt inter I & Y, eo ver$u`s etiam tendunt, <marg>30</marg>
inde augeretur $patium in quo e$t $idus I, ni$i macula


<sz>159</sz>


<i>de$g</i> ip$um terminaret; $ed quia haec macula non per-
mittit illud augeri, globuli coele$les ei proximi paulo`
majora $olito intervalla circa $e relinquent, & plus
materiae primi elementi in iis intervallis continebitur,
<marg>5</marg>quae, quandiu in ip$is erit di$per$a, | non magnas vires
habere pote$t. Si autem contingat particulas primi


<fig>


elementi, per poros maculae exeuntes in globulos
illos impingentes, vel aliam quamvis cau$am, aliquos
ex i$tis globulis a` maculae $uperficie $ejungere, mate-
<marg>10</marg>ria primi elementi, $patium intermedium $tatim re-
plens, $atis virium habebit ad alios globulos i$tis
vicinos ab ea`dem maculae $uperficie $ejungendos; &
quo` plures ab illa^ ita $ejunget, eo` plus virium acqui-
ret : ideo`que brevi$$imo tempore, ac tanquam in mo-
<marg>15</marg>mento, $upra totam i$tam $uperficiem $e di$$undet;


<sz>160</sz>


ibique non aliter gyrans, qua`m ea quae intra maculam
continetur, non minori vi pellet globulos coeli circum-
po$itos, qua`m eo$dem pelleret ip$um $idus I, $i nulla
macula illud involvens ejus actionem impediret : at-
que ita magna^ luce ex improvi$o fulgebit. <marg>5</marg>

<p><marg>CXII.
De$criptio $tellae pau-
latim di$parentis. </marg>

Jam vero`, $i forte` contingat, i$tam maculam e$$e

<fig>

tam tenuem & raram, ut a` materia` primi elementi,
$upra ejus exteriorem $uperficiem $ic effu$a^, di$$ol-
vatur, non facile` po$tea $idus I rur$us di$parebit : ad
hoc enim opus e$$et, lit nova macula ip$um totum<marg>10</marg>
rur$us involveret. Sed $i cra$$ior $it qua`m ut ita queat
di$$olvi, den$abitur exterior ejus $uperficies a, ob im-

<fuss>4 illud] eum <i> (I re, e«dit.). <i>

a. Art. CII, p. 151. </fuss>


<sz>161</sz>


pul$um materiae ip$am circumfluentis: atque interim $i
mutentur cau$ae, ob quas priu`s minuta fuerat illa vis,
qua^ materia vorticis O tendit ver$us I, jamque e` con-
tra augeatur, repelletur rur$us materia vorticis I a` P
<marg>5</marg>ver$us Y, & hoc ip$o materia primi elementi, $upra
maculam <i>de$g<i> diffu$a, minuetur, & $imul novae ma-
culae in ejus $uperficie generabuntur, quae paulatim
ip$ius lumen obtundent; & denique, $i cau$a per$e-
veret, plan tollent, atque omnem locum i$tius mate-
<marg>10</marg>riae primi elementi | occupabunt. Cu`m enim globuli
vorticis I, qui $unt in exteriori ejus circumferentia^
A P B M,  magis $olito prementur, magis etiam pre-
ment illos, qui $unt in interiori circumferentia^ xx,
quique ita pre$$i, & ramo$is particulis aetheris illius,
<marg>15</marg>quem circa $idera generari diximus a, intertexti, non
facilem tran$itum praebebunt particulis $triatis, alii$ve
non minuti$$imis materiae primi elementi, $upra ma-
culam <i>de$g</i> diffu$ae: unde fiet, ut ip$ae ibi perfacil` in
maculas congregentur.

<p><marg>CXIII.
In omnibus maculis
multos meatus a` par-
ticulis $triatis exca-
vari. </marg>
<marg>20</marg>Obiterque hi^c e$t notandum, particulas $triatas in
omnibus i$tis macularum corticibus continuos $ibi
meatus excavare ac per omnes $imul, tanquam per
unam $olam | maculam, tran$ire. Formantur enim i$tae
maculae ex ip$a^ materia^ primi elementi, & ideo` ini-
<marg>25</marg>tio $unt molli$$imae, i$ti$que $triatis particulis facilem
viam praebent. Quod idem de aethere circumfu$o dici
non pote$t; quamvis enim cra$$iores ejus particulae
nonnulla etiam i$torum meatuum ve$tigia retineant,
quoniam ex macularum di$$olutione genitae $unt: quia
<marg>30</marg>tamen motui globulorum $ecundi elementi ob$equun-

<fuss>a. Art. c, p. 150. </fuss>


<sz>162</sz>


tur, non $emper eundem $itum $ervant, nec ideo` par-
ticulas $triatas recta` pergentes, ni$i admodum diffi-
culter, admittunt.

<p><marg>CXIV.
Eandem $tellam po$$e
per vices apparere ac
di$parere. </marg>
Sed facil` fieri pote$t, ut eadem $tella $ixa per vices
appareat & di$pareat, $inguli$que vicibus quibus di$-<marg>5</marg>
parebit, novo cortice* macularum involvatur. Talis
enim alternatio e$t naturae valde familiaris, in corpo-
ribus quae moventur : ita $cilicet ut, cu`m ab aliqua^
cau$a^ ver$u`s certum terminum impul$a $unt, non in
eo $ub$i$tant, $ed ulteriu`s pergant, donec rur$us ab<marg>10</marg>
alia^ cau$a` ver$u`s ip$um repellantur. Ita, dum pondus
funi appen$um, vi gravitatis ab uno latere ad perpen-
diculum $uum de$cendit, impetum acquirit, a` quo
ultra i$tud perpendiculum in oppo$itum latus fertur,
donec rur$us gravitas, i$to impetu $uperato, illud ver-<marg>15</marg>
$u`s perpendiculum moveat, & inde novus in eo im-
petus oriatur. Ita, va$e $emel moto, liquor in eo con-
tentus multoties it & redit, antequam ad quietem
reducatur. Et ita, cu`m omnes coelorum vortices in
quodam aequilibrio con$i$tant, ubi unius materia $e-<marg>20</marg>
mel ab i$to aequilibrio rece$$it, pote$t multoties nunc
in unam nunc in adver$am partem excurrere, ante-
quam ab i$to motu quie$cat.

<p><marg>CXV.
Totum aliquando vor-
ticem, in cujus cen-
tro e$t $tella, de$trui
po$$e. </marg>
Fieri etiam pote$t ut totus vortex, in quo talis ali-
qua $tella fixa continetur, ab aliis circumjacentibus<marg>25</marg>
vorticibus | ab$orbeatur, & ejus $tella, in aliquem ex
i$tis vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel Co-
metam. Nempe duas tantu`m cau$as $upra` invenimus a,

<fuss>5-6 di$parebit] apparebit <i> (Ire e«dit.). </i>

a. Art. LXIX-LXXI, p. 119-125. </fuss>


<sz>163</sz>


quae impediant ne uni vortices ab aliis de$struantur;
harumque una, quae con$i$tit in eo, quo`d materia unius
vorticis objectu vicinorum impediatur ne ver$u`s alium

<fig>

quem po$$it evagari, non pote$t in omnibus logum ha-
<marg>5</marg>bere. Nam $i, exempli cau$a^, materia vorticis S a` vor-
ticibus L & N ita utrimque prematur, ut hoc impediat


<sz>164</sz>

ne ver$us D ulteriu`s progrediatur, non pote$t ea^dem
ratione impediri a` vortice D, ne re diffundat ver$u`s
L & N, nec etiam ab ullis aliis, ni$i qui $int ei vici-
niores, pro ratione $uae magnitudinis ; atque adeo` in
omnium maxim vicinis non habet locum. Altera au-<marg>5</marg>
tem cau$a, quo`d nempe materia primi elementi, in
centro cuju$que vorticis $idus componens, globulos
$ecundi circa illud exi$tentes a` $e repellat ver$u`s alios
vortices vicinos, locum quidem habet in omnibus iis
vorticibus, quorum $idera nullis maculis involvuntur; <marg>10</marg>
red non dubium e$t, quin den$iorum macularum inter-
ventus eam tollat; prae$ertim earum, quae plurium
corticum in$tar $ibi mutuo` incumbunt.

<p><marg>CXVI.
Quomodo de$trui po$$it,
antequam multae ma-
culae circa ejus $tel-
lam $int congregatae. </marg>
Atque hinc patet non e$$e quidem periculum, ne
ullus vortex ab aliis vicinis de$truatur, quamdiu $idus<marg>15</marg>
quod in centro $uo habet, nullis maculis e$t involu-
tum; $ed, cu`m illis tegitur & obruitur, pendere tan-
tu`m a` $itu, quem i$te vortex inter alios obtinet, ut vel
citiu`s vel tardiu`s ab ip$is ab$orbeatur. Nempe $i talis
$it ejus $itus, ut vicinorum aliorum vorticum cur$ui<marg>20</marg>
valde re$i$tat, citiu`s ab illis de$truetur, qua`m ut multi
macularum cortices circa ejus $idus den$ari po$$int;
$ed $i minori $it ip$is impedimento, | lente` tantu`m mi-
nuetur; interimque maculaa, $idus in ejus medio po$i-
tum ob$identes, den$iores $lent, plure$que ac plures<marg>25</marg>
tam $upra qua`m etiam intra illud congregabuntur.
Sic, exempli cau$a^, vortex N ita $itus e$t ' ut aperte`
cur$um vorticis S magis impediat qua`m ulli alii vicini;
quapropter facil` ab hoc vortice S abripietur, $tatim
atque aliquot maculis illius $idus erit involutum : ita<marg>30</marg>

<fuss><i>27 En marge</i>. NB. Vide fig. pag. praec. <i> (Ire e«dit.). </i></fuss>


<sz>165</sz>


scilicet, ut circumferentia vorticis S, quae jam termi-
natur linea^  O P Q,  terminetur po$tea linea^ ORQ; to-
taque materia, quae continetur intra lineas  O P Q  &

<fig>


O R Q,  ei accedat, eju$que cur$um $equatur, reliqua^
<marg>5</marg>materia^, quae est inter lineas  O R Q  &  O M Q,  in alios
vicinos vortices abeunte. Nihil enim aliud vorticem N


<sz>166</sz>


in eo $itu, in quo nunc e$$e $upponitur, pote$t con-
$ervare, qua`m magna vis materiae primi elementi, in
ejus centro exi$tentis, quae globulos $ecundi circum-
quaque ita propellit, ut ejus impul$ui potiu`s qua`m
motibus vicinorum vorticum ob$equantur : quae vis<marg>5</marg>
interventu niacularum debilitatur & frangitur.

<p><marg>CXVII.
Quomodo permultae
maculae, circa ali-
quam $tellam e$$e
po$$int, antequam
ejus vortex de de$trua-
tur. </marg>
Vortex autem C inter quatuor S, $, G, H, duo$que
alios M & N, qui $upra i$tos quatuor intelligendi $unt,
<fig>ita e$t con$titutus, ut quamvis
den$ae maculae circa ejus $idus<marg>10</marg>
congregentur, nunquam tamen
totus po$$it everti, quandiu i$ti
$ex $unt viribus inter$e aequales.
Quippe $uppono vortices S, F,
& tertium M, ip$is incumben-<marg>15</marg>
tem $upra punctum D, circa pro-
pria centra gyrare a` D ver$us C:
itemque tres alios G, H, & $extum N, $upra ip$os po-
$itum, verti ab E | ver$us C; vorticem autem C ita
inter hos $ex e$$e con$titutum, ut ip$os $olos tangat, <marg>20</marg>
& ejus centrum ab eorum $ex centris aequidi$tet, axi$-
que, circa quem gyratur, $it in linea^ DE. Qua^ ratione
i$torum $eptem vorticum motus inter $e optime` con-
veniunt; & quantumvis multis maculis $idus vorticis C
obruatur, adeo` ut perexiguas, vel etiam plane` nullas<marg>25</marg>
habeat vires ad globulos coeli circa $e po$itos $ecum
in orbem rapiendos, non tamen ulla e$t ratio, cur alii
$ex illud e` loco $uo expellant, quamdiu inter $e $unt
aequales.

<p><marg>CXVIII.
Quomodo i$tae multae,
maculae generentur. </marg>
Sed ut $ciamus quo pacto tam multae maculae circa<marg>30</marg>
illud generari potuerint, putemus ip$um initio non


<sz>167</sz>


minorem fui$$e, qua`m unum ex aliis $ex ei circum-
jacentribus, ita ut circumferentiam $uam u$qtie ad
puncta 1, 2, 3, 4 extenderet; $idu$que permagnum in
centro $uo habui$$e, utpote qtiod componebatur ex
<marg>5</marg>materia^ primi elementi, quae per D ex tribus vortici-
bus S, F, M & per E ex tribus aliis G, H, N, ver$us C
recta` tendebat, & inde non regrediebatur, ni$i in eo$-
dem illos vortices ver$us K & L; adeo` ut i$tud $idus
$atis virium habere potuerit, ad totam materiam coeli
<marg>10</marg>1234 $ecum in gyrum agendam. Sed quia, propter
inaequalitatem & incommen$urabilitatem quantitatum
& motuum, quae in aliis partibus univer$i reperitur,
nihil in perpetuo aequilibrio $tare pote$t, ubi forte`
vortex C minu`s virium habere coepit qua`m alii cir-
<marg>15</marg>cumjacentes, pars ejus materiae in ip$os migravit, &
quidem cum impetu; ita ut ea pars quae $ic migravit,
fuerit major qua`m i$ta inaequalitas exigebat, ideo`que
rur$us po$tea nonnihil materiae in ip$um ex aliis remi-
gravit, atque ita per vices. Cu`mque interim multi
<marg>20</marg>macularum cortices circa | ejus $id-Lis generarentur,
magis ac magis illius vires minuebantur, & idcirco,
$ingulis vicibus, minu`s materiae in illum regredieba-
tur qua`m ab ip$o exii$$et, donec tandem perexiguus
eva$erit vel etiam totus fuerit ab$orptus, $olo ejus
<marg>25</marg>$idere excepto, quod, multis maculis circumvallatum,
in materiam aliorum vorticum abire non pote$t, nec
etiam ab i$tis aliis vorticibus e` loco, in quo e$t, ex-
trudi, quamdiu i$ti vortices $unt inter $e aequales. Sed
interim ejus maculae magis ac magis den$ari debent,
<marg>30</marg>ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis


<fuss>5 <i>En marge</i>: NB. Vide fig. praec. <i> (Ire e«dit.). </i></fuss>


<sz>168</sz>


major & potentior evadet, ut $i vortex H extendat
$uam $uperficiem u$que ad lineam 567, tunc facile`
<fig>vortex H totum $idus C, non hi^c
ampliu`s fluidum & lucidum, $ed,
Cometae vel Planetae in$tar, du-<marg>5</marg>
rum & opacum, $ecum abducet.

<p><marg>CXIX.
Quomodo Stella fixa
mutetur in Cometam
vel in Planetam. </marg>
Jam vero` con$iderandum e$t,
qua^ ratione debeat moveri talis
globus opacus & durus, ex mul-
tarum macularum congerie corn-<marg>10</marg>
po$itus, cu`m primu`m ab aliquo
vortice $ibi vicino abreptus e$t. Nempe ita gyrat cum
materia^ a` qua^ abripitur, ut quandiu minu`s habet agi-
tationis qua`m ip$a, ver$u`s centrum circa quod gyrat
detrudatur. Et quia omnes partes eju$dem vorticis non<marg>15</marg>
ea^dem celeritate moventur, nec $unt eju$dem magnitu-
dinis; $ed a` circumferentia` u$que ad certum terminum
earum motus gradatim $it tardior , ac deinde ab i$to ter-
mino u$que ad centrum gradatim fit celerior, | & ip$ae
$unt minutiores, ut $upra` dictum e$t a : $i globus in illo<marg>20</marg>
vortice de$cendens adeo` $it $olidus, ut priu$quam perve-
nerit ad terminum in quo partes vorticis omnium tar-
di$$ime` moventur, acquirat agitationem aequalem agi-
tationi earum partium, inter quas ver$atur, non ulte-
riu`s de$cendit, $ed ex illo vortice in alios tran$it, & e$t<marg>25</marg>
Cometa. Si vero` minu`s habeat $oliditatis, atque idcirco
in$ra terminum illum de$cendat, ibi po$tea ad certam
di$tantiam a` $idere, quod illius vorticis centrum occu-
pat, $emper manens, circa ip$um rotatur, & e$t Planeta b.

<fuss>a. Art. LXXXIII, LXXXIV, p. 137, 138 et 140
b. Voir t. IV, p. 461-463. </fuss>


<sz>169</sz>


<p>Putemus, exempli causa^, materiam vorticis  A E I O,
nun primu`m $ecum abripere $idus N, & con$idere-
mus ver$us quam partem illud feret. Nempe cu`m om-


<fig>

nis i$ta materia gyret circa centrum S, ideo`que inde
<marg>5</marg>recedere conetur, ut $upra` explicui a, non dubium e$t


<fuss>I <i>En marge</i> : NB. Vide fig. pag. $eq. (<i>Ire e«dit. </i>).

a. Art. LVI et suiv., p. 108. Voir aussi t. IV, p. 463-464. </fuss>


<sz>170</sz>

quin ea quae jam ver$atur in 0, pergendo per R ad Q,
detrudat hoc $idus $ecundu`m lineam rectam ver$u`s S :
atque ex natura^ gravitatis infra` a  explicanda^, intellige-
tur i$tum motum $ideris N, alteriu$ve cuju$vis corpo-
ris, ver$u`s centrum vorticis in quo ver$atur, dici po$$e<marg>5</marg>
ejus de$cen$um. Sic, inquam, ip$um detrudit initio,
cum nondum intelligimus in eo e$$e alium motum;
$ed $tatim etiam illud circumquaque ambiendo, $ecum
defert motu circulari ab N ver$u`s A cu`mque hic mo-
tus circularis ei det vim recedendi a` centro S, pendet<marg>10</marg>
tantu`m ab ejus $oliditate, ut vel multu`m de$cendat
ver$us S, nempe $i perexigua $it ejus $oliditas; vel con-
tra`, $i magna $it, ab S recedat.

<p><marg>CXXI.
Quid per corporum $o-
liditatem, & quid per
eorum agitationem
intelligamus. </marg>
| Per $oliditatem hic intelligo quantitatem materiae
tertii elementi, ex qua^ maculae hoc $idus involventes<marg>15</marg>
componuntur, cum ejus mole & $uperficie compara-
tam. Quippe vis, qua^ materia vorticis  A E I O  id defert
circulariter circa centrum S, ae$timanda e$t a` magnitu-
dine $uperficiei, $ecundu`m quam ip$i occurrit; quia quo`
major e$t i$ta $uperficies, eo plus materiae in hoc agit.	<marg>20</marg>
Vis autem, qua^ i$ta materia ver$u`s idem centrum S
ip$um pellit, ae$timanda e$t a` magnitudine $patii quod
ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia,
quae e$t in vortice A E I 0, conetur recedere ab S , non
tamen omnis agit in $idus N, $ed tantu`m ea ejus pars, <marg>25</marg>
quae reip$a^ inde recedit, cu`m hoc accedit; heecque e$t
aequalis $patio quod ab eo $uit occupatum. Denique
vis quam idem $idus N a` proprio $uo motu acquirit ad
per$everandum in eodem illo motu, quam ip$ius agita-
tionem voco non ae$timanda e$t ab ejus $uperficie, <marg>30</marg>


<fuss>a. Pars IV, art. XXIII. </fuss>


<sz>171</sz>


nec a` tota^ ejus mole, $ed tantu`m ab ea^ ejus molis
parte, quae constat materia^ tertii elementi, hoc e$t,
particulis materiae $ibi muto` adhaerentibus, ex qui-

<fig>

bus maculae ip$um involventes componuntur. Quan-
<marg>5</marg>tum enim ad materiam primi, vel etiam $ecundi ele-
menti, quae in eo e$t, cu`m a$$idue` ex ipso egrediatur,


<sz>172</sz>


& nova redeat in locum exeuntis, non pote$t nova i$ta
materia accedens vim retinere quae priori jam egre$$ae
$uit impre$$a, & praeterea vix ulla ei $uit impre$$a, $ed
tantu`m motus, qui aliunde in ea^ erat, determinatus
e$t ver$us certam partem; atque haec determinatio a`<marg>5</marg>
variis cau$is a$$idu pote$t mutari a.

<p><marg>CXXII.
Soliditatem non a` $ola^
materia^ $ed etiam a`
magnitudine ac figu-
ra^ pendere. </marg>
Sic videmus hic $upra terram aurum, plumbum &
alia metalla, cu`m $emel mota $unt, majorem agitatio-
nem $ive majorem vim ad per$everandum in $uo motu
retinere, | qua`m ligna & lapides eju$dem magnitudi-<marg>10</marg>
nis & figurae; ac etiam idcirco magis $olida e$$e pu-
tantur, $ive plus habere in $e materiae tertii elementi,
ac pauciores poros qui materia^ primi & $ecundi replen-
tur. Sed auri globulus e$$e pote$t tam minutus, ut
non tantam vim habiturus $it, ad motum $ibi impre$-<marg>15</marg>
$um retinendum, qua`m globus lapideus vel ligneus
multo` major. Pote$tque etiam ma$$a auri tales figuras
induere, ut globus ligneus ip$a^ minor majoris agi-
tationis $it capax : nempe $i extendatur in fila aut
bracteas, aut $pongiae in$tar multis minutis foramini-<marg>20</marg>
bus excavetur, aut quocunque alio modo plus $uper-
$iciei acquirat, pro ratione $uae materiae & molis,
qua`m ille ligneus globus.

<p><marg>CXXIII.
Quomodo globuli coe-
le$tes integro aliquo
$idere $olidiores e$$e
po$$int. </marg>
Atque ita fieri pote$t ut $idus N, quamvis mole per-
magnum, & $atis multis macularum corticibus invo-<marg>25</marg>
lutum, minu`s tamen habeat $oliditatis, $ive minu`s
aptitudinis ad motus $uos retinendos, qua`m globuli
materiae $ecundi elementi ip$um circumjacentes. Hi
enim globuli, pro ratione $uae magnitudinis, $unt om-
nium $olidi$$imi qui e$$e po$$int, quia nullos in ip$is<marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. V, p. 387. </fuss>


<sz>173</sz>


meatus, alia^ materia^ $olidiori repletos, intelligimus;
& figuram obtinent $phaericam, quae omnium mini-
mum habet $uperficiei, pro ratione molis $ub $e con-
tentae, ut Geometris e$t $atis notum. Et praeterea,
<marg>5</marg>quamvis $it permagna di$paritas inter ip$orum exigui-
tatem & magnitudinem alicujus $ideris, haec tamen
ex parte compen$atur, eo quo`d non vires $ingulorum
ex i$tis globulis, $ed plurium $imul, i$tius $ideris viri-
bus opponantur. Cu`m enim illi cum aliquo $idere
<marg>10</marg>circa cen|trum S rotantur, tenduntque omnes, nec
non etiam i$tud $idus, ut ab S recedant, $i vis inde
recedendi, quae e$l in $idere, $uperet vires $imul junctas,
quae $unt in tot ex i$tis globulis, quot requiruntur ad
$patium quod $idus occupat replendum : tunc ip$um
<marg>15</marg>recedet ab S, efficietque ut i$ti globuli in locum $uum
de$cendant; & contra`, $i illi plus habeant virium,
ip$um ver$u`s S expellent.

<p><marg>CXXIV.
Quomodo etiam e$$e
po$$it minu`s $olidi. </marg>
Fieri enim etiam facile` pote$t, ut $idus N multo` plus
habeat virium ad per$everandum in $uo motu $ecun-
<marg>20</marg>du`m lineas rectas, qua`m globuli materiae coele$tis
ip$um circumjacentes, etiam$i minu`s materiae tertii
elementi in eo contineatur, qua`m $ecundi, in tot ex
i$tis globulis, quot requiruntur ad $patium ip$i aequale
occupandum. Quia cu`m $int a` $e mutuo` disjuncti, &
<marg>25</marg>varios habeant motus, quamvis junctis viribus in illud
agant, non po$$unt tamen omnes $uas vires ita $imul
jungere, ut nulla earum pars inutilis fiat : contra`
autem omnis materia tertii elementi, ex qua^ maculae
hoc $idus involventes ae<*>rque ip$um ambiens compo-
<marg>30</marg>nuntur, unam tantu`m ma$$am facit, quae cu`m tota
$imul moveatur, tota etiam vis, quam habet ad per$e-


<sz>174</sz>


verandum in $uo motu, ver$u`s ea$dem partes tendit.
	Similemque ob cau$am, videre licet in fluminibus frag-
	menta glaciei, vel ligna quae aquae innatant, majori vi
	per$equi cur$um $uum, $ecundu`m lineas rectas, qua`m
ip$am aquam, & ideo` $olere multo` fortiu`s in riparum<marg>5</marg>
$inus impingere, quamvis minu`s materiae tertii ele-
menti in iis contineatur, qua`m in mole aquae ip$is
aequali.

<p><marg>CXXV.
Quomodo quidam $int
aliquo $idere magis
$olidi, alii minu`s. </marg>
| Denique fieri pote$t, ut idem $idus minu`s habeat
$oliditatis, qua`m quidam globuli coele$tes, & magis<marg>10</marg>
qua`m alii paulo` minores; tum propter jam dictam ra-
tionem, tum etiam quia, lice`t non magis nec minu`s
$it materiae $ecundi elementi in i$tis globulis minori-
bus $imul $umptis, qua`m in majoribus, cu`m aequale
$patium occupant, e$t tamen in ip$is multa` plus $uper-<marg>15</marg>
ficiei & propter hoc a` materia^ primi elementi, quae
angulos iis interjectos replet, nec non etiam a` quibu$-
libet aliis corporibus, faciliu`s a` cur$u $uo revocantur,
atque ver$u`s alias partes deflectuntur, qua`m alii ma-
jores. <marg>20</marg>

<p><marg>CXXVI.
De principio motu^s
Cometae. </marg>
Jam itaque, $i ponamus $idus N plus habere $olidi-
tatis qua`m globulos $ecundi elementi, $atis remotos a`
centro vorticis S, quos $upponimus omnes eite inter $e
aequales, poterit quidem initio in varias partes ferri,
& magis vel minu`s accedere ver$u`s S, pro varia^ di$po-<marg>25</marg>
$itione aliorum vorticum a` quorum vicinia^ di$cedet;
pote$t enim diver$imode` ab ip$is retineri vel impelli;
ac etiam pro ratione $uae $oliditatis, quae quo` major
e$t, eo` magis impedit ne alias cau$ae po$tea ip$um de-
flectant de ea^ parte in quam primu`m directum e$t. <marg>30</marg>
Veruntamen non valde magna^ non valde magna^


<sz>175</sz>


vicinis vorticibus, quia $upponitur juxta illos priu`s
quievi$$e ; nec ideo` etiam ferri contra motum vorticis
A E I O,  ver$u`s eas partes quae $unt inter I & S, $ed


<fig>

tantu`m ver$us illas quae $unt inter A & S; ubi tandem
<marg>5</marg>debet pervenire ad aliquod punctum, in quo linea
quam motu $uo de$cribit, tangat unum ex iis circulis,


<sz>176</sz>


$ecundu`m quos materia coele$tis circa centrum S
gyrat; & po$tquam eo` pervenit, ita cur$um $uum ulte-
riu`s per$equitur, ut $emper magis ac magis recedat a`
centro S, donec ex vortice | A E I O  in alium migret.
Ut $i moveatur initio $ecundu`m lineam NC, po$tquam<marg>5</marg>
pervenit ad C, ubi haec linea curva  N C  tangit circu-
lum, qui ibi de$cribitur a` globulis $ecundi elementi
circa centrum S : non pote$t non $tatim recedere ab S
per lineam curvam C2, $itam inter hunc-circulum, &
rectam eum in puncto C tangentem. Cu`m enim dela-<marg>10</marg>
tum $it ad C, a` materia^ $ecundi elementi magis re-
mota^ ab S qua`m ea quae e$t in C, ac proinde celeriu`s
acta, $itque ip$a^ $olidius, ut $upponimus : non pote$t
non habere majorem vim ad per$everandum in $uo
motu $ecundu`m lineam rectam tangentem i$tum cir-<marg>15</marg>
culum; $ed $tatim atque rece$$it a` puncto | C, occurrit
materiae $ecundi elementi celeriu`s motae, quae illum
nonnihil avertit a` linea^ recta^, $imulque augendo ejus
celeritatem efficit ut ulteriu`s a$cendat $ecundu`m lineam
curvam C 2, quae eo` minus di$tat a` recta^ tangente, quo`<marg>20</marg>
hoc $idus $olidus e$t, & quo` majori cum celeritate de-
latum e$t ab N ad C.

<p><marg>CXXVII.
De continuatione mo-
tu`s Cometae per di-
ver$os vortices. </marg>
Cu`m autem per hunc vorticem  A E I O  hac ratione
progreditur, tantam vim agitationis acquirit, ut facile`
inde in alios vortices migret, atque ex his in alios. <marg>25</marg>
Notandumque e$t, cu`m pervenit ad 2, egrediturque
limites vorticis in quo e$t, ip$um adhuc aliquandiu
retinere ejus materiam circa $e fluentem, nec plane` ab
ea^ liberari, donec $atis alte` in alium vorticem  A E V
penetra^rit: nempe donec pervenerit ad 3. Eodemque<marg>30</marg>
modo ducit $ecum materiam hujus $ecundi vorticis


<sz>177</sz>


ver$u`s 4 in fines tertii, & hujus terii ver$us 8 in fines
quarti ;  $icque $emper idem facit, quoties ex | uno
vortice in alium migrat. Et linea quam motu $uo de$

<fig>


cribit, diver$imode` incurvatur, pro diver$o motu ma-
<marg>5</marg>teriae vorticum per quos tran$it. Ita ejus pars  2 3 4
plane` alio modo inflexa e$t qua`m praecedens  N C 2 :


<sz>178</sz>


quia materia vorticis $ vertitur ab A per E ver$usv, &
materia vorticis S ab A per E ver$us I; i$tius autem
lineae pars  5 6 7 8  e$t fere` recta, quia materia vorticis in
quo e$t, $upponitur gyrare circa  axem XX. Et $idera
ex unis vorticibus in alios hoc pacto migrantia $unt<marg>5</marg>
Cometae : ip$orumque omnia phaenomena hi^c expli-
care conabor.

<p><marg>CXXVIII.
Phaenomena Cometa-
rum. </marg>
In primis ob$ervatur illos $ine ulla^ regula^ nobis
nota^, unum per hanc, alium per illam coeli regionem
tran$meare, ac intra paucos men$es aut dies a` con-<marg>10</marg>
$pectu no$tro abire, nec unquam plus, aut certe` non
multo` plus, $ed $aepe multo` minu`s qua`m mediam coeli
partem percurrere. Ac quidem cu`m primu`m apparere
incipiunt, $olere $atis magnos videri, nec po$tea valde
augeri, ni$i cu`m valde magnam coeli partem percur-<marg>15</marg>
runt; cu`m autem de$inunt, gradatim $emper imminui ;
atque initio, vel $altem circa initia $ui motu`s, videri
celerrim moveri, $ub finem autem lenti$$ime`. Ac de
uno duntaxat memini me legi$$e, quo`d circiter me-
diam coeli partem peragra^rit : de illo $cilicet qui di-<marg>20</marg>
citur anno 1475, primo` tenui capite ac tardi motu^s,
inter $tellas Virginis apparui$$e, ac paulo` po`$t mirae
magnitudinis factus, per polum Borealem tam cele
riter ince$$i$$e, ut portionem circuli magni triginta
vel quadraginta graduum, una^ die, de$crip$erit ; ac <marg>25</marg>


<fuss><i>19 Aste«risque. En marge</i>: Apud Lotharium Sar$ium, $ive
Horatium Gra$$ium in libra` A$tronomica^, ubi tanquam
de duobus Cometis loquitur; $ed judico unicum fui$$e,
cujus hi$loriam a` duobus audoribus habet, Regiomon-
tano & Pontano <i> (Ire e«dit.). - Cf. t. I. IV, p. 15I, l. 4 et 14, et
p. 665. </i></fuss>


<sz>179</sz>


tandem prope $tellas Pi$cis $eptentrionalis, $ive in
$igno Arietis paulatim videri de$ii$$e.

<p><marg>CXXIX.
Horum phaenomen<*>n
explicatio. </marg>
Quae omnia hi^c facile` intelliguntur. Videmus enim
| eundem Cometam, aliam coeli partem in vortice F,
<marg>5</marg>aliamque in vortice Y permeare, ac nullam e$$e per
quam non po$$e hoc pacto aliquando tran$ire. Putan-
dumque e$t ip$um fere` eandem celeritatem $emper
retinere : illam $cilicet quam acquirit tan$eundo per
vorticum extremitates, ubi materia coele$tis tam cito`
<marg>10</marg>movetur, ut intra paucos men$es integrum gyrum
ab$olvat, quemadmodum $upra` dictum e$t a. Et quia
hic Cometa in vortice Y mediam tantu`m partem i$tius
gyri, & multo` minu`s in vortice $, nunquamque in
ullo multo` plus percurrit: idcirco tantu`m per paucos
<marg>15</marg>men$es in eodem vortice manere pote$t. Atque $i
con-
$ideremus illum a` nobis videri non po$$e, ni$i quam-
diu e$t in illo vorticie prope cujus c entrum ver$amur ;
atque etiam non priu`s ibi apparere, qua`m b materia
alterius vorticis, ex quo venit, ip$um $equi & circum-
<marg>20</marg>fluere plane` defierit : cogno$cemus quo pacto, quam-
vis idem Cometa rnaneat $emper eju$dem magnitudi-
nis & fere` $emper aeque` celeriter moveatur, debeat
tamen videri major & celerior, initio $ui cur$u^s appa-
rentis, qua`m in fine; ac interdurn in medio maximus
<marg>25</marg>& celerrimus putari - Nam $i putemus oculum $pecta-
toris e$$e prope centrum F, Cometa illi multo` major
& celerior apparebit in 3, ubi primu`m videri incipiet,
qua`m in 4 ubi de$inet : quia linea F 3 multo` brevior

<fuss><i>26 En marge : </i> Vide fig. pag. 169 <i> (Ire e«dit.). </i>

a. Art. LXXXII, p. 137.
b. Voir t. V. p. 387. </fuss>

<sz>180</sz>

e$t qua`m F4, & angulus F 43 acutior qu`am angulus
F 3 4. Si autem $pectator $it ver$us Y, Cometa quidem
illi aliquanto` major & celerior apparebit in 5, ubi
videri incipiet, qua`m in 8, ubi de$inet; $ed maximus
& celerrimus apparebit, dum erit inter 6 & 7, ubi erit<marg>5</marg>
$pectatori proximus. Adeo` ut, dum erit in 5, apparere
po$$it inter stellas Virginis ; dum inter 6 & 7, prope po-
lum Borealem, | & ibi una^ die triginta vel quadraginta
gradus percurrere, ac tandem occultari in 8, prope
$tellas Pi$cis $eptentrionalis : eodem modo atque ille<marg>10</marg>
mirabilis Cometa anni 1475, qui dicitur a` Regiomon-
tano ob$ervatus.

<p><marg>CXXX.
Quomodo fixarum lu-
men ad Terram u$-
que perveniat.</marg>
Quaeri quidem pote$t cur Cometae non appareant,
ni$i cu`m in no$tro coelo ver$antur, cu`m tamen Fixae
con$picuae $int, licet ab ip$o longe`i$$ime` di$tent. Sed in<marg>15</marg>
eo di$$erentia e$t, quo`d Fixae, lumen a` $e ip$is emit-
tentes, multo` fortiu`s illud vibrent qua`m Cometae, qui
tantu`m illud, quo`d a` Sole mutuantur, ad nos refle-
ctunt. Et quidem, advertendo lumen cuju$que $tellae
e$$e actionem illam, qua^ tota materia vorticis in quo<marg>20</marg>
ver$atur, ab ea^ recedere conatur, $ecundu`m lineas
rectas ab omnibus ejus $uperfiliciei punctis eductas,
$icque omnem materiam vorticum circumjacentium
premit; $ecundu`m ea$dem lineas rectas vel alias
aequipollentes : (cu`m nempe i$tae lineae, per alia cor-<marg>25</marg>
pora oblique` tran$euntes, in ip$is refringuntur, ut
in Dioptrica^ explicui), facile`` credi pote$t non modo`
lumen proximarum $tellarum, ut F &$, $ed etiam re-
motiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incola-
rum terrae, qui putandi $unt non longe`e` abe$$e a` centro<marg>30</marg>
S. Cu`m enim illarum, $imulque vorticum ip$as cir-


<sz>181</sz>

cumjacentium vires, in perpetuo aequilibrio ver$en-
tur, vis radiorum ab F venientium ver$us S minuitur
guidem a a` materia^  vorticis  A E I O  ip$is renitente, $ed

<fig>


tamen non tota deletur, ni$i in centro S ; ideo`que
<marg>5</marg>nonnulla pervenire pote$t u$que ad terram, quae ali-


<fuss>a. Voir t. V, p. 388. </fuss>


<sz>182</sz>

quantulum di$tat ab i$to centro. Itemque, radii ab Y
ad terram venientes, tran$eundo per vorticem A E V,
nihil in eo $uarum virium amittunt, ni$i ratione di-
$tantiae; non enim eorum vim magis minuit materia
hu|jus vorticis, ex eo quo`d ab F recedere conetur, <marg>5</marg>
ver$u`s partem $uae circumferentae VX, qua`m auget
ex eo quo`d etiam tendat ab F ver$us aliam partem
circumferentiae AE : atque ita de caeteris.

<p><marg>CXXXI.
An Fixoe in veris locis
videantur : & quid $it
Firmamentum. </marg>
Hi^cque obiter e$t advertendum, radios ab Y ad ter-
ram venientes, oblique` incidere in lineas A E & V X, <marg>10</marg>
quae de$ignant $uperficies, in quibus vortices i$ti ter-
minantur, & ideo` in ip$is refringi. Unde $eguitur, $tel-
las fixas non videri omnes ex terra^, tanquam in locis
in quibus revera ex$i$tunt, $ed tanquam $i e$$ent in
locis $uperficiei vorticis A E I O, per quae tran$eunt illi<marg>15</marg>
earum radii, qui perveniunt ad terram, $ive ad vici-
niam Solis; ac forte` etiam unam & eandem $tellam in
duobus aut pluribus eju$modi locis apparere. Quae
loca cu`m non deprehendantur fui$$e mutata, ex quo
ab A$tronomis notata $unt, non puto aliud qua`m<marg>20</marg>
i$tas $uperficies per nomen - firmamenti e$$e intelli-
gendum.

<p><marg>CXXXII.
Cur Cometoe a` nobis
non videantur, cu`m
$unt extra no$trum
caelum : & obiter, cur
carbones $int nigri,
4& cineres albi. </marg>
Cometarum autem lumen, cu`m $it multo` debilius
qua`m Fixarum, non $atis habet virium ad oculos no-
$tros movendos, ni$i $ub angulo $atis magno videan-<marg>25</marg>
tur & ideo` ratione di$tantiae non apparent, cu`m a` coelo
no$tro $unt nimis remoti; notum enim e$t, quo` magis
aliquod corpus a` nobis remotum e$t, eo` $ub minori
angulo videri. Cu`m autem ad ip$um propiu`s acce-
dunt, variae e$$e po$$unt rationes, ob quas priu$quam<marg>30</marg>
in illud ingrediantur, con$picui non $int : quarum


<sz>183</sz>

quaenam $it praecipua, non facile e$t definire. Nam,
exempli cau$$a^, $i oculus $pectatoris $it ver$us F, non-
dum videbit Cometam in 2, quia ibi cingetur adhuc

<fig>


materia^  vorticis ex quo egreditur : & tamen videbit
<marg>5</marg>illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio e$$e po-
te$t, quod ra|dii $ideris F tendentes ver$u`s 2, ibi refrin-


<sz>184</sz>

gantur in $uperficie convexa^ materize vorticis A E I O,
quae Cometam adhuc involvit, & refractio illa ip$os
removeat a` perpendiculari, juxta ea quae in Dioptrica^
explicui a: quia nempe radii i$ti multo` difficiliu`s tran-
$eunt per hanc materiam vorticis A E I O, qua`m per<marg>5</marg>
illam vorticis A E V X: unde $it, ut longe` pauciores
perveniant ad Cometam, qua`m $i refractio i$ta non
fieret; hique pauciores, inde ad oculum reflexi, po$-
$unt e$$e nimis debiles ad eum movendum. Alia vero`
ratio e$t, quo`d valde $it credibile, quemadmodum ea-<marg>10</marg>
dem $emper Lunae facies terram re$picit, ita $emper
eandem cuju$que Cometae partem ver$u`s centrum vor-
ticis in quo ver$atur, converti,  eamque $olam radiis
reflectendis aptam e$$e. Sic nempe, cu`m Cometa e$t
in 2, illa ejus pars quae radios pote$t remittere, oppo-<marg>15</marg>
$ita e$t centro S, nec ideo` videri pote$t ab iis qui $unt
juxta F $ed progrediendo a` 2 ad 3, invertit $e brevi
tempore ver$u`s F, atque ideo` ibi tunc incipit videri.
Nam rationi valde con$entaneum e$t, primo`, ut pute-
mus, dum Cometa tran$it ab N per C ver$us 2, illam<marg>20</marg>
ejus partem quae $ideri S obver$a e$t, magis agitari &,
rarefieri propter actionem i$tius $ideris, qua`m aliam
partem ab eo aver$am. Secundo`, ut putemus agita-
tione i$ta^, tenuiores & (ut ita loquar) molliores par-
ticulas tertii elementi, quae $unt in ejus $uperficie, ab<marg>25</marg>
ea^ $eparari : unde $it ut radiis reflectendis aptior eva-
dat, qua`m $uperficies alterius partis. Quemadmodum
ex iis quae de igne in$ra` dicuntur b, poterit intelligi,

<fuss>14 En marge: NB. Vide fig. pag. praec. (Ire e«dit.).
a. Voir t. VI, p. 93, etc.
b. Pars IV, art. LXXX et suiv. </fuss>


<sz>185</sz>

rationem ob quam carbones extincti videntur nigri,
non aliam e$$e qua`m quo`d omnis eorum $uperficies,
tam interna qua`m externa, particulis i$tis tertii ele-
menti mollioribus contecta $it;  | quae particulae mol-
<marg>5</marg>liores cu`m ignis vi a` reliquis $eparantur, carbones,
qui nigri erant, in cineres , non ni$i ex duris & $olidis
particulis conflatos atque ideo` albos, mutantur; &
nulla $unt corpora reflectendis radiis magis apta qua`m
alba, nulla minu`s qua`m nigra. Tertio`, ut putemus
<marg>10</marg>partem illam rariorem Cometae, alia^ minu`s aptam e$$e
ad motum, & ideo^, juxta leges Mechanicae, debere
$emper e$$e in concava^ parte lineae curvae, quam
Cometa motu $uo de$cribit : quia $ic alia` paulo` tar-
diu`s incedit, & cu`m lineae i$tius cavitas $emper re$pi-
<marg>15</marg>ciat centrum vorticis in quo e$t Cometa (ut hi^c cavi-
tas ejus partis N C 2 re$picit centrum S, cavitas partis
2 3 4 re$picit F &c.), ideo` illum ex uno vortice in alium
tran$eundo converti. Ut videmus in $agittis per ae<*>rem
volantibus, pennatam earum partem e$$e $emper alia^
<marg>20</marg>inferiorem cu`m a$cendunt, & $uperiorem cu`m de$cen-
dunt. Denique plures aliae rationes dari po$$ent, cur
Cometae a` nobis non videantur, ni$i quamdiu tran-
$eunt per no$trum coelum: ex minimis enim momentis
pendet, ut idem corpu radiis reflectendis aptum $it
<marg>25</marg>vel ineptum : & de eju$modi particularibus effectis, de
quibus $atis multa experimenta non habemus, $ufficere
debent veri$imiles cau$ae, licet eae forte` non $int verae.

<p><marg>CXXXIII.
De Cometarum coma^,
& variis ejus phaeno-
menis. </marg>
Praeter haec autem, ob$ervatur etiam circa Come-
tas, longe`am radiorum veluti comam fulgere, 'a qua^
<marg>30</marg>nomen $uum accepertunt; atque i$tam comam $emper

<fuss>15 En marge NB. Vid. fig. pag. 171 (Ire e«dit.). </fuss>


<sz>186</sz>

in parte a` Sole praeterpropter aver$a` videri adeo` ut
$i Terra $tet in linea^ recta` inter Cometam & Solem,
crines in omnes partes di$per$i circa illum appareant.
Et Cometa anni 1475, cu`m primu`m vi$us e$t, comam
praeferebat; in fine autem $uae apparitionis, quia in<marg>5</marg>
oppo$ita^ coeli regione | ver$abatur, comam po$t $e tra-
hebat. Haec etiam coma longe`ior e$t vel brevior: tum
ratione magnitudinis Cometae, in minoribus enim
nulla apparet, nec etiam in magnis, cu`m a` no$tro
a$pectu recedentes perexigui e$$e videntur; tum etiam<marg>10</marg>
ratione loci, caeteris enim paribus, quo` terra remo-
tior e$t a` linea` recta^, quae duci pote$t a` Cometa^ ad
Solem, eo` ip$ius coma longe`ior e$t; & interdum latente
Cometa^ $ub radiis Solis, ejus comae extremitas in$tar
trabis igneae $ola con$picitur. Ac denique coma i$ta<marg>15</marg>
interdum paullo` latior e$t, interdum angu$tior; inter-
dum recta, interdum curva; & interdum a` Sole dire-
cte` aver$a, interdum non ita praeci$e`.

<p><marg>CXXXIV.
De qua^dam, refractio-
ne, a` qua^  i$ta coma
dependet. </marg>
Quorum omnium rationes ut intelligantur, novum
quoddam genus refractionis, de quo in Dioptrica^ non<marg>20</marg>
actum e$t, quia in corporibus terre$tribus non nota-
tur, hi^c e$t con$iderandum. Nempe, ex eo quo`d glo-
buli coele$tes non $int omnes inter $e aequales, $ed
paullatim minuantur a` certo termino, intra quem
continetur $phaera Saturni, u$que ad Solem, $equitur<marg>25</marg>
radios luminis, qui per majores ex i$tis globulis com-
municantur, cu`m ad minores deveniunt, non modo`
$ecundu`m lineas rectas progredi debere, $ed etiam ex
parte ad latera refringi & di$pergi.

<p><marg>CXXXV.
Explicatio i$tius re-
fractionis. </marg>
Con$ideremus, exempli cau$$a^, hanc figuram, in qua^<marg>30</marg>
multis globulis perexiguis incumbunt alii multo` ma


<sz>187</sz>


jores, putemlu$que ip$os e$$e omnes in continuo motu,
quemadmodum globulos $ecundi elementi $upra` de-
$crip$imus : adeo` ut, $i unus ex ip$is ver$us aliquam
partem pellatur, exempli cau$$a`, A ver$u`s B, ejus actio
<marg>5</marg>aliis omnibus qui re-<fig>
perientur in linea^ re-
cta^, ab ip$o ver$u`s il-
lam partem proten$a^,
$ine mora^ communi-
<marg>10</marg>cetur. Ubi notandum
e$t, actio|nem quidem
i$tam ab A u$que ad
C, integram perveni-
re , $ed aliquam tamen
<marg>15</marg>ejus partem a` C ad B
tran$ire posse, ac re$i-
duum ver$u`s D & E di$pergi. Globus enim C non pote$t
pellere globulum 2 ver$u`s B, quin $imul etiam pellat
globulos | & 3 ver$u`s D & E. Neque e$t par ratio, cu`m
<marg>20</marg>globus A pellit duos globos 4 & 5 ver$u`s C; quamvis
enim haec ejus actio a` duobus illis globis 4 & 5 ita ex-
cipiatur, ut videatur etiam deflecti ver$u`s D & E, recta
tamen tendit ad C - tum quia globi i$ti 4 & 5, aequaliter
utrimque ab aliis $ibi vicinis $uffulti, totam illam re$ti-
<marg>25</marg>tuunt globo 6; tum etiam quia continuus eorum motus
efficit, ut nunquam per ullam temporis moram haec
actio a` duobus $imul excipiatur, $ed tantu`m, ut $uc-
ce$$ive nunc ab uno & mox ab altero tran$mittatur.
Cu`m autem globus C pellit tres $imul 1, 2, 3 ver$u`s
<marg>30</marg>B, non ita pote$t ejus actio ab illis ad | unum aliquem
remitti, & quantumvis moveantur, $emper aliqui ex


<sz>188</sz>


ip$is adionem illam oblique` excipiunt; ideo`que, quam-
vis praecipuum ejus radium recta` ver$u`s B deducant,
innumeros tamen alios debiliores utrimque ver$u`s D
& E di$pergunt. Eodemque modo, $i pellatur globus F
ver$u`s G, cu`m ejus actio pervenit ad H, ibi communi-<marg>5</marg>
catur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem ejus
radium mittunt ad G, $ed alios etiam ver$u`s D & B
di$pergunt. Hi^cque notanda e$t differential, quae oritur
ex obliquitate incidentiae i$tarum adionum in circu-
lum C H : actio enim ab A ad C, cu`m perpendicula-<marg>10</marg>
riter incidat in illum circulum, radios $uos aequaliter
utrimque di$pergit ver$u`s D & E; actio autem ab F ad
H, quae in eundem oblique` incidit, non di$pergit $uos
ni$i ver$u`s ip$ius centrum, $altem $i obliquitas inci-
dentiae $upponatur e$$e graduum 90; $i vero` $uppona-<marg>15</marg>
tur minor, nonnulli quidem ejus actionis radii etiam
in aliam partem mittentur, $ed aliis multo` debiliores,
& ideo` vix $en$ibiles, ni$i cu`m i$ta obliquitas e$t valde
parva : contra` autem radii, qui ver$u`s centrum circuli
oblique` $parguntur, eo` $unt forte`iores, quo`d i$ta obli-<marg>20</marg>
quitas e$t major.

<p><marg>CXXXVI.
Explicatio apparitio-
nis comoe.</marg>
Quorum omnium demon$tratione percept^, facile
e$t illam transferre ad globulos coele$les : quamvis
enim nullus $it locus, in quo $ic maju$culi ex i$tis
globulis alios multo` minores tangant, quia tamen ip$i<marg>25</marg>
gradatim $unt minores & minores, a` certo termino
u$que ad Solem, ut dictum e$t a, facile` credi pote$t non
minorem e$$e differentiam, inter illos qui $unt $upra
orbitam Saturni, & illos qui $unt juxta orbitam Terrae,
qua`m inter majores & minores mox de$criptos atque<marg>30</marg>

<fuss>a. Art. LMIXII et LXXXV, p. 137 et 140. </fuss>


<sz>189</sz>


inde intelligi effectum i$tius inaequalitatis | non alium
e$$e debere in hac Terrae orbita^, qua`m $i minimi ma-
ju$culis immediate` $uccederent; nec alium etiam in
locis intermediis, ni$i<fig>
<marg>5</marg>quo`d lineae $ecundu`m
quas i$ti radii di$per-
guntur, non $int rectae,
$ed paulatim inflexae.
Nempe, $i S $it Sol,
<marg>10</marg>2 3 4 5 orbita per quam
Terra anni $patio de-
fertur $ecundu`m ordi-
nem notarum 2, 3, 4,
D E F G<H> terminus
<marg>15</marg>ille a` quo globuli coele-
$tes incipiunt gradatim
e$$e minores & minores
u$que ad Solem (quem
terminum $upra` dixi-
<marg>20</marg>mus a non habere figu-
ram $phaerae perfectae,
$ed $phaeroidis irregu-
laris, ver$u`s polos mul-
to` depre$$ioris, qua`m
<marg>25</marg>ver$u`s eclipticam), &
C $it Cometa in no$tro
coelo exi$tens : putan-
dum e$t radios Solis in hunc Cometam impingentes, ita
inde reflecti ver$u`s omnes partes $phaeroidis D E F G H,
<marg>30</marg>ut ii qui perpendiculariter incidunt in F, maxima^ qui-

<fuss>a. Art. LXXXI, p. 135-137. </fuss>


<sz>190</sz>


dem ex parte, recta` pergant u$que ad 3, $ed tamen etiam
nonnulli ex ip$is hinc inde $pargantur; & qui oblique`
incidunt in G, non tantu`m recta` pergant ver$us 4, $ed
etiam ex parte refrangantur ver$us 3 ; & denique qui
incidunt in H, recta` non perveniant ad orbitam Terrae, <marg>5</marg>
$ed tantu`m reflexi ver$u`s 4 & 5, $icque de caeteris.
Unde patet, $i Terra $it in orbitae $uae parte 3, hunc
Cometam ex ea^ vi$um iri cum coma^ in omnes partes
di$per$a^; quod genus Cometae Ro$am vocant : radii
enim directi a` C ad 3, ejus caput; alii autem debi-<marg>10</marg>
liores, qui ex E & G ver$u`s 3 reflectuntur, ejus crines
exhibebunt. Si vero` Terra $it in 4, idem Cometa ex ea^
videbitur per radios rectos CG4, & ejus coma, $ive
potiu`s cauda, ver$u`s unam tantu`m partem proten$a,
per radios ex H & aliis locis, quae $unt inter G & H, <marg>15</marg>
ver$u`s 4 reflexos. Eodemque modo, $i Terra $it in 2,
Cometa ex ea^ videbitur ope radiorum rectorum C E 2,
& ejus coma ope obliquorum qui $unt inter C E 2 &
C D 2, nec alia erit differential ni$i quo`d, oculo exi-
$tente in 2, Cometa mane videbitur, & coma ip$um<marg>20</marg>
praecedet; oculo autem exi$tente in 4, Cometa vide-
bitur ve$peri, & caudam $uarn po$t $e trahet.

<p><marg>CXXXVII.
Quomodo etiam trabes
appareant. </marg>
Denique, $i oculus $it ver$u`s punctum S, impedietur
a` radiis Solis ne Cometam ip$um videre po$$it, $ed
videbit tantu`m ejus comae partem, in$tar igneae trabis, <marg>25</marg>
quae apparebit vel ve$peri vel mane, prout oculus pro-
pior erit puncto 4 vel puncto 2 ; atque forte` una mane
& alia ve$peri poterit apparere, $i oculus in ip$o pun-
cto medio 5 ex$i$tat.

<p><marg>CXXXVIII.
Cur Cometarum cauda, non $emper in</marg>
Et quidem haec coma vel cauda interdum recta, in-<marg>30</marg>
ter|dum nonnihil incurva e$$e debet; interdumque in


<sz>191</sz>


<marg>parte a` Sole directe`
aver$a, nec $emper
recta^ videatur.</marg>
recta^ linea` quee tran$it per centra Cometae & Solis
interdum nonnihil ab ea^ deflectens; ac denique in-
terdum latior, interdum angu$tior, vel etiam lucidior,
cu`m nempe radii laterales ver$u`s oculum convergunt.
<marg>5</marg>Haec enim omnia $equuntur ab irregularitate $phae-
roidis D E F G H : quippe ver$u`s polos, ubi ejus figura
depre$$ior e$t, caudas Cometarum exhibere debet ma-
gis rectas & latas; in flexu qui e$t inter polos & ecli-
pticam, magis curvas, & a` Solis oppo$ito deflectentes;
<marg>10</marg>& $ecundu`m i$tius $lexu^s longe`itudinern, magis luicidas
& angu$tas. Nec puto quicquam hactenus circa Co-
metas fui$$e ob$ervatum, $altem quod nec pro fabula^,
nec pro miraculo $it habendum, cujus cau$$a hi^c non
habeatur.

<p><marg>CXXXIX.
Cur tales comoe circa
Fixas aut Planetas
non appareant. </marg>
<marg>15</marg>Quaeri tantu`m pote$t, cur non etiam comae circa
$tellas fixas, ac circa altiores planetas Jovem & Satur-
num appareant. Sed facilis re$pon$io e$t. Primo`, ex
eo quo`d non $oleant videri in Cometis, cu`m eorum
diameter apparens non e$t major qua`m fixarum, quia
<marg>20</marg>tunc i$ti radii $ecundarii non habent $atis virium ad
oculos movendos. Ac deinde, quantum ad fixas, quia
cu`m lumen a` Sole non mutuentur, $ed illud ex $e ip$is
emittant, i$ta earum coma, $i quee $it, hinc inde in om-
nes partes $pargi debet, atque eite perbrevis; jamque
<marg>25</marg>revera circa ip$as talis coma e$$e videtur : neque enim
uniformi linea^ circum$criptae, $ed vagis radiis undi-
que cinctae apparent; & non male` forte`an earum etiam
$cintillationem (cujus tamen plures aliae cau$ee e$$e
po$$unt) huc referemus. Quantum autem ad Jovem
<marg>30</marg>& Saturnum, non dubito quin, ubi ae<*>r e$t admodum
purus, breves etiam interdum comae, in partem a` Sole


<sz>192</sz>


aver$am | proten$ae, circa ip$os videantur; & $cio me
tale quid alicubi olim legi$$e, quamvis auctoris non
recorder. Ouodque ait Ari$toteles, i. Meteorologic.
cap. 6, de fixis, eas etiam ab AEgyptiis comatas non-
nunquam vi$as fui$$e, puto de his planetis potiu`s e$$e<marg>5</marg>
intelligendum; quod autem refert de coma^ cuju$dam
ex $tellis quae $unt in femore Canis, a` $e con$pecta^,
vel ab aliqua^ in aere<*> valde obliqua^ refractione, vel
potiu`s ab illius oculorum vitio proce$$it : addit enim
minu`s fui$$e con$picuam, cu`m oculorum aciem in<marg>10</marg>
ip$am intendebat, qua`m cu`m remittebat.

<p><marg>CXL.
De principio motu`s
Planetoe.</marg>
Nunc vero`, expo$itis iis omnibus quae ad Cometas
$pectant, revertamur ad Planetas, putemu$que $idus N a
minoris agitationis e$$e capax, $ive minu`s habere $oli-
ditatis, qua`m globulos $ecundi elementi qui $unt ver-<marg>15</marg>
$u`s circumferentiam no$tri cceli, $ed tamen aliquanto`
plus habere, qua`m aliquos ex iis qui $unt ver$u`s So-
lem. Unde intelligemus illud, $tatim atque a` vortice
Solis abreptum e$t, continua` ver$u`s ejus centrum
de$cendere debere, donec devenerit ad eos globulos<marg>20</marg>
coele$tes, quibus in $oliditate, $ive in aptitudine ad per-
$everandum in $uo motu per lineas rectas, e$t aequale.
Cu`mque tandem ibi erit, non ampliu`s ad Solem magis
accedet nec etiam ab eo recedet, ni$i quatenus ab
aliquibus aliis cau$$is nonnihil hinc inde propelletur; <marg>25</marg>
$ed inter i$tos globulos coele$tes libratum, circa Solem
a$$idue` gyrabit, & erit Planeta. Quippe $i propiu`s ac-
cederet ver$u`s Solem, ibi ver$aretur inter globulos

<fuss>13 En marge: N B. Vide fig. pag. 171 (Ire e«dit.).
a. Voir ci-avant la figure de la p. 183.</fuss>


<sz>193</sz>


coele$tes paullo` minores, ac proinde quos $uperaret vi
ad recedendum a` centro circa quod gyrat; & celeriu`s
motos, ac proinde a` quibus i$ta ejus vis $imul cum agi-
tatione augeretur, $icque inde rur$us regredi debe-
<marg>5</marg>ret. Si | vero` a` Sole magis recedetet, ei occurrerent
globuli coele$les aliquanto` minu`s celeriter moti, ac
proinde qui ejus agitationem minuerent; & paullo`
majores, ac proinde qui vim haberent ip$um ver$u`s
Solem repellendi.


<p><marg>CXLI.
Cau$$oe, a` quibus ejus
errores pendent. Pri-
ma. </marg>
<marg>10</marg>Aliae autem cau$$ae, qu Planetam circa Solem ita
libratum nonnihil hinc inde propellunt, $unt : primo`,
quo`d $patium, in quo $imul cum tota^ materia^ coeli ro-
tatur, non $it perfecte` $phaericum; nece$$e e$t enim,
ubi hoc $patium latius e$t, ut i$ta materia coeli lentiu`s
<marg>15</marg>fluat, qua`m ubi angu$tius.

<p><marg>CXLII.
Secunda. </marg>
Secundo` a, quo`d materia primi elementi, ex qui-
bu$dam vicinis vorticibus ver$u`s centrum primi coeli
fluendo, & inde ad quo$dam alios refluendo, tum
 globulos $ecundi elementi, tum etiam Planetam inter
<marg>20</marg>ip$os libratum, diver$imode` po$$it commovere.

<p><marg>CXLIII.
Tertia. </marg>
Tertio`, quo`d meatus qui $unt in corpore i$tius
Planetae, aptiores e$$e po$$int ad particulas $triatas
alia$ve primi elementi quae ex certis coeli partibus
veniunt, qua`m ad reliquas, recipiendas : unde fit,
<marg>25</marg>ut i$torum meatuum orificia, quae circa polos macu-
larum $idera involventium $ormari $upra` diximus,
ver$u`s i$tas cceli partes potiu`s qua`m ver$u`s alias ob-
vertantur.

<fuss>8 majores] minores <i> (Ire  e«dit., faute). </i>
a. Voir t. IV, p. 181, 1. 12-17. De me ^me, pour les art. CXLIII, CXLIV et
CXLV. - Voir aussi t. V, p. 259, 1. 7, etc. </fuss>


<sz>194</sz>

<p><marg>CXLIV.
Quarta. </marg>
Quarto`, quo`d jam ante` aliqui motus in i$to Planeta^
e$$e potuerint, qui diuti$$ime` in eo per$everant, lice`t
aliae cau$$ae repugnent. Ut enim videmus turbinem a,
ab hoc $olo quo`d $emel a` puero intorqueatur, $atis
virium acquirere ad per$everandum in $uo motu per<marg>5</marg>
aliquot horae minuta, interimque aliquot millia gyro-
rum ab$olvere, quamvis mole $it exiguus, & tum ae<*>r
circumjacens, tum etiam terra cui in$i$tit, ejus motui
adver$entur : ita facile` credi po|te$t, ex hoc $olo quo`d
aliquis Planeta, cu`m primu`m factus e$t, fuerit motus, <marg>10</marg>
eum a` primo^ mundi origine ad hoc u$que tempus,
ab$que ulla^ notabili imminutione celeritatis, circuitus
$uos continuare potui$$e : quia mult` brevius e$t tem-
pus quinque vel $ex millium annorum, a` quibus mun-
dus $tetit, $i cum magnitudine alicujus Planetae com-<marg>15</marg>
paretur, quam tempus unius horae minuti cum exigui
turbinis mole collatum.

<p><marg>CXLV.
Quinta. 5</marg>
Quinto` denique, quo`d vis ita per$everandi in $uo
motu $it multo` firmior & con$tantior in Planeta^, qua`m
in materia` coele$ti eum circumjacente; ac etiam fir-<marg>20</marg>
mior in magno Planeta` qua`m in minore. Quippe i$ta
vis in materia^ coele$ti pendet ex eo, qo`d ejus globuli
$imul con$pirent in eundem motum; cu`mque $int a` $e
mutuo` disjuncti, parvis ex momentis fieri pote$t, ut
modo` plures, modo` pauciores ita $imul con$pirent. <marg>25</marg>
Unde $equitur Planetam nunquam tam celeriter mo-
veri, qua`m globulos coele$tes eum circumjacentes :
et$i enim aequet illum eorum motum, quo $imul cum
ip$is fertur, illi interim habent alios plures, quatenus
a` $e mutuo` disjunct $unt. Inde etiam $equitur, cu`m<marg>30</marg>

<fuss>a.Voir t. V, p. 173. </fuss>


<sz>195</sz>

horum globulorum cele$tium motus acceleratur, vel
tardatur, vel inflectitur, non tantopere, nec tam cito`
accelerari , vel tardari, vel in$ledi motum Planetae
inter ip$os ver$antis.

<p><marg>CXLVL.
De prima^  productione
omnium Planetarum</marg>
<marg>5</marg>Quae omnia $i con$iderentur nihil occurret circa
phaenomena Planetarum, quod non plane` conveniat
cum legibus naturae a` nobis expo$itiSa, cuju$que ratio
ex jam didis non facile` reddatur. Nihil enim vetat
quominu`s arbitremur, va$ti$$imum illud $patium in
<marg>10</marg>quo jam unicus vortex primi coeli continetur, initio
in quatuordecim plure$ve | vortices fui$$e divi$um ,
eo$que ita fui$$e di$po$itos, ut $idera quae in centris
$uis habebant, multis paulatim maculis tegerentur, &
deinde i$ti vortices uni ab aliis de$truerentur modo
<marg>15</marg>jam a` nobis de$cripto b: unus citiu`s, alius tardiu`s, pro
diver$o eorum $itu. Adeo ut, cu`m illi tres, in quorum
centris erant Sol, Jupiter & Saturnus, cceteris e$$ent
majores, $idera, quae in centris quatuor minorum Jo-
vem circum$tantium ver$abantur, ver$u`s Jovem de-
<marg>20</marg>lap$a $int; & quae in centris duorum aliorum Saturno
vicinorum, ver$u`s Saturnum ($altem $i verum e$t duos
jam Planetas circa ip$um ver$ari & Mercurius, Ve-
nus, Terra, Luna & Mars (quae $idera etiam $ingula
$uum vorticem priu`s habuerunt), ver$u`s Solem; ac
<marg>25</marg>5 tandem etiam Jupiter & Saturnus, una` cum minori-
bus $ideribus iis adjunctis, confluxerint ver$u`s eun-
dem Solem, ip$is multo majorem, po$tquam eorum
vortices $uerunt ab$umpti; Sidera autem reliquorum

<fuss>28 ab$umti (Ire  e«dit.).
a. Pars II, art. XXXVII, XXXIX et XL, p. 62, 63 et 65 ci-avant.
b. Art. CXV, CXVI et CXVII, p. 162-166. </fuss>


<sz>196</sz>

vorticum, $i unquam plura $uerint qua`m quatuorde-
cim in hoc $patio, in Cometas abierint.

<p><marg>CXLVII.
Cur quidam Planetae
$int aliis a Sole re-
motiores : idque ab
eorum magnitudine
$ola^  non pendere. </marg>
Sicque jam videntes primarios Planetas, Mercu-
rium, Venerem, Terram, Martem, Jovem & Saturnum,
ad diver$as di$tantias circa Solem dederri, judicabimus<marg>5</marg>
id ex eo contingere, quo`d eorum qui Soli viciniores
$unt, $oliditas $it minor qua`m remotiorum. Nec mira-
bimur Martem, Terra^ minorem, ip$a^ tamen magis a`
Sole di$tare, quia $olidior nihilominus e$$e pote$t, cu`m
$oliditas a` $ola` magnitudine non pendeat a. <marg>10</marg>

<p><marg>CXLVIII.
Cur Soli viciniores ce-
leriu`s aliis movean-
tur ; & tamen ejus
maculoe $int tardi$$i-
moe. </marg>
Et videntes inferiores ex i$tis Planetis, altioribus
celeriu`s in orbem ferri, putabimus id ex eo fieri, quo`d
materia primi elementi, quee Solem componit, celer-
rime` gyrando, viciniores coeli partes magis $ecum
abripiat qua`m remotiores. Nec interim mirabimur, <marg>15</marg>
quo`d maculae quae in ejus $uper$icie apparent, multo`
tardiu`s ferantur qua`m ullus Planeta : (quippe in bre-
vi$$imo $uo circuitu viginti $ex dies impendunt, Mercu-
rius autem in $uo plu$qua`m $exagies majori, vix tres
men$es, & Saturnus in $uo forte` bis millies majori, an-<marg>20</marg>
nos tantu`m triginta; qui ni$i celeriu`s ip$is moveretur,
plus centum deberet impendere). Hoc enim putabimus
accidere ex eo, quo`d particulae tertii elementi, ortae a`
continua` macularum dissolutione, congregatae $int
circa Solem, atque ibi magnam quandani molem ae<*>ris<marg>25</marg>
$ive aetheris componant, forte`a` u$que ad $phaeram Mer-
curii vel etiam ulteriu`s exten$am; cujus aetheris par-
ticulae, cu`m $int valde irregulares & ramo$ac, $ibi in-
vicem $ic adhaerent, ut non disjunctim concitentur,
quemadmodum globuli materiae ccele$tis, $ed omnes<marg>30</marg>

<fuss>a. Art. CXXI et CXXII, p. 170 et 172.</fuss>


<sz>197</sz>


$imul a` Sole rapiantur, & cum ip$is tum maculae $o-
lares, tum etiam pars cceli Mercurio vicina: unde fit,
ut non multo plures circuitus qua`m Mercurius, eodem
tempore ab$olvant, nec proinde tam cito` moveantur.

<p><marg>CXLIX.
Cur Luna circa Ter-
ram gyret. </marg>
</marg>Deinde, videntes Lunam non modo` circa Solem,
$ed $imul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id
vel ex eo contingere, quo`d, ut Jovis Planetae ver$u`s
Jovem, $ic ip$a ver$u`s Terram con$luxerit, priu$quam
haec circa Solem ferretur - vel potiu`s quo`d, cu`m non
<marg>10</marg>minorem habeat vim agitationis qua`m Terra, in ea`dem
$phaera^ circa Solem debeat ver$ari; &, cu`m mole $it
minor aequalem habens vim agitationis, celeriu`s de-
beat ferri. Nam, Terra^ exi$tente circa Solem S, in cir-

<fig>


culo NTZ, cum quo defertur ab N per T ver$u`s Z, $i
Luna celeriu`s acta eodem deveniat, in qua^cunque
parte circuli NZ eam initio e$$e contingat, brevi
accedet ad A, ubi a` vicinia^ Terrae impedita ne recta`


<sz>198</sz>
ulteriu`s pergat, deflectet cur$um $uum ver$us B : dico
ver$us B, potiu`s qua`m ver$us D, quia $ic a` linea` recta`
minu`s deflectet. Dum autem ita perget ab A ver$us B,
omnis materia coele$tis contenta in $patio A B C D, quae
ip$am defert, contorquebitur in modum vorticis circa<marg>5</marg>
centrum T; $icque etiam efficiet ut Terra circa $uum
axem gyret, dum interim haec omnia $imul per circu-
lum NTZ circa centrum S ferentur a.

<p><marg>CL.
Cur Terra circa $uum
axem vertatur. </marg>
Quanquam aliae praeterea $int cau$$ae, cur Terra
circa proprium axem vertatur : $i enim antea fuerit<marg>10</marg>
$idus lucidum, in alicujus vorticis centro con$i$tens,
ibi procul dubio $ic gyrabat; & nunc materia primi
elementi, in ejus centro congregata, $imiles adhuc
motus habet, ip$amque impellit b.

<p><marg>CLI.
Cur Luna celeriu`s fe-
ratur qua`m Terra. </marg>
| Nec mirabimur, hanc Terram fere` tricies circa $uum<marg>15</marg>
axem convolvi, dum Luna tantu`m $emel circumferen-
tiam circuli ABCD percurrit. Cu`m enim haec circum-
ferentia ABCD $it circiter $exagies major Terrae am-
bitu, $ic Luna duplo` celeriu`s adhuc fertur qua`m Terra;
& cu`m ambae agantur ab ea`dem materia` coele$ti, quam<marg>20</marg>
credibile e$t non minu`s celeriter moveri prope Terram
qua`m prope Lunam, non videtur alia cau$a e$$e majoris
in Luna` celeritatis, qua`m quo`d minor $it qua`m Terra c.

<p><marg>CLII.
Cur $emper Lunae fa-
cies, quamproxime`
eadem $it Terrae ob-
ver$a. </marg>
Non etiam mirabimur, quo`d $emper eadem pars
Lunae $it Terrae obver$a, vel certe` non multu`m ab ea^ de-<marg>25</marg>
flectat ; facile` enim judicabimus id ex eo contingere,
Yer$a.	quo`d alia ejus pars aliquanto` $it $olidior, & ideo` Ter-
ram circumeundo majorem ambitum debeat percur-

<fuss>a. Voir t. IV, p. 464-465; et t. V, p. 313, 1. 4, p. 346, 1. 13, et p. 388.
b. Tome V, p. 173.
c. Ibid., p. 346, 1. 24. </fuss>


<sz>199</sz>


rere; ad exemplum ejus quod paulo` ante` notatum e$t a
de Cometis. Et certe` innumerae illae inaequalitates
in$tar montium & vallium, quae in ejus facie obver$a^
per$picillorum ope deprehenduntur minorem ip$iu`s
<marg>5</marg>$oliditatem videntur arguere; huju$que minoris $olidi-
tatis cau$a e$$e pote$t, quo`d alia ejus facies, quae nun-
quam in con$pectum no$trum venit, $olu`m lumen di-
recte a` Sole mi$$um excipiat, haec autem etiam illud
quod ex terra` reflectitur.

<p><marg>CLIII.
Cur Luna celeriu`s in-
cedat, & a $uo motu
medio minu`s aberret
in conjunctionibus,
qua`m in quadris ; &
cur ejus coelum non
$it rotundum.</marg>
Neque magis mirabimur, quo`d Luna videatur ali-
quanto` celeriu`s moveri, & in omnes partes a` cur$u $uo
minu`s aberrare, cu`m plena e$t vel nova, qua`m cu`m
dimidia tantu`m apparet; $ive cu`m e$t ver$u`s partes


<fig>


coeli B vel D, qua`m cu`m e$t ver$u`s A vel C. Quia cu`m
globuli coele$tes, qui continentur in $patio ABCD,
ratione magnitudinis & motus diver$i $int, tam ab iis

<fuss>a. Art. CXIX et CXXXII, p. 168 et p. 182. </fuss>


<sz>200</sz>


qui $unt infra D ver$u`s K, qua`m ab iis qui $unt $upra B
ver$u`s L, iis autem qui | $unt ver$u`s N & Z $int $imiles,
liberiu`s $e di$$undunt ver$u`s A & C, qua`m ver$u`s B &
D. Unde $equitur ambitum ABCD non e$$e circulum
perfectum, $ed magis ad ellip$is figuram a accedere; ac<marg>5</marg>

<fig>

materiam coeli lentiu`s ferri inter C & A, qua`m inter B
& D  b ; ideo`que Lunam, quae ab i$ta^ materia coeli defer-
tur, & propiu`s accedere debere ver$u`s Terram, $i $it in
motu ad accedendum, & magis removeri, $i $it in motu
ad recedendum, cu`m ip$am contingit e$$e ver$u`s A vel<marg>1o</marg>
C, qua`m cu`m e$t ver$u`s B vel D.

<p><marg>CLIV.
Cur $ecundarii Plane-
tae qui $unt circa Jo-
vem, tam celeriter ;
qui vero` $unt circa</marg>
Neque mirabimur quo`d Planetae c, qui juxta Satur-
num e$$e dicuntur, lenti$$imo vel nullo motu circa ip-
$um ferantur, contra` autem qui $unt juxta Jovem, circa

<fuss>a. Voir  t. V, p. 259, I. 26.
b. Tome IV, p. 464.
c. Tome IX, p. 198 de la traduction francüaise, note e. </fuss>


<sz>201</sz>


<p><marg>Saturnum, ta`m tarde`
vel nullo modo mo-
veantur.</marg>
illum gyrent, & qui$que tanto celeriu`s quanto` Jovi e$t
vicinior. Hujus enim diver$itatis cau$a e$$e pote$t, quo`d
Jupiter, ut Sol & Terra, circa proprium axe, agatur ;
Saturnus | autem, ut Luna & Cometae, $emper eandem
<marg>5</marg>$ui^ partem convertat ver$u`s centrum vorticis in quo
continetur.

<p><marg>CLV.
Cur poli Aequatoris &
Eclipticoe multu`m di-
$tent a invicem. </marg>
Praeterea non mirabimur, quo`d axis, circa quem
Terra diei $patio convolvitur, non $it perpendiculariter
erectus $upra planum eclipticae, in quo anni $patio
<marg>10</marg>circa Solem rotatur, $ed plu$quam viginti tribus gra-
dibus a` perpendiculo declinet: unde oritur diver$itas
ae$tatis & hyemis in terra^. Nam motus annuus Terrae
in ecliptica^ praecipue` determinatur a` con$en$u totius
materiae coele$tis circa Solem gyrantis, ut patet ex eo,
<marg>15</marg>quo`d omnes Planetee in eo quamproxime` con$entiant;
directio autem ejus axis, circa quem fit motus diur-
nus , magis pendet a` partibus coeli, a` quibus materia
primi elementi ver$u`s ip$am fluit. Quippe cu`m imagi-
nemur omne $patium, quod jam a` primo coelo occupa-
<marg>20</marg>tur, fui$$e olim divi$um in quatuordecim plure$ve vor-
tices, in quorum centris erant illa $idera, quae nunc
conver$a $unt in Planetas, fingere non po$$umus illo-
rum omnium $iderum axes ver$us ea$dem partes fui$$e
conver$os; hoc enim cum legibus naturae non conve-
<marg>25</marg>niret. Sed valde credibile e$t materiam primi elementi,
quae in Terrae $idus confluebat, ex ii$dem fere` partibus
firmamenti veni$$e, quas nunc adhuc ejus poli re$pi-
ciunt; atque dum multi macularum cortices $upra hoc
$idus paulatim generabantur, particulas $triatas i$tius
<marg>30</marg>materiae primi elementi multos $ibi meatus in his cor-
ticibus efforma^$$e, ip$o$que ad magnitudinem & figu-


<sz>202</sz>


ram $uam $ic apta^$$e, ut vel nullum vel non ni$i diffici-
lem tran$itum praebere po$$int particulis $triatis, quae ex
aliis firmamenti partibus accedunt : $icque illas, quae
$ibi aptos meatus per globum Terrae $ecundu`m ejus
axem efforma`runt, cu`m nunc adlhuc per ip$um perpe-<marg>5</marg>
tuo` fluant, efficere, ut ejus poli ver$u`s ea$dem partes
cceli a` quibus veniunt, dirigantur a.

<p><p><marg>CLVI.
Cur paullatim ad invi-
cem accedant. </marg>
Interim tamen, quia duae conver$iones Terrae, annua
$cilicet & diurna, commodiu`s peragerentur, $i fierent
circa axes parallelos, cau$$ae hoc impedientes paulatim<marg>10</marg>
utrimque immutantur; unde $it, ut successin temporis
declinatio Eclipticae ab AEquatore minuatur.

<p><marg>CLVII.
Ultima & maxime` ge-
neralis cau$a  om-
nium inaequalitatum,
quoe in motibus cor-
porum mundanorum
reperiuntur. </marg>
Denique non mirabimur, quo`d omnes Planetae,
quamvis motus circulares $emper affedent, nullos ta-
men circulos perfectos unquam de$cribant, $ed modis<marg>15</marg>
omnibus, tam in longe`itudinem qua`m in latitudinem,
$emper aliquantulum aberrent. Cu`m enim omnia cor-
pora, quae $unt in univer$o, contigua $int, atque in $e
mutuo` agant, motus uniu$cuju$que a` motibus aliorum
omnium dependet, atque ideo` innumeris modis varia-<marg>20</marg>
tur. Nec ullum plan phaenomenum in coelis eminus
con$pectis ob$ervatur, quod non putem hi^c $atis fui$$e
explicatum. Supere$t, ut deinceps agamus de illis, quae
cominus $upra Terram videmus.

<fuss>a. Voir t. IV, p. 182, I. 20. </fuss>


<sz>203</sz>


<head>PRINCIPIORUM</head>
<head>PHILOSOPHIAE</head>
<head>PARS QUARTA. </head>
<head>De Terra^.</head>

<p><marg>I.
Fal$am hypothe$im,
qua^ jam antŹ  u$i $u-
mus, e$$e retinendam,
ad veras rerum na-
turas explicandas. </marg>
<marg>5</marg>Et$i credi nolim, corpora hujus mundi ad$pectabilis
genita unquam fu$$e illo modo qui $upra` de$criptus
e$t, ut jam $atis praemonui a, debeo tamen eandem
hypothe$im adhuc retinere, ad ea quae $upra Terram
apparent explicanda; ut tandem $i, quemadmodum
<marg>10</marg>$pero, clare` o$tendam cau$as omnium rerum natura-
lium ha^c via^, non autem ulla^ alia^, dari po$$e, inde
merito` concludatur, non aliam e$$e earum naturam,
qua`m $i tali modo genitae e$$ent.

<p><marg>II.
Quoe $it generatio Ter-
roe, $ecundu`m i$tam
hypothe$im. </marg>
Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus,
<marg>15</marg>fu$$e olim ex $ola` materia^ primi elementi conflatam	r
in$tar Solis, quamvis ip$o e$$et multo` minor; & va$tum
vorticem circa $e habui$$e, in cujus centro con$i$tebat :
$ed, cu`m particulae $triatae, aliaeque non omnium mi-
nuti$$imae minutiae-i$tius materiae primi elementi, $ibi
<marg>20</marg>mutuo` adhaererent, $icque in materiam tertii elementi
verterentur, ex iis primo` maculas opacas in Terrae

<fuss>a. Pars III, art. XLV, p. 99-100 ci-avant. </fuss>


<sz>204</sz>


$uperficie genitas e$$e, $imiles iis quas videmus circa
Solem a$$idue` generari ac di$$olvi. Deinde particulas ter-
tii elementi, quae ex continua^ i$tarum macularum di$$o-
lutione remanebant, per coelum vicinum diffusas, ma-
gnam ibi molem ae<*>ris, $ive aetheris, $uccessu temporis<marg>5</marg>
compofui$$e; ac denique, po$tquam i$te aether valde
magnus fuit, den$iores maculas, circa Terram genitas,
eam totam contexi$$e atque obtenebra$$e. Cu`mque
ip$ae non po$$ent ampliu`s di$$olvi, ac forte` permultae
$ibi mutuo` incumberent, $imulque vis vorticis Ter-<marg>10</marg>
ram continentis minueretur, tandem ip$am, una` cum
maculis & toto ae<*>re quo involvebatur, in alium ma-
jorem vorticem, in cujus centro e$t Sol, delap$am
e$$e.

<p><marg>III.
Di$tinctio Terrae in tres
regiones : & primae
de$criptio. </marg>
Nunc vero`, $i con$ideremus illam nondum ita ver$us<marg>15</marg>
Solem delap$am, $ed paulo` po`$t delap$uram, tres in ea^
regiones valde diver$as digno$cemus. Harum prima &
<fig>intima I continere tan-
tu`m videtur materiam
primi elementi, $e ibi<marg>20</marg>
non alia^ ratione qua`m
in Sole cornmoventis,
nec alterius naturae, ni$i
quo`d forte` $it minu`s pu-
ra ; quia quod a$$idue`,<marg>25</marg>
ex Sole in maculas abit,
non ita pote$t ex ea^ ex
purgari. Et $ane` idcirco
mihi facile` per$uaderem, jam totum $patium I $ola`
fere` materia^ tertii elementi plenum e$$e, ni$i inde $e-<marg>30</marg>
qui videretur, corpus Terrae non po$$e manere |  tam


<sz>205</sz>

vicinum Soli, qua`m nunc e$t, propter nimiam $uam
$oliditatem.

<p><marg>IV.
De$criptio $ecundoe. </marg>
Media regio M tota occupatur a` corpore valde opa-
co & den$o: cu`m enim hoc corpus facti, $it ex parti-
<marg>5</marg>culis minuti$$imis (utpote quae priu`s ad primum ele-
mentum pertinebant), $ibi invicem adjunctis, nulli
videntur in eo meatus relicti e$$e, ni$i tam exigui, ut
$olis illis particulis $triatis $upra` de$criptis, ac reliquae
materiae primi elementi, tran$itum praebere po$$int.
<marg>10</marg>Hocque experientia te$tatur in maculis Solis, quae
cu`m $int eju$dem naturae atque hoc corpus M, ni$i
quo`d $int multo tenuiores & rariores, tran$itum tamen
luminis impediunt; quod vix po$$ent, $i earum mea-
tus e$$ent $atis lati ad globulos $ecundi elementi ad-
<marg>15</marg>mittendos. Cu`m enim i$ti meatus initio in materia^
fluida^ vel molli formati $int, haud dubie` e$$ent etiam
$atis recti & laeves ad actionem luminis non impe-
diendam.

<p><marg>V.
De$criptio tertioe. </marg>
Sed i$tea duae interiores Terrae regiones parum ad nos
<marg>20</marg>$pectant, quia nemo unquam ad ip$as vivus acce$$it.
Sola tertia $upere$t, ex qua^ omnia corpora quae hi^c
circa nos reperiuntur, oriri po$$e deinceps o$tende-
mus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ip$a^ e$$e $uppo-
nimus, qua`m magnam congeriem particularum tertii
<marg>25</marg>elementi , multu`m materiae coele$tis circa $e habentium,
quarum intima natura ex modo, quo genitae $unt,
pote$t agno$ci.

<p><marg>VI.
Particulas tertii ele-
menti, quoe $unt in
hac tertia^  regione,
e$$ debere $atis ma-
gnas. </marg>
Nempe, cu`m ortae $int ex di$$olutione macularum,
quae minuti$$imis primi elementi ramentis, $ibi mutuo`
<marg>30</marg>adjunctis, con$tabant : unaquaeque ex plurimis i$tiu$-
modi ramentis componi debet, atque e$$e $atis magna,


<sz>206</sz>

ut impetum globulorum $ecundi elementi, circa $e
motorum, $u$ti neat; quia quaecunque id non potue-
runt, rur$us in primum vel in $ecundum elementum
$int re$olutae.

<p><marg>VII.
Ip$as a` primo & $ecun-
do elemento po$$e im-
mutari. </marg>
<p>Verumenimvero`, quamvis illae globulis $ecundi ele-<marg>5</marg>
menti totae re$i$tant, quia tamen $ingula ramenta ex
quibus $unt conflatae ip$is cedunt, semper eorum oc-
cur$u nonnihil po$$unt immutari.

<p><marg>VIII.
E$$e majores globulis
$ecundi elementi, $ed
ii$dem e$$e minus $o-
lidas & minu`s $o-
lidas & minu`s  agita-
tas. </marg>
Cu`mque ramenta i$ta primi elementi varias habeant
figuras, non potuerunt plurima $imul tam apte` con-<marg>10</marg>
jungi, ad unamquamque ex i$tis particulis tertii ele-
menti componendam, quin multos angui$ti$$imos mea-
tus $oli $ubtili$$imae materiae eju$dem primi elementi
permeabiles, in illa^ relinquerent; unde fit, ut quamvis
hae particulae $int multo` majores qua`m globuli coele$tes, <marg>15</marg>
non po$$int tamen e$$e tam $olidae, nec tantae agitatio-
nis capaces. Ad quod etiam facit, quo`d figuras ha-
beant valde` irregulares, & ad motum minu`s aptas,
qua`m $int $phaericae i$torum globulorum. Cu`m enim
ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis<marg>20</marg>
diver$is conjuncta $int, inde $equitur ip$as & magni-
tudine & $oliditate & figuris plurimu`m ab invicem
differre, ac fere` omnes earum figuras e$$e admodum
irregulares.

<p><marg>IX.
Eas ab initio $ibi mu-
tuo` incubui$$e circa
Terram. </marg>
Hi^cque notandum e$t, quandiu Terra in$tar fixarum<marg>25</marg>
in peculiari $uo vortice ver$ata e$t, necdum ver$u`s So-
lem delap$a erat, i$tas particulas tertii elementi, quae
ip$am involvebant, quamvis a` $e invicem e$$ent di$-
junctae, non tamen hinc inde per coelum temer $par-
$as fui$$e, $ed omnes circa $phaeram M conglobatas, <marg>30</marg>
unas aliis incubui$$e; quia pellebantur ver$u`s centrum
<sz>207</sz>

I a` globulis $ecundi elementi, qui, majorem ip$is vim
agitationis habentes, ab eo centro recedere cona-
bantur. <fig>

<p><marg>X.
Varia circa ip$as inter-
valla materiae primi
& $ecundi elementi
reliceta e$$e. </marg>
<marg>| Notandum etiam, <fig>
<marg>5</marg>quamvis $ibi mutuo` $ic
incumberent, non tam
apte` tamen $imul jun
ctas fui$$e, quin per-
multa intervalla circa $e
<marg>10</marg>relinquerent, quae non
moda` a` materia^ primi
elementi, $ed etiam a`
globulis $ecundi occu-
pabantur: hoc enim $equi debuit ex eo, quo`d figuras
<marg>15</marg>haberent valde irregulares ac diver$as, & $ine ordine
unae aliis adjunctae e$$ent.

<p><marg>XI.
Globulos $ecundi ele-
menti, eo` minores ini-
tio fui$$e, quo` centro
Terroe viciniores. </marg>
Notandum praeterea inferiores ex globulis, qui par-
ticulis i$tis immi$ti erant, paullo` minores fui$$e qua`m
$uperiores : eodem modo quo $upra` o$ten$um e$t b,
<marg>20</marg>eos qui prope Solem ver$antur, gradatim e$te mino-
res prout ei $unt viciniores. Ac etiam i$tos omnes
globulos non majores fui$$e, qua`m jam illi $int qui re-
periuntur circa Solem, infra $phaeram Mercurii ; $ed
forte` fui$$e minores, quia Sol major e$t, qua`m fuerit
<marg>25</marg>unquam Terra; & proinde ip$os minores etiam fui$$e,
qua`m nunc ii $int, qui hi^c circa nos ver|$antur. Hi enim
$uperant illos, qui $unt infra $phaeram Mercurii, quo-
niam a` Sole $unt remotiores.

<p><marg>XII.
Meatu$que inter ip$as
habui$$e angu$tiores. </marg>
Et notandum i$tos globulos, vias $ibi retinui$$e inter

<fuss>a. Voir t. IV, p. 465.
b. Pars III, art. LXX-XV, p. 140. </fuss>


<sz>208</sz>

particulas tertii elementi, ad men$uram $uae magnitu-
dinis accommodatas: ita ut non tam facile` alii globuli
paullo` majores per ea$dem tran$ire po$$ent.

<p><marg>XIII.
Non $emper cra$$iores,
tenuioribus inferio-
res fui$$e. </marg>
Notandum denique tunc $requenter accidi$$e, ut
majores & $olidiores ex i$tis particulis tertii elementi,
alias minores & tenuiores $ub $e haberent, quia, cu`m
uniformi tantu`m motu circa Terrae axem volverentur,
atque ob irregularitates $uarum figurarum $ibi mutuo`
facile` adhererent et$i unaquaeque, quo` $olidior & cra$-
$ior erat, eo` majori vi a` globulis $ecundi elementi cir-<marg>10</marg>
cumjacentibus ver$us centrum pelleretur, non tamen
$emper poterant $olidiores $e a` minu`s $olidis ita extri-
care, ut infra ip$as de$cenderent; $ed non raro` eundem
ordinem, quem cu`ml primu`m formarentur obtinue-
rant, retinebant.
<p>-<marg>
XVI.
De prima^ formatione
diver$orum corpo-
rum, in tertia^  Terroe
regione. </marg>
Cu`m autem po$tea globus Terrae, in tres i$tas re-
giones di$tinctus, ver$us Solem devolutus e$t (vortice
$cilicet in quo antea erat ab$umto), non magna qui-
dem mutatio in intima^ & media^ ejus regione potuit
inde oriri; $ed quantum ad exteriorem, primu`m duo, <marg>20</marg>
deinde tria, po$tmodum quatuor, & plura alia corpora
diver$a, in ea^ di$tingui debuerunt.
<p><marg>XV.
De actionibus, quarum
ope i$ta corpora ge-
nita $unt ; ac primo`
de generali globulo-
rum coele$stium motu. </marg>
Quorum corporum produdionem paullo po$t expli-
cabo ; $ed priu$quam hoc aggrediar, tres quatuorve
praecipuae actiones, a` quibus pendet, hi^c $unt con$ide-<marg>25</marg>
randae. Prima e$t globulorum coele$tium motus, gene-
raliter $pectatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et
quarta, calor. Per globulorum coele$tium generalem
motum, intelligo continuam eorum agitationem, quae
tanta e$t, ut non modo` $ufficiat ad ip$os rnotu annuo<marg>30</marg>
circa Solem  diurno circa Terram deferendos, $ed


<sz>209</sz>

etiam ad eo$dem interea modis aliis quamplurimis
agendos. Et quia, in quamcunque partem ita moveri
coeperint, pergunt po$tea quantum po$$unt, $ecundu`m
lineas rectas, vel a` rectis quam-minimu`m deflectentes:
<marg>5</marg>hinc $it ut hi globuli coele$tes, particulis tertii elementi,
corpora omnia tertiae Terrae regionis componentibus,
immifti, varios in iis effectus producant, quorum tres
praecipuos hi^c notabo.

<p><marg>XVI.
De primo hujus primoe
actionis effectu, qu`od
reddat corpora pellu-
cida. </marg>
Primus e$t, quo`d pellucida reddant ea omnia cor-
<marg>10</marg>pora terre$tria quae liquida $unt, & con$tant particulis
tertii elementi tam tenuibus, ut globuli i$ti circa ip$as
in omnes partes ferantur. Cu`m enim per i$torum
corporum meatus hinc inde a$$idu` moveantur, vimque
habeant eorum particulas $itu mutandi, facile` $ibi vias
<marg>15</marg>rectas, $ive rectis aequipollentes, & proinde transferen-
dae actioni luminis idoneas, in illis efformant. Sicque
omnino experimur, nullum e$$e in Terra^ liquorem pu-
rum, & tenuibus particulis con$tantem, qui non $it pel-
lucidus. Quantum enim ad argentum vivum, cra$$iores
<marg>20</marg>$unt ejus particulae, qua`m ut globulos $ecundi elementi
ubique circa $e admittant; quantum vero` ad atramen-
tum, lac, $anguinem, & talia, non $unt liquores puri,
$ed plurimis pulvi$culis durorum corporum in$per$i. Et
quantum ad corpora dura, ob$ervari pote$t ea omnia
<marg>25</marg>e$$e pellucida, quae dum formabantur & adhuc liquida
erant, pellucida fuerunt, quorumque partes retinent
eundem $itum, in quo po$itze $unt a` globulis materiae
coele$tis, dum circa ip$as nondum $ibi mutuo` adhaerentes
movebantur. Contra` vero` illa omnia e$$e opaca, | quo-
<marg>30</marg>rum particulae $imul junctae  & connexae $unt a` vi aliqua^
externa^, motui globulorum coele$tium ip$is immi$torum


<sz>210</sz>

non ob$equente : quamvis enim multi meatus in his
etiam corporibus relicti $int, per quos globuli coele$tes
hinc inde a$$idue` di$currunt, quia tamen hi meatus va-
riis in locis $unt interrupti & interclu$i, tran$mittendae
actioni luminis, quae nonni$i per vias rectas vel rectis<marg>5</marg>
aequipollentes defertur, idonei e$$e non po$$unt.

<p><marg>XVII.
Quomodo corpus $oli-
dum & durum $atis
multos meatus habe-
re po$$it, ad radios
luminis tran$mitten-
dos. </marg>
Utque hi^c intelligatur, quomodo corpora dura $atis
multos mea`tus habere po$$int, ad tran$itum praebendum
radiis luminis, ex qua^ vis parte venientibus, poma, vel
alii quivis globi $atis magni, & quorum $uperficies $it<marg>10</marg>
laevis, reticulo includantur, eoque arcte` con$trido, ita
ut i$ta poma, $ibi mutuo` adhaerentia, unicum qua$i cor-
pus componant : in quamcunque partem hoc corpus
convertetur , meatus in $e continebit, per quos globuli
plumbei $upra ip$um injecti, ver$us centrum terrae, <marg>15</marg>
vi gravitatis $uae facile` de$cendent, $ecundu`m lineas
rectis aequipollentes; $icque $peciem corporis pellu-
cidi, $olidi & duri exhibebit. Non enim opus e$t ut glo-
buli coele$tes, magis rectos & plures meatus inveniant
in corporibus terre $tribus, per quae radios luminis<marg>20</marg>
tran$mittunt, qua`m $int ii per quos globuli plumbei in-
ter poma i$ta de$cendunt.

<p></marg>XVIII.
De $ecundo i$tius pri-
mae actionis effectu :
quo`d  una corpora ab
aliis $ecernat, & li-
quores expurget. </marg>
Secundus effectus e$t, quo`d cu`m particulae duorum
Vel plurium corporum terre$trium, prae$ertim liquido-
rum, confu$e` $imul junctae $unt, globuli coele$tes qua$-<marg>25</marg>
dam ex ip$is unas ab aliis $oleant $eparare, $icque in
varia corpora di$tinguere; qua$dam autem alias accu-
ratiu`s permi$cere, ip$a$que ita di$ponere, ut unaquae-
que guttula liquoris ex iis conflati, caeteris omnibus
eju$dem liquoris guttulis | omnino $imilis ex$i$tat. <marg>30</marg>
Quippe, cu`m globuli coele$tes moventur in meatibus


<sz>211</sz>

corporum terre$trium liquidorum, particulas tertii ele-
menti $ibi obvias a$$idu loco expellunt, donec eas in-
ter aliquas alias ita di$po$uerint & ordina^ rint, ut non
magis qua`m i$tae aliae ip$orum motibus ob$i$tant, vel,
<marg>5</marg>cu`m ita di$poni non po$$unt, donec eas a` reliquis $e-
grega^rint. Sic videmus ex mu$to faeces qua$dam, non
modo` $ur$um & deor$um (quod gravitati & levitati tri-
bui po$$et), $ed etiam ver$us va$is latera expelli, vi-
numque po$tea defaecatum, quamvis adhuc ex variis
<marg>10</marg>particulis con$tans, e$$e pellucidum, & non den$ius
aut cra$$ius in imo qua`m in $ummo apparere. Idemque
de caeteris liquoribus puris e$t exi$timandum.

<p><marg>XIX.
De Tertio effectu : quo`d
liquorum guttas red-
dat rotundas. </marg>
Tertius effectus globulorum coele$tium e$t, quo`d
aquae aliorumve liquorum guttas in ae<*>re, aliove liquore
ab iis diver$o, pendentes, reddant rotundas, ut jam in
Meteoris explicui a. Cu`m enim i$ti globuli coele$tes
longe` alias habeant vias in aquoe gutta^ qua`m in ae<*>re
circumjacente, $emperque quantum po$$unt $ecundu`m
lineas redas, vel ad redas quam-proxim accedentes,
<marg>20</marg>rnoveantur: mani$e$tum e$t illos qui $unt in ae<*>a`re, ob-
jectu aqueae guttae minu`s impediri a` motibus $uis,
$ecundu`m lineas a` redis quam-minimu`m deflectentes,
continuandis, $i ea $it perfecte`  $phaerica, qua`m $i quam-
cunque aliam figuram forte`iatur. Si quae enim $it pars in
<marg>25</marg>$uperficie i$tius guttae, quae ultra figuram $phaericam
promineat, majori vi globuli coele$tes per ae<25>rem di$-
currentes in illam impingent, qua`m in caeteras, ideoque
ip$am ver$us centrum guttae protrudent; ac $i quae pars
ejus, $uperficiei centro vicinior $it qua`m reliquae, glo-
<marg>30</marg>buli coele$tes, in ip$a` gutta^ contenti, majori vi | eam a`

<fuss>a. Discours V. Voir t. VI, p. 280. </fuss>


<sz>212</sz>

centro expellent ; atque ita omnes ad guttam $phaeri-
cam faciendam concurrent. Et cu`m angulus contin-
gentiae, quo $olo linea circularis a` recta` di$tat, omni
angulo rectilineo $it minor, & in nulla^ linea^ curva^ prae-
terquam in circulari $it ubique aequalis: certum e$t, <marg>5</marg>
lineam rectam nunquam po$$e magis aequaliter, & mi-
nus in unoquoque ex $uis punctis inflecti, qua`m cu`m
degenerat in circularem.

<p><marg>XX.
Explicatio $ecundae
actionis, quae gravi-
tas vocatur. </marg>
Vis gravitatis a` tertia` i$ta^ globulorum coele$tium
actione non multum di$$ert. Ut enim illi globuli per<marg>10</marg>
$olum $uum motum, quo $ine di$crimine quaquaver$us
feruntur, omnes cuju$que guttae particulas ver$us ejus
centrum aequaliter premunt, $icque ip$am guttam fa-
ciunt rotundam : ita per eundem motum, totius molis
terrae occur$u impediti, ne $ecundu`m lineas rectas $e-<marg>15</marg>
rantur, omnes ejus partes ver$us medium propellunt :
atque in hoc gravitas corporum terre$trium con$i$tit.

<p><marg>XXI.
Omnes Terrae parts,
$i $olae $pectentur, non
e$$e graves, $ed leves. </marg>
Cujus natura ut perfecte` intelligatur, notandum e$t
primo`, $i omnia $patia circa Terram, quae ab ip$ius
Terrae materia^ non occupantur, vacua e$$ent, hoc e$t, <marg>20</marg>
$i nihil continerent ni$i corpus, quod motus aliorum
corporum nulla` ratione impediret nec juvaret ($ic
enim tantu`m intelligi pote$t vacui nomen), & interim
haec terra circa $uum axem, $patio viginti quatuor ho-
rarum, proprio motu volveretur, fore ut illae omnes<marg>25</marg>
ejus partes, quae $ibi mutuo` non e$$ent valde firmiter
alligatae, hinc inde ver$us coelum di$$ilirent : eodem
modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, $i arena
$upra ip$um conjiciatur, eam $tatim ab illo recedere
atque in omnes partes di$pergi; & ita Terra non gra-<marg>30</marg>
vis, $ed contra` potiu`s levis e$$e dicenda.


<sz>213</sz>


<p><marg>XXII.
In quo con$i$tat levitas
materioe coele$tis. </marg>
Cu`m autem nullum $it tale vacuum, nec Terra pro-
prio motu cieatur a, $ed a` materia^ coele$ti, eam am-
biente, omne$que ejus poros pervadente, deferatur,
ip$a habet rationem corporis quie$centis; materia au-
tem coele$tis, quatenus tota con$entit in illum motum
quo Terram de$ert, nullam habet vim gravitatis, nec
levitatis; $ed quatenus ejus partes plus habent agita-
tionis qua`m in hoc impendant, ideoque $emper tectas
occur$u a` motibus $uis $ecundu`m lineas rerrae
<marg>10</marg>quendis impediuntur, $emper ab ea^ quantum po$$unt
recedunt, & in hoc earum levitas con$i$tit.

<p><marg>XXIII.
Quomodo partes omnes
Terroe, ab i$ta^ mate-
ria^ coele$ti deor$um
pellantur, & ita fiant
graves. </marg>
Notandum deinde, vim quam habent $ingulae partes
materiae coele$tis ad recedendum a` Terra^, $uum effe-
ctum forte`iri non po$$ent, ni$l, dum ille a$cendunt, ali-
<marg>15</marg>quas partes terre$tres in quarum locum $uccedunt,
infra $e deprimant & propellant. Cu`m enim omnia
$patia quae $unt circa Terram, vel a` particulis corpo-
rum terre$trium, vel a` materia^ coele$ti occupentur ;
atque omnes globuli hujus materiae ccele$tis aequalem
<marg>20</marg>habeant propen$ionem ad $e ab ea^ removendos, nul-
lam $inguli habent vim, ad alios $ui $imiles loco pel-
lendos. Sed cu`m talis propen$io non $it tanta b in par-
ticulis corporum terre$trium, quoties aliquas ex ip$is
$upra $e habent, omnino in eas vim i$tam $uam de-
<marg>25</marg>bent exercere. Atque ita gravitas cuju$que corporis
terre$tris non proprie` efficitur ab omni materia^ coele$ti
illud circumfluente, $ed praecise` tantu`m ab ea^ ip$ius
parte, quae, $i corpus i$tud de$cendat, in ejus locum
immediat a$cendit, ac proinde quae e$t illi magnitu-

<fuss>a. Voir t. V, p. 388.
b. Ibid., p. 173. </fuss>


<sz>214</sz>


dine plane` aequalis. Sit, exempli cau$$a^, B corpus ter-
re$tre in medio ae<*>re ex$i$tens, & con$tans pluribus par-
ticulis tertii elementi, qua`m moles | ae<*>ris ip$i aequalis,
<fig>ac proinde pauciores
vel angu$tiores habens<marg>5</marg>
poros, in quibus mate-
ria coele$tis continea-
tur : manife$tum e$t, $i
hoc corpus B ver$us I
de$cendat, molern ae<*><marg>10</marg>
ris ei aequalem in ejus
locum a$cen$uram. Et
quia in i$ta^ mole ae<*>ris,
plus materiae coele$tis
qua`m in eo continetur, manife$tum etiam e$t, in ip$a^<marg>15</marg>
e$$e vim ad illud deprimendum.

<p><marg>XXIV.
Quanta $it in quoque
corpore gravitas. </marg>
Atque ut hic calculus red ineatur, con$iderandum
e$t, in meatibus i$tius corporis B e$$e etiam aliquid
materiae coele$tis, quae opponitur aequali quantitati
$imilis materiae coele$tis, quae in ae<*>ris mole contine-<marg>20</marg>
tur, eamque reddit otio$am; itemque in mole ae<*>ris
e$$e aliquas partes terre$tres, quae opponuntur to-
tidem aliis partibus terre$tribus corporis B, nihilque
in eas e$$iciunt. His autem utrimque detractis, quod
reliquum e$t materiae coele$tis in i$ta^ mole ae<*>ris, <marg>15</marg>
agere in id quod reliquum e$t partium terre$trium
| in corpore B; atque in hoc uno ejus gravitatem
con$i$tere.

<p><marg>XXV.
Ejus quantitatem non
re$pondere quantitati
materiae cuju$que cor-
poris. </marg>
Utque nihil omittatur, advertendum etiam e$t, per
materiam coele$tem non hic intelligi $olos globulos<marg>30</marg>
$ecundi elementi, $ed etiain materiam primi iis ad-


<sz>215</sz>


mi$tam, & ad ip$am quoque e$$e referendas illas par-
ticulas terre$tres, quae cur$um ejus $equutae, caeteris
celeriu`s moventur, quales $unt eae omnes quae ae<*>rem
componunt. Advertendum proeterea, materiam primi
<marg>5</marg>elementi, caeteris paribus, majorem vim habere ad
corpora terre$tria deor$um pellenda, qua`m globulos
$ecundi, quia plus habet agitationis; & hos majorem,
qua`m particulas terre$tres ae<*>ris quas $ecum movent,
ob $imilem rationem. Unde $it, ut ex $ola^ gravitate
<marg>10</marg>non facile` po$$it ae$timari, quantum in quoque corpore
materiae terre$tris contineatur. Et fieri pote$t, ut quam-
vis, exempli cau$$a^, ma$$a auri vicies plus ponderet,
qua`m moles aquae ip$i aequalis, non tamen quadruplo
vel quintuplo plus materiae terre$tris contineat : tum,
<marg>15</marg>quia tantundem ab utra^ que $ubducendum e$t, propter
ae<*>rem in quo ponderantur; tum etiam, quia in ip$a^
aqua^, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, prop-
ter $uarum particularum motum, ine$t levitas a, re$-
pectu corporum durorum.

<p><marg>XXVI.
Cur Corpora non gravitent in locis $uis
naturalibus</marg>
<marg>20</marg>Con$iderandum etiam, in omni motu eite circulum
corporum quae $imul moventur, ut jam $upra` o$ten-
$um e$t b, nullumque corpus a` gravitate $ua^ deor$um
ferri, ni$i eodem temporis momento aliud corpus ma-
gnitudine ip$i aequale, ac minu`s habens gravitatis,
<marg>15</marg>$ur$um feratur. Unde $it, ut in va$e, quantumvis
profundo & lato, in$eriores aquae alteriu$ve liquoris
guttae, a` $uperioribus non premantur ; | nec etiam pre-
mantur $ingulae partes $undi, ni$i a` totidem guttis,
quot ip$is perpendiculariter incumbunt. Nam, exem-

<fuss>a. Voir t. V, p. 388.
b. Pars II, art. XXXIII, p. 58-59. </fuss>


<sz>216</sz>


pli cau$$a`, in va$e AB C, aquae gutta I non premitur
ab aliis 2, 3, 4, $upra ip$am exi$tentibus, quia $i haec
deor$um $errentur, deberent aliae guttae, 5, 6, 7, aut
<fig>$imiles, in earum locum
a$cendere ; quae, cu`m $int<marg>5</marg>
aequŹ graves, illarum de$-
cen$um impediunt. Hae au-
tem guttae 1,  2, 3, 4, junctis
viribus , premunt partem
fundi B ; quia, $i efficiant<marg>10</marg>
ut de$cendat,	de$cendent etiam ip$ae, ac in earum lo-
cum partes ae<*>ris 8, 9, quae $unt ip$is leviores, a$cen-
dent. Sed eandem va$is partem B non plures guttae
premunt qua`m haec 1, 2, 3, 4, vel aliae ip$is aequipol-
lentes; quia eo temporis momento, quo haec pars B<marg>15</marg>
pote$t de$cendere, non plures eam $equi poltunt. At-
que hinc innumera experimenta circa corporum gra-
vitatem vel potiu`s, $i $ic loqui licet, gravitationem,
quae male` philo$ophantibus mira videntur, perfacile
e$t explicare. <marg>20</marg>

<p><marg>XXVII.
Gravitatem corpora
deprimere ver$us cen-
trum Terrae.</marg>
Notandum denique, quamvis particulae materiae coe-
le$tis eodem tempore multis diver$is motibus ciean-
tur, omnes tamen earum actiones ita $imul con$pirare,
ac tanquam in aequipondio con$i$tere a, una$que aliis
opponi, ut ex hoc $olo quo`d terrae moles objectu $uo<marg>25</marg>
earum motibus adver$etur, quaquaver$us aequaliter
propendeant ad $e ab ejus vicinia^, & tanquam ab ejus
centro, removendas; ni$i forte` aliqua exterior cau$$a b
diver$itatem hac in re con$tituat. Tale$que aliquot

<fuss>a. Voir t. V, p. 174.
b. <i>Ibid. </i>, p. 388. </fuss>


<sz>217</sz>


cau$$ae .po$$unt excogitari ; $ed an earum effectus $it
tantus, ut $en$u deprehendatur, nondum mihi com-
pertum e$t.

<p><marg>XXVIII.
De tertia^ actione, quae
e$t lumen ; quomodo
particulas ae<*>ris com-
moveat. </marg>
Vis luminis, quatenus a` Sole ac $tellis in omnes
<marg>5</marg>coeli partes $e diffundit, jam $atis $upra` $uit expli-
cata a : $upere$t tantu`m ut hi^c notemus, ejus radios a`
Sole delap$os, Terrae particulas diver$imode` agitare.
Quippe, quamvis in $e $pectata, nihil aliud $it qua`m
pre$$io quaedam, quze $it $ecundu`m lineas rectas, a`
<marg>10</marg>Sole in Terram exten$as : quia tamen i$ta pre$$io non
aequaliter omnibus particulis tertii elementi, quae $u-
premam terrae regionem componunt, $ed nunc unis,
nunc aliis, ac etiam, nunc uni eju$dem particulae ex-
tremitati nunc alteri applicatur : facile` pote$t intel-
<marg>15</marg>ligi, quo pacto ex ip$a^ variae motiones in particulis
i$tis excitentur. Exempli cau$$a^, $i AB $it una ex par-
ticulis tertii elementi, $upremam<fig>
terrae regionem componentibus,
quae incumbat alteri particulae C,
<marg>20</marg>atque inter ip$am & Solem aliae
multae interjaceant, ut D, E, F :
hae interjacentes nunc impedient,
ne radii Solis G, G, premant ex-
tremitatem B, non autem ne pre-
<marg>25</marg>mant A: $icque extremitas A de-
primetur, atque allia B attolletur.
Et quia i$tae particulae a$$idue` $i-
tum mutant, paullo` po`$t opponentur radiis Solis ten-
dentibus ver$us A, non autem aliis tendentibus ver$us
<marg>30</marg>B, $icque extremitas A rur$us attolletur, & B deprime-

<fuss>a. Pars III, art. LV et seq., p. 108. </fuss>


<sz>218</sz>

tur. Quod idem in omnibus terrae particulis, ad quas
Solis radii per|tingunt, habet locum; & ideo` omnes a
Solis lumine agitantur.

<p><marg>XXIX.
De quarta^, quae e$t ca-
lor ; quid $it, & quo-
modo $ublato lumine
per$everet. </marg>
Haec autem particularum terre$trium agitatio, $ive
orta $it a` lumine, $ive ab alia^ qua^vis cau$$a^, calor vo-<marg>5</marg>
catur; prae$ertim cu`m e$t major $olito & movet $en-
$um; caloris enim denominatio ad $en$um tactu`s re-
fertur. Notandumque e$t unamquamque ex particulis
terre$tribus $ic agitatam, per$everare po$tea in $uo
motu juxta leges naturae  a, donec ab aliqua` alia` cau$$a^<marg>10</marg>
$i$tatur ; atque ideo` calorem a` lumine ortum, $emper
aliquamdiu po$t $ublatum lumen remanere.

<p><marg>XXX.
Cur altiu`s penetret,
qua`m lumen. </marg>
Notandum praeterea particulas terre$tres, a` radiis
Solis $ic impul$as, alias $ibi vicinas, ad quas i$ti radii
non perveniunt, agitare; ha$que rur$us alias, & $ic<marg>15</marg>
con$equenter. Cu`mque $emper tota Terrae medietas a`
Sole illu$tretur, tot eju$modi particulas $imul commo-
veri, ut quamvis lumen in prima^ opaca^` $uperficie $ub-
$i$tat, calor tamen ab eo genitus u$que ad intimas
partes mediea Terrae regionis debeat pervenire. <marg>20</marg>

<p><marg>XXXI.
Cur corpora fere` om-
nia rarefaciat. <marg>
Notandum denique i$tas particulas terre$tres, cu`m
a` ealore plus $olito agitantur, in tam angu$to $patio
vulgo`  non po$$e contineri, qua`m cu`m quie$cunt vel
minu`s moventur quia figuras habent irregulares, quae
minu`s loci occupant, cu`m certo aliquo modo junctae	25
quie$cunt, qua`m cu`m a$$iduo motu disjunguntur. Unde
$it, ut calor omnia fere corpora terre$tria rare$aciat,
$ed una magis, alia minu`s, pro vario $itu & figura^ par-
ticularum, ex quibus con$tant.

<p><marg>XXXII.
Quomodo $uprema</marg>
His variis adionibus animadver$is, $i rur$us confi-<marg>30</marg>

<fuss>a. Pars II, art. XXXVII, p. 62. </fuss>

<sz>219</sz>


<p><marg>Terrae regio, in duo
diver$a corpora fue-
rit primu`m divi$a. </marg>
deremus Terram, jam primu`m ad viciniam Solis acce-
clentem, | & cujus $uprema regio con$tat particulis
tertii elementi, $ibi mutua` non firmiter annexis, qui-
bus immi$ti $unt globuli coele$tes, aliquanto` minores
<marg>5</marg>iis, qui reperiuntur in ea` cceli parte per quam tran$it,
vel etiam in ea^ ad quam venit: facile intelligemus mi-
nores i$tos globulos, maju$culis qui eam circumple-
duntur, loca $ua relinquere, ho$que maju$culos, in illa
cum impetu ruentes, in multas tertii elementi parti-
<marg>10</marg>culas impingere, pre$ertim in cra$$iores, ip$a$que infra
caeteras detrudere, juvante etiam ad hoc vi gravitatis,
atque ita efficere ut i$tae cra$$iores infra caeteras de-
pul$ae, figura$que habentes irregulares & varias, ar-
ctiu`s inter $e nectantur qua`m $uperiores, & motus glo-
<marg>15</marg>bulorum coele$tium interrumpant. Quo fit, ut $uprema
<fig>


Terrae regio, qualis hi^c exhibetur ver$us A, in duo
corpora valde diver$a di$tinguatur, qualia exhibentur
versus B & C: quo | rum $uperius B e$t rarum, fluidum


<sz>220</sz>


& pellucidum, inferius autem C e$t aliquatenus den-
$um, durum & opacum.

<p><marg>XXXIII.
Di$tinctio particula-
rum terrestrium in
tria $umma genera. </marg>
Deinde ex eo quo`d exi$timmus corpus C a` corpore
B di$tinctum fui$$e per hoc $olu`m, quo`d ejus partes a
globulis coeleftibus deor$um pre$$ae, $ibi invicem ad-<marg>5</marg>
haerent, intelligemus etiam aliud adhuc corpus,
quale e$t D, inter i$ta duo debere po$tea generari.
Etenim figurae particularum tertii elementi, ex quibus
constant corpora B & C, admodum variae $unt, ut $upra`
notatum e$t a, ip$a$que hi^c in tria praecipua genera b licet<marg>1o</marg>
di$tinguere. Nempe quaedam sunt in varia qua$i brachia
divi$ae, atque hinc inde expan$ae tanquam rami arbo-
rum, & alia id genus; atque hae $unt poti$$mu`m, quae
a` materia^ coele$ti deor$um expul$ae, $ibi mutuo` adhae-
re$cunt, & corpus C componunt. Aliae $unt $olidiores, <marg>15</marg>
figura$que habent, non quidem omnes globi vel cubi,
$ed etiam cuju$libet ruderis angulo$i; atque hae, $i ma-
ju$culae $int, infra caeteras vi gravitatis de$cendunt; $i
autem $int minu$culae, manent prioribus immi$tae, oc-
cupantque intervalla quae ab ip$is relinquuntur. Aliae<marg>20</marg>
denique $unt oblonge`ae, ac ramis de$titutae, in$tar ba-
cillorum; atque hae prioribus etiam $e inter$erunt, cu`m
$atis magna inter ip$as intervalla reperiunt, $ed non
illis facile` annectuntur.

<p><marg>XXXIV.
Quomodo tertium cor-
pus inter duo priora
factum $it. </marg>
Quibus animadver$is, rationi con$entaneum e$t ut<marg>25</marg>
credamus, cu`m primu`m particulae ramo$ae corporis C
$ibi mutuo` coperunt implicari plera$que ex oblonge`is
fui$$e ip$is interjectas, ea$que po$tea, dum, ramofae illae

<fuss>18 $int] $unt (Ire e«dit.).

a. Art. VIII, p. 206.
b. Voir t. V, p. 174. </fuss>


<sz>221</sz>


magis & magis pre$$ae, paullatim arctiu`s jungebantur,
$upra ip$as a$cendi$$e ver$us D, atque ibi $imul con-
gregataf fui$$e, in | corpus a` duobus aliis B & C valde
diver$um. Ea`dem ratione qua^ videmus in paludo$is
<marg>5</marg>locis, terram calcando, aquam ex ea^ exprimi, quae
po$tea ip$ius $uper$iciem tegit. Nec dubium etiam,

<fig>


quin interim aliae plures ex corpore B delap$ae $int,
quae duorum inferiorum corporum C & D molem
auxerunt.

<p><marg>XXXV.
Particulas tantu`m
unius generis in i$to
corpore contineri. <15</marg>
<marg>10</marg>Quamvis autem initio, non $olae i$tae particulae ob-
longe`oe ramo$is interjectae fuerint, $ed aliae etiam, quae
tanquam rudera aut $ragmenta lapidum $olidae erant,
notandum tamen has $olidiores non tam facile` $upra
 ramo$as a$cendi$$e, qua`m illas oblonge`as; vel, $i quae
<marg>15</marg>a$cenderint, facile`iu`s po$tea infra ip$a$ rur$us de$cen-
di$$e : oblongeae enim, caeteris paribus, plus habent
$uperficiei pro ratione $uae molis atque ideo` a` mate-
ria` coele$ti per meatus corporis C $luente, faciliu`s ex-


<sz>222</sz>


pelluntur: & po$tquam ad D pervenerunt, | ibi tran$-
ver$im jacentes $upra $uperficiem i$tius Corporis C
non facile` meatibus occurrunt, per quos in ip$um
regredi po$$int.

<p><marg>15</marg>XXXV.
Duas tantu`m in eo e$$e
$pecies i$tarum parti-
cularum. </marg>
Sic itaque multue oblongae particulae tertii elementi<marg>5</marg>
ver$us D congregatae $unt, & quamvis initio non fue-
rint inter $e perfecte`aequales nec $imiles hoc tamen
commune habuerunt, quo`d nec $ibi mutuo`, nec aliis
tertii elementi particulis facile` po$$ent adhaerere
quo`dque a` materia^ coele$li ip$as circumfluente move-<marg>10</marg>
rentur; propter hanc enim proprietatem a` corpore C
exce$$erunt, atque in D $unt $imul collectae; cu`mque
ibi materia coele$tis a$$idue` circa illas fluat, efficiatque
ut variis motibus cieantur, &, unae in aliarum loca
tran$migrent, $ucce$$u temporis $ieri debuerunt laeves	15
& teretes, & quam-proxime` inter $e aequales, atque ad
duas tantu`m $pecies reduci. Nempe, quae $uerunt $atis
tenues, ut ab illo $olo impetu, quo a` materia^ coele$ti
agebantur, flecti po$$ent, circa alias paullo` cra$$iores,
quae $ic flecti non poterant, convolutae, ip$as $ecum<marg>20</marg>
detulerunt. Atque hae duae particularum $pecies, flexi-
lium $cilicet atque inflexilium, $ic junctae faciliu`s per-
$evera`runt in $uo motu, qua`m $olae flexiles, vel $olae
inflexiles potui$$ent: unde factum e$t, ut ambae in cor-
pore D reman$erint; atque etiam ut illae quae initio
circa alias flecti potuerunt, po$tea $ucce$$u temporis,
a$$iduo u$u $e inflectendi, magis & magis flexiles red-
derentur fierentque in$tar anguillarum aut brevium
$uniculorum alias autem, cu`m nunquam flecterentur,
$i quam ante `flexilitatem habuerint, eam paullatim<marg>30</marg>
amitterent, ac telorum in$tar rigidae manerent.


<sz>223</sz>


<p><marg>XXXVII.
Quomodo in$imum cor-
pus C, in plura alia
fuerit divi$um. </marg>
Praeterea putandum e$t corpus D priu`s di$tingui	xxxvii.
coe|pi$$e a` duobus aliis B & C, qua`m haec duo perfecte`
formata e$$ent, hoc e$t, priu$quam C e$$et tam durum,
ut non ampliu`s po$$ent ejus particulae arctiu`s con-
<marg>5</marg>necti, & inferiu`s expelli a` motu materiae coele$tis, ac
priu$quam particulae corporis B ita e$$ent omnes or-
<fig>


dinatae, ut i$ti materiae coele$ti faciles & aequales vias
undique circa $e praeberent: ideo`que po$tea multas
particulas tertii elementi fui$$e adhuc a` corpore B ver-
<marg>1o</marg>$us C expul$as. Atque hae particulae, $i $olidiores fue-
rint iis quae congregatae erant in D, infra ip$as de$-
cendentes corpori C $e adjunxerunt, ac pro diver$a^
ratione $uarum figurarum, vel in ejus $uperficie man-
$erunt, vel infra ip$am penetra^runt: $icque hoc unum
<marg>15</marg>corpus C in plura alia divi$um e$t; ac etiam forte` in
aliqua^ $ua` regione totum fluidum eva$it, iis particulis
ibi congregatis, quarum figurae impediebant ne $ibi


<sz>224</sz>


| mutuo` facile` adharerent. Sed omnia hi^c explicari
non po$$unt.

<p><marg>XXXVIII.
De formatione alterius
quarti corporis $u-
pra tertium. </marg>
Ubi auteni etiam particulae, minu`s $olidae iis quae
corpus D componebant ex B deor$um lap$oe $unt,
hae$erunt in $uperficie hujus corporis D; ac quia ple-<marg>5</marg>
raeque ex ip$is $uerunt ramo$ae, paullatim $ibi mutuo`

<fig>

annexae, corpus durum E, a` duobus B & D, quae $unt
fluida, valde diver$um, compo$uerunt. Atque hoc cor-
pus E initio admodu`m tenue erat, in$lar cru$tae vel
corticis $uperficiem corporis D contegentis : $ed cum<marg>10</marg>
tempore cra$$ius eva$it, novis particulis ex corpore B
$e illi adjungentibus; nec non etiam ex D, quia, cu`m
reliquis eju$dem corporis D plan $imiles non e$$ent,
motu globulorum coele$lium expellebantur, ut mox
dicam. Et quia i$tae particulae aliter di$ponebantur, in<marg>15</marg>
iis partibus terrae ubi dies erat vel aeftas, qua`m in

<fuss>I adhaererent] adhaerent (Ire e«dit). </fuss>


<sz>225</sz>


iis ubi erat nox vel hyems, propter diver$as actiones
luminis & caloris, quod huic corpori accedebat in una^
die, vel in una^ ae$tate, aliquo modo di$tinguebatur ab
eo, quod eidem accedebat'in die vel ae$tate $equenti;
<marg>5</marg>$icque ex variis qua$i cru$tis vel corticibus, $ibi mutuo`
$uperinductis, fuit conflatum.

<p><marg>XXXIX.
De hujus quarti corpo-
ris accretione, & ter-
tii expurgatione. </marg>
Et quidem non longe`o tempore opus fuit, ut Terrae
$uprema regio A in duo corpora B & C di$tingueretur;
nec etiam ut multae particulae oblongae coacervaren -
<marg>10</marg>tur ver$us D; nec denique, ut prima interior cru$ta
corporis E formaretur. Sed non ni$i $patio plurium
annorum particulae corporis D ad duas $pecies paullo`
ante` de$criptas a reduci, atque omnes cru$tae corporis E
formari potuerunt. Neque enim initio ratio fuit, cur
particulae quae confluebant ver$us D, non e$$ent unae
aliis paulla` cra$$iores & longe`iores, | nec etiam cur
e$$ent plane laeves & teretes, $ed aliquid adhuc $cabri-
tiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent,
ut ideo` ramo$is annecterentur; potueruntque etiam
<marg>20</marg>$ecundu`m longe`itudinem planae e$$e vel angulo$ae, ac
cra$$iores in una` extremitate qua`m in altera^. Cu`m au-
tem $ibi mutuo` non adhaererent ideo`que materia coe-
le$tis a$$idue` circumfluens vim haberet ip$as movendi,
pleraeque paullatim mutuo attritu laeves & teretes
eva$erunt, atque inter $e aequales & $ecundu`m longe`i-
tudinem aequaliter cra$$ae; propterea quo`d per ea$dem
vias tran$ibant, & alias in aliarum loca $uccedebant,
quae loca non poterant majores recipere, nec a` mino-
ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam, cu`m ad com-
<marg>30</marg>munem aliarum normam reduci non po$$ent, paulla-

<fuss>a. Art. XXXVI, p. 222. </fuss>


<sz>226</sz>


tim motu globulorum coele$tium ex hoc corpore D
ejectae $unt; & harum quidem nonnullae $e corpori C
adjunxerunt, $ed maxima pars $ur$um a$cendit ver$us
E & B, materiamque augendo corpori E $ubmini$travit.

<p><marg>XL.
Quomodo hoc tertiu`m
corpus fuerit mole
imminutum, & $pa-
tium aliquod inter $e
& quartum relique-
rit. </marg>
Quippe tempore diei & ae$tatis, cu`m Sol unam me-<marg>5</marg>
dietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat,
non poterat omnis materia i$tius medietatis inter duo
corpora vicina C & E contineri; neque haec corpora
vicina, quae dura erant, locis expellere, atque ideo` ple-
raeque ejus materiae particulae per poros corporis E<marg>1o</marg>
ver$us B a$cendebant, quae deinde tempore noctis &
hyemis, ce$$ante i$ta rarefactione, ob gravitatem $uam
rur$us de$cendebant. Multae autem cau$$ae erant, prop-
ter quas particulae tertii elementi, quae $ic ex corpore
D egrediebantur, non poterant omnes po$tea in illud<marg>15</marg>
reverti. Nam majore impetu exibant, qua`m redibant;
quia major e$t vis dilatationis a` calore orta, qua`m gra-
vitatis. Et idcirco multae per angu$tos meatus corpo-
ris E $ibi viam faciebant ad a$cendendum, quae po$tea
nullam invenientes ad revertendum, in ejus $uperficie<marg>20</marg>
con$i$tebant; ac etiam nonnullae, meatibus i$tis im-
pactae, ulteriu`s a$cendere non valentes, aliis de$cen$u-
ris vias occludebant. Praeterea quaecunque caeteris
errant tenuiores, & a` figura^ laevi & tereti magis di$ta-
bant, $olo globulorum coele$tium motu extra corpus<marg>25</marg>
D pellebantur, ideo`que primae $e offerebant ad a$cen-
dendum ver$us E & B ; atque horum corporum particu-
lis occurrendo, non raro` figuras $uas mutabant, & vel
illis adhaerebant, vel $altem de$inebant aptae e$$e ad re-
vertendum ver$us D. Unde $equi debuit po$t multos<marg>30</marg>
dies & annos, ut magna pars hujus corporis D e$$et ab-


<sz>227</sz>


$umpta, & nullae ampliu`s in eo particulae reperirentur,
ni$i duarum $pecierum ante`de$criptarum a, etiam
ut corpus E e$$et $atis den$um & cra$$um, quia fere`
omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris
<marg>5</marg>impactae den$ius illud e$$ecerant, vel occur$u particu-
larum corporis B mutatae, illi$que an | nexae, ver$us E
relap$ae erant, $icque cra$$itiem ejus auxerant; ac de-
nique ut $patium $atis amplum F, inter D & $ relinque-

<fig>

retur; quod non alia` materia^ potuit impleri, quam ea^
<marg>10</marg>ex qua^ conflatur corpus B; cujus $cilicet particulae
tenui$$imae per meatus corporis E facile` tran$ierunt in
loca quae ab aliis paullo` cra$$ioribus ex D exeuntibus
relinquebantur.*

<p><marg>XLI.
Quomodo multae fi$$u-
rae in quarto factae
$int15</marg>
Ita corpus E, quamvis gravius & den$ius qua`m F,
<marg>15</marg>	ac forte` etiam qua`m D, aliquandiu tamen ob $uam
duritiem, fornicis in$tar, $upra D & $ $u$pen$um man-
$it. Sed notandum e$t ip$um, cu`m primu`m formari
coepit, meatus habui$$e quam-plurimos, ad men$uram
corporis D excavatos. Cu`m enim ejus $uperficiei tunc
<marg>20</marg>incumberet, non poterat non proebere tran$itum i$tis

<fuss>a. Art. XXXVI, p. 222. </fuss>


<sz>228</sz>


particulis quae quotidie, vi caloris motae , interdiu
ver$us B a$cendebant, ac noctu rur$us de$cendebant,
$emperque $e mutuo` con$equentes, i$tos meatus im-
plebant. Cu`m autem po$tea, corpore D mole imminuto,
non ampliu`s ejus particulae omnes meatus corporis E<marg>5</marg>
occupa^runt, aliae minores particulae, ex B venientes, in
earum loca $ucce$$erunt; cu`mque hae i$tos meatus
corporis E non $atis implerent, & vacuum in natura^
non detur, materia coele$tis, qua^ $ola` omnia exigua in-
tervalla, quae circa particulas corporum terre$trium<marg>10</marg>
reperiuntur, impleri po$$unt, in illos ruens, eorum
figuras immutabat, impetumque faciebat ad quo$dam
ita diducendos, ut hoc ip$o alii vicini angu$tiores red-
derentur. Unde facile` contingebat, ut, quibu$dam par-
tibus corporis E a` $e mutuo` disjunctis, in eo fierent<marg>15</marg>
fi$$urae, quae po$tea $ucce$$u temporis majores & ma-
jores eva$erunt. Ea^ dem plane?  ratione, qua^ videmus
ae$tate in terra^ multas rimas | aperiri, dum a` Sole $icca-
tur, eamque magis & magis hiare qua` diutiu`s $iccitas
per$everat. <marg>20</marg>

<p><marg>XLII.
Quomodo ip$um in va-
rias partes $it con-
fractum. </marg>
Cu`m autem multae tales rimae e$$ent in corpore E,
atque ip$ae $emper augerentur, tandem ejus partes tam
parum $ibi mutuo` adhae$erunt, ut non ampliu`s in mo-
dum fornicis inter F & B poltet $u$tineri, & ideo` totum
confractum, in $uperficiem corporis C gravitate $ua^<marg>25</marg>
delap$um e$t. Cu`mque haec $uperficies $atis lata non
e$$et, ad omnia | illius $ragmenta $ibi mutuo` adjacen-
tia, & $itum quem prius habuerant $ervantia, recipien-
da, quaedam ex ip$is in latus inclinari atque una in
alia recumbere debuerunt. Nempe, $i ex. gr. in eo<marg>30</marg>
tractu corporis E, quem haec figura reprae$entat, praeci-


<sz>229</sz>


puae $i$$urae ita fuerint di$po$itae in locis 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7,
ut duo $ragmenta 2 3 & 67 paullo` priu`s qua`m reliqua
coeperint delabi; & aliorum quatuor $ragmentorum
extremitates 2, 3, 5, & 6 priu`s qua`m oppo$itae I, 4 & v;

<fig>

<fig>

<marg>5</marg>itemque extremitas 5  fragmenti 45 aliquanto` prius
delap$a $it, qua`m extremitas v $ragmenti v6: non du-
bium e$t, quin ip$a jam debeant eo modo e$$e di$po$ita,
$upra $uperficiem corporis C, quo hi^c depicta $unt; ita
$cilicet, ut fragmenta 23 & 67 proxime` jungantur cor-
<marg>10</marg>pori C, alia autem quatuor in latus $int reclinata, &
una in alia recumbant, &c.


<sz>230</sz>

<p><marg>XLIII.
Quomodo tertium cor-
pus $upra quartum
ex parte a$cenderit,
& ex parte infra re-
man$erit. </marg>
Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluidum
e$t & minu`s grave qua`m fragmenta corporis E, occupet
quidem, quantum pote$t, inferiores omnes cavitates
$ub i$tis fragmentis relictas, nec non | eorum rimas &
meatus; $ed praeterea etiam, quia totum in illis conti-<marg>5</marg>
neri non pote$t, quin $upra in$eriora ex i$tis fragmen-
tis, ut 23 & 67, a$cendat.

<p><marg>XLIV.
Inde in $uperficie Ter-
roe ortos e$$e montes,
campos, maria, &c. </marg>
Jamque $i con$ideremus, hi^c per corpus B & F ae<*>rem
intelligi; per C, quandam terrae cru$tam interiorem

<fig>

cra$$i$$imam, ex qua^ metalla oriuntur; per D, aquam; <marg>10</marg>
ac denique per corpus E, terram exteriorem, quae ex
lapidibus, argilla^, arena` & limo e$t con$tata : facile`
etiam per aquam, $upra $ragmenta 23 & 67 eminen-
tem, maria; per alia $ragmenta molliter tantu`m incli-
nata, & nullis aquis teda, ut 89, & vx, camporum pla-<marg>15</marg>
nities; ac per alia magis erecta, ut 12 & 94 v, montes
intelligemus. Et denique adverte|mus, cu`m fragmenta
i$ta vi propriae gravitatis hoc pacto delap$a $unt, eo-
rum extremitates, $ibi mutuo` fortiter alli$as, in alia
multa minora fragmenta di$$ilui$$e, quae $axa in qui-<marg>20</marg>
bu$dam litoribus maris, ut in I, & multiplicia montium

<sz>231</sz>

juga, partim alti$$ima ut in 4, partim remi$$iora ut in
9 & v, ac etiam $copulos in mari, ut in 3 & 6, compo-
$uerunt.
<p><marg> XLV. </marg>
Quoae $it ae*ris natura
Atque intimee horum omnium naturae ex jam dictis
<marg>5</marg>erui po$$unt. Nam primo` ex iis cogno$cimus, <p>ae<*>rem
nihil aliud e$$e debere, qu'am congeriem particularum
tertii elementi, tam tenuium & a` $e mutuo` disjuncta-
rum, ut quibu$libet motibus globulorum coele$tium
ob$equantur; ideo`que illum e$$e corpus valde rarum,
<marg>10</marg>fluidum & pellucidum, & ex minutiis cuju$libet figu-
rae po$$e componi. Quippe, ni$i ejus particulae a` $e
mutuo` e$$ent plane` disjunctae, jamdudum adhae$i$$ent
corpori E; cu`mque disjunctae $int, unaquaeque movetur
independenter a` vicinis, occupatque totam illam exi-
<marg>15</marg>guam $phaeram, quam ad motum circularem circa pro-
prium $uum centrum requirit,  & ex ea^ vicinas omnes
expellit. Quamobremnihil refert, cuju$nam $int figurae.
<p><<marg>XLVI.
Cur facilie`rarefiat &
den$etur. </marg>
Ae<*>r autem frigore facile` den$atur, & rarefit calore
cu`m enim ejus particulae fere` omnes $int flexiles, in-
<marg>20</marg>$tar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum,
quo` celeriu`s aguntur, eo` latiu`s $e extendunt, & idcirco
majorem $patii $phaeram ad motum $uum requirunt;
atque notum e$t ex dictis a, per calorem nihil hi^c aliud
qua`m accelerationem motu^s in i$tis particulis, & per
<marg>25</marg>frigus eju$dem imminutionem debere intelligi.

<p>XLVII.
De violenta^ ejus com-
pre$$ione in quibu$-
dam machinis. </marg>
Denique ae<*>er, in va$e aliquo violenter compre$$us,
vim habet re$iliendi, ac per ampliorem locum $e proti-
nus extendendi. Unde fiunt machinae, quae ope $olius
ae<*>ris, aquas $ur$um ver$us, in$tar fontium; & aliae quae
<marg>30</marg>tela cum magno impetu, arcuum in$tar, jaculantur.


<fuss><a. Art. XXIX, p. 218. <fuss>


<sz>232</sz>


Huju$que cau$$a e$t, quo`d ae<*>re ita compre$$o, una-
quaeque ejus particula $phaericum illud $patiolum, quo`d
ad motum $uum requirit, $ibi $oli non habeat, $ed aliae
Vicinae in ip$um ingrediantur; cu`mque interim idem
calor, $ive eadem agitatio i$tarum particularum, con-<marg>5</marg>
$ervetur a` motu globulorum coele$tium, a$$idue` circa
ip$as fluentium, eae $uis extremitatibus $e mutuo` ver-
berent &, loco expellant, $icque omnes $imul impetum
faciant ad majus $patium occupandum.

<p><marg> XLVIII.
De aquae natura^ : & cur
facile` modo` in ae<*>rem,
modo` in glaciem ver-
tatur. </marg>
Quantum ad aquam, jam o$tendia a cur duae tantu`m<marg>10</marg>
particularum $pecies in ea^ reperiantur, quarum unae
$unt flexiles, aliae inflexiles; atque $i ab invicem $epa-
rentur, hae $alem, illae aquam dulcem componunt. Et
quia jam omnes proprietates; cu`m $alis tu`m aquae
dulcis, ex hoc uno fundamento deductas, fu$e` in Me-<marg>15</marg>
teoris b explicui, non opus e$t ut plura de ip$is hi^c $cri-
bam. Sed tantu`m notari velim,  quam apte` omnia inter
$e cohaereant, & quomodo ex tali generatione aquae
$equatur, etiam eam e$$e debere proportionem, inter
ejus particularum cra$$itiem & cra$$itiem particula-<marg>20</marg>
rum ae<*>ris; itemque inter ip$as, & vim qua` globuli $e-
cundi elementi eas movent, ut cu`m i$ti globuli paullo`
minu`s $olito agunt, aquam in glaciem mutent, & par-
ticulas ae<*>ris in aquam; cu`m autem agunt paullo` for-
tiu`s, tenuiores aquae particulas, eas nempe quae $unt<marg>25</marg>
flexiles, in ae<*>rem vertant.

<p><marg>XLIX.
De fluxu & refluxu
maris.</marg>
Explicui etiam in Meteoris c cau$$as ventorum, a`
quibus mare variis irregularibus modis agitatur. Sed


<fuss>a. Art. XXXVI, p. 222.
b. Discours III et V. Voir t. VI, p. 249 et 279.
c. Discours IV. Ibid., p. 265. </fuss>


<sz>233</sz>
$upere$t alius regularis ejus rnotus, quo bis in die $in-
gulis in locis attollitur & deprimitur, interimque $em-
per ab Oriente in Occidentem fluit. Ad cujus rnotu^s
cau$$am explicandam, ponamus nobis ob oculos exi-
<marg>5</marg>guum illum coeli vorticem, qui Terram pro centro
habet, quique cum illa^ & cum Luna^ in maiori vortice
circa Solem fertur. Sitque A B C D ille exiguus vortex a;


<fig>


EFGH Terra; 1234 $uperficies maris, a` quo, majoris
per$picuitatis cau$$a^, Terram ubique tegi $upponimus;
<marg>10</marg>& 5678 $uperficies ae<*>ris mare ambientis. Jamque con-
$ideremus, $i nulla in i$to vortice Luna e$$et, punctum
T, quo`d e$t centrum Terrae, fore in puncto M, quo`d
e$t vorticis centrum; $ed Luna^ Ç ex$i$tente ver$us B,


<fuss>a. Voir t. V, p. 260, I. 7. </fuss>


<sz>234</sz>


hoc centrum T e$$e debere inter M & D : quia, cu`m
materia coele$tis hujus vorticis aliquanto` celeriu`s mo-
veatur qua`m Luna vel Terra, quas $ecum de$ert, ni$i
punctum T aliquanto magis di$taret a` B qua`m a` D,
Lunae prae$entia impediret, ne illa tam libere` fluere<marg>5</marg>
po$$et inter B & T, qua`m inter T & D; cu`mque locus
Terrae in i$to vortice non determinetur, ni$i ab aequa-
litate virium materiae coele$tis eam circumfluentis,
evidens e$t ip$am idcirco nonnihil accedere debere
ver$us D. Atque eodem modo, cu`m Luna^ erit in C,Ter-<marg>10</marg>
rae centrum e$$e debebit inter M & A : $icque $emper
Terra nonnihil a` Luna^ recedit. Praeterea, quoniam hoc
pacto, ex eo quo`d Luna $it ver$us B, non modo` $patium
per quo`d materia coele$tis fluit inter B & T, $ed etiam
illud per quo`d fluit inter T & D, redditur angu$tius : <marg>15</marg>
inde $equitur i$tam materiam coele$tem ibi celeriu`s
fluere, atque ideo` magis premere, tum $uperficiem ae<*>ris
in 6 & 8 tum $uperficiem aquae in 2 & 4, qua`m $i Luna
non e$$et in vorticis diametro BD; cu`mque corpora
ae<*>ris & aquae $int fluida, & facile` pre$$ioni i$ti ob|$e-<marg>20</marg>
quantur, ip$a minu`s alta e$$e debere $upra Terrae partes
F & H, qua`m $i Luna e$$et extra hanc diametrum BD;
ac e` contra` e$$e altiora ver$us G & E, adeo` ut $uperfi-
cies aquae 1, 3, & ae<*>ris 5, 7, ibi protuberent.

<p><marg>L.
Cur aqua horis 6 1/5<*>a$-
cendat.  & horis 6 1/5<*>
de$cendat. </marg>
Jam vero`, quia pars Terrae quae nunc e$t in F, e` re-<marg>25</marg>
gione puncti B, ubi mare e$t quam-minime` altum,
po$t $ex horas erit in G, e regione pun`cti C, ubi e$t al-
ti$$imum & po$t $ex alias horas in H, e regione puncti
D, atque ita con$equenter; vel potiu`s, quia Luna etiam
interim nonnihil progreditur a` B ver$us C, utpote quae<marg>30</marg>
men$is $patio circulun ABCD percurrit, pars Terrae


<sz>235</sz>


quae nunc e$t in `F, regione corporis Lunae, po$t $ex
horas cum 12 minutis, praeterpropter, erit ultra pun-
ctum G, in ea^ diametro vorticis ABCD, quae illam
eju$dem vorticis diametrum, in qua^ tunc Luna erit, ad
<marg>5</marg>angulos rectos inter$ecat; tuncque aqua erit ibi alti$$i-

<fig>


ma; & po$t $ex alias horas cum duodecim minutis, erit
ultra punctum H, in loco ubi aqua erit quamminime`
alta, &c. Unde clare` intelligitur aquam maris, $ingulis
duodecim hotis cum 24 minutis, in uno & eodem loco
<marg>10</marg>fluere ac refluere debere a.

<p><marg>LI.
Cur ae$tus maris $int
majores, cu`m Luna
plena e$t vel nova. </marg>
Notandum e$t nunc vorticem ABCD non e$$e ac-
curate` rotundum, $ed eam ejus diametrum, in qua^


<fuss>4 qua^] quo (Ire e«dit.).
a. Voir t. IV, p. 466 et 467-468. </fuss>


<sz>236</sz>

Luna ver$atur cu`m e$t nova vel plena, breviorem e$$e
illa^ quae ip$am $ecat ad angulos rectos, ut in $uperiore
parte o$ten$um e$t a; unde $equitur fluxus & refluxus
maris debere e$$e majores, cu`m Luna nova e$t vel
plena, qua`m in temporibus intermediis b. <marg>5</marg>


<fig>


<p><marg>LII.
Cur in aequinoctiis $int
maximi. </marg>
Notandum etiam, Lunam $emper e¤¤e in plane`o
Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno $ecun-
du`m plane`um aequatoris converti; quae duo plane`a in
aequinoctiis $e inter$ecant, in $ol$titiis autem multu`m
ab invicem di$tant : unde $equitur, maximos ae$tus. <marg>10</marg>
maris e$$e debere circa initia Veris & Autumni.

<p><marg>LIII.
Cur ae<*>r & aqua $emper</marg>
Praeterea notandum e$t, dum Terra fertur ab E per


<fuss>a. Pars III, art. CLIII, p. 199.
b. Voir t. IV, p. 467-468. </fuss>


<sz>237</sz>
<marg>ab Oriente ad Occi-
dentem fluant. </marg>
F ver$us G, $ive ab Occidente in Orientem, aquae tu-
morem 412, itemque ae<*>ris tumorem 856, qui nunc
parti Terrae E incumbunt, paullatim ad alias ejus par-
tes magis Occidentales migrare; ita ut post sex horas
<marg>5</marg>incumbant parti Terrae H, & post horas duodecim
parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae &
ae<*>ris 234 & 678 e$t intelligendum, Unde fit, ut aqua
& ae<*>r ab Orientalibus Terrae partibus, in eju$dem par-
tes Occidentales fluxu continuo ferantur a.

<p><marg>LIV.
Cur in ea^dem poli al-
titudine, regiones
quae mare habent ad
Orientem, $int aliis
magis temperatae. </marg>
<marg>10</marg>| Qui fluxus, lice`t non admodu`m celer, manife$te`
tamen deprehenditur ex eo quo`d magnae navigationes
$int multo` tardiores & difficiliores ver$us partes
Orientales qua`m Occidentales ; & quo`d in qui-
bu$dam maris angu$tiis, aqua $emper fluat ver$us oc-
<marg>15</marg>ca$um ; & denique quo`d, caeteris paribus, eae regiones
quae mare habent in Oriente, ut Bra$ilia, non tantu`m
Solis calorem sentiant, qua`m eae quae longos terrae
tractus habent ad Orientem & mare ad Occidentem,
ut Guinea; quoniam ae<*>r qui a` mari venit, frigidior e$t,
<marg>20</marg> qua`m qui a` Terra^.

<p><marg>LV.
Cur nullus $it fluxus
nec refluxus in lacu-
bus & $tagnis : aut
cur in variis litori-
bus variis horis fiat. </marg>
Notandum denique, totam quidem Terram mari
non tegi, ut paullo` ante` a$$ump$imus b; $ed tamen, quia
Oceanus per omnem ejus ambitum $e diffundit, idem
de illo, quantum ad generalem aquarum motum, e$$e
<marg>25</marg> intelligendum, ac $i totam involveret. Lacus autem &
$tagna, quorum aquae ab Oceano $unt disjunctae, nul-
los eju$modi motus patiuntur : quia eorum $uperficies
tam latae non $unt, ut multo` magis in una^ parte qua`m
in alia^, ob Lunae prae$entiam, a` materia^ coele$ti pre-

<fuss>a. Voir t. IV, p. 468.
b. Ci-avant, p. 233, I. 8-9. </fuss>

<sz>238</sz>
mantur. Atque propter inqualitatem $inuum & an-
fractuum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum
incrementa & decrementa diver$is horis ad diver$a
litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates
oriuntur. <marg>25</marg>

<p><marg>LVI.
Quomodo ejus cau$$ae,
partictilares, in $in-
gulis litorius $int
inve$tigandae. </marg>
Quarum omnium varietatum cau$ae particulares de-
duci poterunt ex dictis a, $i con$ideremus aquas Oceani,
cu`m Luna nova e$t vel plena, in locis a` litoribus re-
motis ver$us Eclipticam & AEquatorem hora^ $exta^, tam-
matutina^ qua`m ve$pertina^, e$$e alti$$imas, & ideo` ver-<marg>10</marg>
$us litora fluere; hora` autem duodecima`, e$$e maxime`
depre$$as, & ideo` a` litoribus ad illa loca refluere : ac
prout litora $unt vicina  vel remota, prout aquae ad
ip$a tendunt per vias magis rectas vel obliquas, latas
vel angu$tas, profundas vel vado$as ad ip$a citiu`s aut<marg>15</marg>
tardiu`s, & in majore aut minore copia^ deferri. Ac
etiam, propter admodu`m varios & inaequales eorum
anfractus, $aepe contingere ut aquae ver$us unum lit-
tus tendentes, iis quae ab alio litore veniunt occur-
rant, utque ita earum cur$us diver$imode` mutetur. Ac<marg>20</marg>
denique varios ventos, & quorum nonnulli quibu$-
dam in locis ordinarii $unt, i$tas aquas diver$is mo-
dis impellere. Nihil enim puto ullibi ob$ervari circa
fluxum & refluxum maris, cujus cau$$a in his paucis
non contineantur. <marg>25</marg>

<p><marg>LVII.
De natura^ Terrae inte-
rioris. </marg>
Circa terram interiorem C, notare licet eam con-
$tare particulis cuju$vis figurae, ac tam cra$$is, ut glo-
buli $ecundi elementi ordinario $uo motu eas $ecum
non abripiant, $ed tantu`m deor$um premendo graves
reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ip$as repe-<marg>30</marg>


<fuss>b. Art. L, LI Ct LII, p. 234-236. </fuss>


<sz>239</sz>

riuntur, tran$eundo, nonnihil commoveant. Quo`d
etiam facit materia primi elementi, eos ex i$tis mea-
tibus, qui angu$ti$$imi $unt, replens ac idem faciunt
particulae terre$tres $uperiorum corporum D & E,
<marg>5</marg>quae $aepe in eos qui $unt omnium lati$$imi de$cen-
dunt, atque inde nonnullas ex cra$$is hujus corporis
particulis $ecum abducunt. Quippe credibile e$t, $u-
periorem ejus $uperficiem con$tare partibus ramo$is,
$ibi quidem mutuo` valde firmiter annexis; utpote quae,
<marg>10</marg>dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum
coele$tium per corpora B & D di$currentium, primae
$u$tinuerunt & fregerunt; $ed inter quas nihilominus
permulta $unt intervalla $atis lata, ut per ip$a parti-
culae aquae dulcis, & $alis, nec non etiam alize angu-
<marg>15</marg>lo$ae aut ramo$ae , ex corpore E delap$ae, tran$ire po$$int.

<p><marg>LVIII.
De natura^ argenti vivi. </marg>
| Veru`m infra i$tam $uperficiem, partes corporis C
minus arcte $ibi mutuo` adhaerent; ac etiam fortŽ in
qua^ dam ab ip$a^ di$tantia^, multae $imul $unt congre-
gatae, quae figuras habent tam teretes & tam Iveves, ut,
<marg>20</marg>quamvis ob graviatem $uam $ibi mutuo` incumbant,
nec, quemadmodum aquae partes, globulos $ecundi
elementi undique circa $e fluere permittant, facile` ta-
men agitentur, tum a` minutioribus ex i$tis globulis,
qui nonnulla etiam $patia inter ip$as inveniunt, tum
<marg>25</marg>praecipue` a` materia^ primi elementi, quae omnes angu-
$ti$$imos angulos ibi relictos replet. Atque ideo` liquo-
rem componunt valde pondero$um & minime` pelluci-
dum, cuju$modi e$t argentum vivum.
<p><marg>LIX.
De inaequalitate calo-
ris interiorem Ter-
ram pervadentis. </marg>
Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas,
<marg>30</marg>quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere
admodu`m irregulares & varias, ita exi$timandum e$t


<sz>240</sz>


rnediam Terrae regionem M, quae ex materia^ i$tis ma-
culis $imili conflata e$t, non ubique e$$e aequaliter
den$am; & ideo` quibu$darn in locis tran$itum praebere
majori copiae primi  elementi, qua`m in reliquis; atque
hanc materiam primi elementi, per corpus C tran-<marg>5</marg>

<fig>


$euntem, eius partes quibu$dam in locis fortiu`s qua`m
in aliis commovere, $icuti etiam calor a` Solis radiis
excitatus, atque, ut $upra` dictum e$ta, u$que ad intima
Terrae pertingens, non uniformiter agit in hoc cor-
pus C, quia faciliu`s ei communicatur per fragmenta<marg>10</marg>
corporis E, quam per aquam D: atque altitudo mon-
tium efficit , ut quaedam Terrae partes Soli obver$ae,
multo` magis incale$cant, qua`m ab illo aver$ae : ac
denique aliter incale$cunt ver$us AEquatorem, aliter
ver$us polos, calorque i$te per vices variatur propter<marg>15</marg>
vici$$itudinem tum diei & noctis, tum praecipue` ae$tatis
& hyemis.

<p><marg>LX.
De i$tius caloris
actione. </marg>
Unde fit, ut omnes particulae hujus terrae interioris
C $emper aliquantulum, & modo` plus modo` minu`s
moveantur; non eae $olu`m quae vicinis non annexae<marg>20</marg>


<fuss>a. Art. XXX, p. 218. </fuss>


sz>241</sz>

$unt, ut particulae argenti vivi, & $alis, &, aquae dulcis,
& aliae quzevis in majoribus ejus meatibus contentae ;
$ed etiam eae quae $unt omnium duri$$imae, ac $ibi mu
tuo` quam-firmi$$ime` adhaerent. Non quidem quo`d hae
<marg>5</marg> ab invicem plane` $eparentur; $ed eodem modo quo
videmus arborum ramos ventis impul$os agitari, &
eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora,
quamvis i$tae arbores idcirco radicibus $uis non evel-
lantur - ita putandum e$t cra$$as & ramo$as corporis
<marg>10</marg>C articulas ita connexas e$$e atque implexas, ut non
$oleant vi caloris ab invicem plane` disjungi, $ed ali-
quantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa $e
relictos modo` magis modo` minu`s aperiant. Cu`mque
duriores $int aliis particulis, ex $uperioribus cor-
<marg>15</marg>poribus D & E in meatus i$tos delap$is, ip$as facile`
motu i$to $uo contundunt & comminuunt, $icque ad
duo genera figurarum reducunt, quae hi^c $unt con$i-
deranda.

<p><marg>LXI.
Du $uccis acribus & aci-
dis, ex quibus fiunt
atramentum, $uto-
rium, alumen, &c. </marg>
Nempe particulae quarum materia paullo` $olidior
<marg>20</marg>e$t, quales $unt $alis, meatibus i$tis interceptae at-
que contu$ae, ex teretibus & rigidis plane`en ac flexiles
redduntur non aliter qua`m ferri candentis virga
rotunda crebris malleorum ictibus in laminam oblon-
gam pote$t complane`ari. Cu`mque interim hae parti-
<marg>25</marg>culae, vi caloris actae, hinc inde per
meatus i$tos $er-
pant, duris eorum parietibus alli$ae atque affrictae,
gladiolorum in$tar acuuntur, $icque in $uccos quo$dam
acres, acidos, erodentes vertuntur : qui $ucci po$tea
cum metallica` materia` concre$centes, atramentum
<marg>30</marg>$utorium; cum lapideao^, alumen; & $ic alla multa
componunt.


<sz>242</sz>

<p><marg>LXII.
De materia^ oleaginea^
bituminis, $ulphuris,
& c. </marg>
Particulae autem molliores, quales $unt pleaeque
ex terra^ exteriori E delap$ae, nec non etiam eae aquae
dulcis, ibi penitu`s eli$ae, tam tenues evadunt, ut motu
materiae primi elementi di$cerpantur, atque in multos
minuti$$imos & qua`m-maxime` flexiles ramulos divi-<marg>5</marg>
dantur : qui ramuli, terre$tribus aliis particulis adhae-
rentes, componunt  $ulphur, bitumen, & alia omnia
pinguia $ive oleaginea, quae in $odinis reperiuntur.

<p><marg>LXIII.
De Chymicorum prin-
ciptis; & quomodo
metalla in fodinas
a$cendant. </marg>
Atque $ic tria hi^c a habemus, quae pro tribus vulgatis
Chymicorum principiis, $ale, $ulphure ac Mercurio, <marg>10</marg>
$umi po$$unt: $umendo $cilicet $uccum acrem pro $ale,
molli$$imos ramulos oleagineae materiae pro $ulphure,
ip$umque argentum vivum pro illorum Mercurio. Cre-
dique pote$t omnia metalla ideo` tantu`m ad nos per-
venire, quo`d acres $ucci, per meatus corporis C fluen-<marg>15</marg>
tes, qua$dam ejus particulas ab iis disjungant, quae
deinde materia^ oleaginea^ involutae atque ve$titae, facile`
ab argento vivo calore rarefacto $ur$um rapiuntur, &
pro diver$is $uis magnitudinibus ac figuris, diver$a
metalla con$tituunt. Quae forte`ai$$e $ingula de$crip$i$$em<marg>20</marg>
hoc in loco, $i varia experimenta, quae ad certam
eorum cognitionem requiruntur, facere hactenus li-
cui$$et.

<p><marg>LXIV.
De Terra^ exteriore, &
de origine fontium. </marg>
Jam vero` con$ideremus Terram exteriorem E, cujus
fragmenta quaedam $ub mari delite$cunt, alia in cam-<marg>25</marg>
pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note-
mus inprimis, qua`m facile` in ea^ po$$it intelligi, quo
pa^cto fontes & flumina oriantur; & quamvis $emper
in mare fluant, nunquam tamen ip$orum aqua de$i-
ciat, nec mare augeatur aut dulce$cat. Quippe, cu`m<marg>30</marg>


<fuss>a. Art. LVIII et LXI, LXIII, p. 239, 241 et 242. </fuss>


sz>243</sz>


infra` campos & montes magnae $int cavitates aquis
plenae, non dubium e$t, quin multi quotidie vapores,
hoc e$t, aquae particulae vi caloris ab invicem dis-
junctae ac celeriter motae, u$que ad exteriorem cam-
<marg>5</marg>porum $uperficiem atque ad $umma montium juga
perveniant; videmus enim etiam plero$que i$tiu$modi
vapores ulteriu`s u$que ad nubes attolli, ac faciliu`s
per terrae meatus a$cendunt, ab  ejus particulis $u$-
fulti, qua`m per ae<*>rem, cuius fluidae ac mobiles par-
<marg>10</marg>ticulae ip$os ita fulcire non po$$unt. Po$tquam autem
i$ti vapores $ic a$cenderunt, frigore $uccedente tor-
pe$cunt, & ami$$a^ vaporis forma^ rur$us in aquam ver-
tuntur ; quae aqua de$cendere non pote$t per eo$dem
illos meatus, per quos vapor a$cendit, quia $unt ni
<marg>15</marg>mis angu$ti; $ed aliquanto` latiores vias invenit, in
intervallis cru$tarum $ive corticum, quibus tota exte-
rior terra conflata e$t quae viae ip$am oblique` $ecun-
du`m vallium & camporum declivitatem deducunt.
Atque ubi i$tae $ubterranae aquarum viae in $uper-
<marg>20</marg>ficie montis, vel vallis, vel campi terminantur ibi
fontes $caturiunt, quorum rivi multi $imul congregati
flumina componunt, & per decliviores exterioris ter-
rae $uperficiei partes in mare labuntur.

<p><marg>LXV.
Cur mare non augea-
tur ex eo, quo`d flu-
mina in illud fluant. </marg>
Quamvis autem a$$idue` multae aquae ex montibus
<marg>25</marg>ver$us mare fluant, nunquam tamen idcirco cavitates
ex quibus a$cendunt, po$$unt exhauriri, nec mare au-
geri. Haec enim terra exterior non potuit modo paullo`
ante` de$cripto a agenerari, nempe ex fragmentis corpo-


<fuss>28 En marge: NB. Vid. fig. pag. 226 (Ire e«dit.).
a. Art. XLII, p. 228. </fuss>


<sz>244</sz>


ris E in $uperficiem corporis C cadentibus, quin aqua
D multos $ibi patenti$$imos meatus $ub i$tis fragmen-

<fig>


tis retinuerit : per quos tanta $emper ejus quantitas a`
mari ver$us radices montium redit, quanta ex mon-
tibus egreditur. Atque ita, ut animalium $anguis in<marg>5</marg>
eorum venis & arteriis, $ic aqua in terrae venis & in
fluviis circulariter fluit.

<p><marg>LXVI.
Cur fontes non $int $al-
fi, nec mare dulces
cat. </marg>
Et quamvis mare $it $al$um, $olae tamen aquae dulcis
particulae in fontes a$cendunt, quia nempe $unt te-
nues ac flexiles, particulae autem $alis, cu`m $int rigidae<marg>10</marg>
ac durae, nec facile` in vapores mutari, nec ullo modo
per obliquos  terrae meatus tran$ire po$$unt. Et quam-
vis a$$idu i$la aqua dulcis in mare per flumina rever-
tatur, non ideo` mare dulce$cit, quia $emper aequalis
quantitas $alis in eo manet. <marg>15</marg>

<p><marg>LXVII.
Cur in quibu$dam pu-
teis aqua $it $al$a. </marg>
Sed tamen non valde mirabimur, $i forte` in qui-
bu$dam puteis, a` mari valde remotis, multum $alis
reperiatur. Cu`m enim terra multis rimis fati$cat, fieri
facile` pote$t, ut aqua $al$a non percolata u$que ad
illos puteos perveniat : $ive quia maris $uperficies<marg>20</marg>
aeque` alta e$t atque ip$orum fundus; $ive etiam quia;


sz>245</sz>


ubi viae $unt $atis latae, facile` $alis particulae a`particu-
lis aquae dulcis per coporis duri declivitatem $ur$um
attolluntur. Ut experiri li-
cet in va$e, cujus labra non-
<marg>5</marg>nihil $int repanda, quale e$t
A B C : dum enim aqua $al-
$a in eo evaporatur, omnes
ejus orae $ali cru$ta^ ve$tiri
$olent.

<p><marg>LXVIII.
Cur etiam ex quibu$-
dam montibus $al e$-
fodiatur. </marg>
<marg>10</marg>Atque hinc etiam pote$t intelligi, quo pacto in mon-
tibus nonnullis, magnae $alis inoles in$tar lapidum
concreverint. Quippe, aqua^ maris eo` a$cendente, ac
particulis flexilibus aquae dulcis ulteriu`s pergentibus,
$olum $al in cavitatibu's, quae ca$u ibi fuerunt, reman-
<marg>15</marg>$it ip$a$que implevit.
<p>LXIX.
De nitro alii$que $ali-
bus, a` $ale marino
diver$is.
Sed & aliquando $alis particulae nonnullos $atis an-
gu$tos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de
figura^ & quantitate fua^ delperdentes, in nitrum, vel
$al ammoniacum, vel quid $imile mutantur. Quin-
<marg>20</marg>etiam plurimae terrae particulae oblongae, non ramo$ae,
ac $atis rigidae, ab ori|gine $ua^ nitri & aliorum $a-
lium formas habuerunt. Neque enim in alio $itae $unt
eae formae, qua`m quo`d illorum particulae $int oblon-
gae, non flexiles, nec ramo$ae, ac prout de caetero va-
<marg>25</marg>riae $unt, varias $alis $pecies componunt.
<p><marg>LXX.
De vaporibus, $piriti-
bus, & exhalationi-
bus  terra^ interiore
ad exteriorem a$cen-
dentibus. </marg>
Praeter vapores ex aquis $ub terra^ latentibus eductos,
multi etiam $piritus acres, & oleagineae exhalationes,
nec non vapores argenti vivi, aliorum metllorum
particulas $ecum vehentes, ex terra^ interiori ad ex-
<marg>30</marg>teriorem a$cendunt : atque ex diver$is eorum mi$tu-
ris omnia fo$$ilia componuntur. Per $piritus acres


<sz>246</sz>


intelligo particulas $uccorum acrium, nec non etiam
$alium volatilium, ab invicem $ejunctas, & tam celeri-
ter $e commoventes, ut vis qua^ in omnes partes mo-
veri per$everant, praevaleat e orum gravitati. Per exha-
lationes autem intelligo particulas ramo$as, tenui$$i-<marg>5</marg>
mas, oleagineae materiae, $ic etiam motas. Quippe in
aquis, & aliis $uccis, & oleis, particulae tantu`m repunt ;
$ed in vaporibus, $piritibus, & exhalationibus, volant.

<p><marg>LXXI.
Quomodo ex varia^ eo.
rum mi$tura^, varia
lapidum, aliorumque
fo$$ilium genera ori-
antur. <marg>
Et quidem $piritus majori vi $ic volant, & faciliu`s
angu$tos quo$que terrae meatus pervadunt, atque ip$is<marg>10</marg>
intercepti firmiu`s haerent, & ideo` duriora corpora
efficiunt, qua`m exhalationes aut vapores. Cu`mque
permagna inter heec tria $it diver$itas, pro diver$itate
particularum ex quibus con$tant, multa etiam ex ip$is
lapidum, aliorumque fo$$ilium non tran$parentium ge-<marg>15</marg>
nera oriuntur, cu`m in angu$tis terree meatibus inclu$a
haerent, ip$iu$que particulis permi$centur; & multa
genera fo$$ilium tran$parentium, atque gemmarum,
cu`m in rimis & cavitatibus terrae primu`m in $uccos
colliguntur, & deinde paulatim, maxime` | lubricis &<marg>20</marg>
fluidis eorum particulis abeuntibus, reliquae $ibi mu-
tuo` adhaere$cunt.

<p><marg>LXXII.
Quomodo metalla ex
terra^ interiore adex-
tertiorem perveniant,
& quomodo minium
fiat. <marg>
Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas &
maju$culos meatus perreptando, particulas aliorum
metallorum $ibi admi$tas in iis relinquunt, & ita illam<marg>25</marg>
auro, argento, plumbo, alii$que impraegnant ; ip$ique
deinde ob eximiam $uam lubricitatem ulteriu`s per-
gunt, aut deor$um relabuntur; aut etiam aliquando
ibi haerent, cu`m meatus per quos regredi po$$ent, $ul-
	phureis exhalationibus impediuntur. Atque tunc ip$ae<marg>30</marg>
argenti vivi particulae, minuti$$ima^ i$tarum exhalatio-


<sz>247</sz>
num qua$i lanugine ve$titae, minium componunt. Ac
denique $piritus & exhalationes, nonnulla etiam me-
talla, ut aes, ferrum, $tibium, ex terra^ interiore ad
exteriorem adducunt.
<p><marg>LXXXIII.
Cur non in omnibus
terrae locis metalla
inveniantur. </marg>
<marg>5</marg>Notandumque e$t, i$ta metalla ferre` tantu`m a$cen-
dere ex iis partibus terrae interioris, quibus fragmenta
exterioris immediate` conjuncta $unt. Ut ex. gr. in hac
figura^, ex 5 ver$us v, quia per aquas evehi non po$-
$unt. Unde fit, ut non pa$$im omnibus in locis metalla
<marg>10</marg>reperiantur.
<p><marg>LXXIV.
Cur poti$$imu`m inve-
niantur in radicibus
montium, ver$us Me-
ridiem & Orientem. </marg>
Notamdum etiam, haec metalla per terrae venas ver-
$us radices montium $olere attolli, ut hi^c ver$us v,
ibique poti$$inmum congregari, quia ibidem terra plu-
ribus rimis qua`m in aliis locis fati$cit & quidem in
<marg>15</marg>iis montium partibus, quae Soli meridiano vel Orienti
obver$ae $unt, magis qua`m in aliis congregari, quia
major ibi e$t calor, cujus vi attolluntur. Et ideo` etiam
in illis prae$ertim locis a` fo$$oribus quaeri $olent.
<p><marg>LXXV.
Fodinas omnes e$$e in
terra^ exteriore; nec
po$$e unquam ad in-
teriorem fodiendo
perveniri. </marg>
Neque putandum e$t, ulla` unquam fodiendi perti-
<marg>20</marg>nacia^, u$que ad interiorem terram po$$e perveniri :
tum quia exterior nimis e$t cra$$a, $i ad hominum vi-
res comparetur; | tum praecipus propter aquas inter-
medias, quae eo` majore cum impetu $alirent, quo` pro-
fundior e$$et locus in quo primu`m aperirentur earum
<marg>25</marg>venae, fo$$ore$que omnes obruerent.
<p><marg>LXXVI.
D $ulphure, bitumine,
argilla^, oleo.
Exhalationum particulae tenui$$imae, quales paullo`
ante` de$criptae $unt a, nihil ni$i purum ae<*>rem $olae
componunt, $ed tenuioribus $pirituum particulis facile`

<fuss>7 En marge: NB. Vide fig. pag. 226 (Ire e«dit.).
a. Art. LXX, P. 245-246. </fuss>


<sz>248</sz>
annectuntur, illa$que ex laevibus & lubricis ramo$as
reddunt; ac deinde hae ramo$ae, $uccis acribus ac me-
tallicis quibu$dam particulis admi$tae, $ulphur con$ti-
tuunt ; & admi$tae particulis terrae, multis etiam eju$-
modi $uccis gravidae, $aciunt bitumen ; & cum $olis<marg>5</marg>
particulis terrae conjunctae, faciunt argillam ; & deni-
que $olae, in oleum vertuntur, cu`m earum motus ita
langue$cit, ut $ibi mutuo` plane` incumbant.

<p><marg>LXXVII.
Quomodo fiat terrae
motus.</marg>
Sed cu`m celeriu`s agitantur, qua`m ut ita in oleum
verti po$$int, $i forte` in rimas & cavitates terrae ma-<marg>10</marg>
gna^ copia^ affluant, pingues ibi & cra$$os $umos com-
ponunt, non ab$imiles iis qui ex candela^ recens ex-
$tincta^ egrediuntur; ac deinde, $i quae forte` ignis
$cintilla in i$tis cavitatibus excitetur, illi $umi proti-
nus accenduntur, atque $ubito` rarefacti, omnes car-<marg>15</marg>
ceris $ui parietes magna^ vi concutiunt, prae$ertim cu`m
multi $piritus ip$is $unt admi$ti : & ita oriuntur terrae
motus.

<p><marg>LXXVIII.
Cur ex quibu$dam
montibus ignis erum-
pat. </marg>
Contingit etiam aliquando, cu`m hi motus fiunt,
ut parte terrae disjecta^ & aperta^, flamma per juga mon-<marg>20</marg>
tium coelum ver$us erumpat. Idque ibi potiu`s $it, qua`m
in humilioribus locis: tum quia $ub montibus plures
$unt cavitates, tum etiam, quia magna illa fragmenta,
quibus con$tat terra exterior, in $e invicem reclina^ta,
faciliorem ibi praebent exitum flammae, qua`m in ullis<marg>25</marg>
aliis locis. Et quam vis claudatur terrae hiatus, $imul
ac flamma hoc pacto ex eo erupit, fieri pote$t, ut tanta
$ulphuris aut bituminis copia ex montis vi$ceribus ad
ejus $ummitatem expul$a $it, ut ibi longo incendio
$ufficiat. Novique fumi po$tea in ii$dem cavitatibus<marg>5</marg>
rur$us collecti, & accen$i, facile` per eundem hiatum


<sz>249</sz>


erumpunt; unde fit, u`t montes nonnulli crebris eju$-
modi incendiis $int in$ames, ut AEtna Siciliae, Ve$uvius
Campaniae, Hecla I$landiae, &c.

<p><marg>LXXIX.
Cur plures concu$$io-
nes fieri $oleant in
terrae motu : $icque
per aliquot horas aut
dies interdum duret. </marg>
Denique, durat aliquando terrae-motus per aliquot
<marg>5</marg>horas, aut dies ; quia non una tantu`m continua cavi-
tas e$$e $olet, in qua^ pingues & inflammabiles fumi
colliguntur, $ed plures diver$ae, terra^ multo $ulphure
aut bitumine $atura^ disjunctae; cu`mque exhalatio in
unis accen$a terram $emel concu$$it, aliqua mora in-
<marg>10</marg>to tercedit, priu$quam flamma, per meatus $ulphure op-
pletos, ad alias po$$it pervenire.

<p><marg>LXXX.
De natura^ ignis, eju$-
que ab ae<*>re diver$i-
tate. </marg>
Sed hi^c $upere$t ut dicam, quo pacto in i$tis cavi-
tatibus flamma po$$it accendi, $imulque ut explicem
ignis naturam. Particulae terre$tres, cuju$cumque $int
<marg>15</marg>magnitudinis aut figurae, cu`m $ingulae $eor$im primi
elementi motum $equuntur, ignis formam habent ; ut
etiam habent ae<*>ris formam, cu`m inter globulos $ecun-
di elementi volitantes, eorum agitationem imitantur.
Sicque prima & praecipua inter ae<*>rem & ignem diffe-
<marg>20</marg>rentia e$t, quo`d multo` celeriu`s hujus qua`m illius par
ticulae agitentur. Jam enim $upra` $atis o$ten$um e$t,
motum materiae primi elementl multo` celeriorem e$$e
qua`m $ecundi. Sed alia etiam e$t permagna differentia,
quo`d et$i cra$$iores tertii elementi particulae, quales
<marg>25</marg>$unt eae quibus con$tant vapores argenti vivi, po$$int
ae<*>ris $ormam induere, non tamen ad ejus con$ervatio-
nem $int nece$$ariae, ac contra` ille purior $it, minu$-
que corruptioni obnoxius, cu`m $olis minuti$$imis par-
ticulis con$tat. Cra$$iores enim, ni$i calore continuo
<marg>30</marg>agitentur, pondere $uo deor$um labentes, $ponte` exu-
unt ejus formam. Ignis autem, $ine cra$$iu$culis cor-


<sz>250</sz>

porum terre$trium particulis, quibus alatur & renove-
tur, e$$e non pote$t.

<p><marg>LXXXI.
Quomondo primu`m
excitetur. </marg>
Cu`m enim globuli $ecundi elementi occupent omnia
intervalla circa Terram, quae $atis magna $unt ad illos
capiendos, & $ibi mutuo` omnes ita incumbant, ut uni<marg>5</marg>
ab$que aliis moveri non po$$int (ni$i forte` circulariter
circa proprium axem), quamvis materia primi elemen-
ti, omnes exiguos angulos a` globulis i$tis relictos re-
plens, in ip$is quam-celerrime` moveatur, $i tamen non
habeat plus $patii, qua`m quo`d in i$tis angulis contine-<marg>10</marg>
tur, non pote$t ibi habere $atis virium ad particulas
terre$tres, quae omnes a` $e mutuo` &, a` globulis $ecundi
elementi $u$tinentur, $ecum rapiendas, nec proinde ad
ignem generandum. Sed ut ignis alicubi primu`m exci-
tetur, debent aliqua^ vi expelli globuli coele$tes, ab in-<marg>15</marg>
tervallis nonnullarum particularum terre$trium, quae
deinde ab invicem disjunct, atque in $ola^ materia^
primi elementi natantes, celerrimo ejus motu rapian-
tur & quaquaver$us impellantur.

<p><marg>LXXXII.
Quomodo con$ervetur. </marg>
Utque ille ignis con$ervetur, debent i$tae particulae<marg>20</marg>
terre$$tres e$$e $atis cra$$ae, $olidae, atque ad motum
aptae, ut a` materia^ primi elementi $ic impul$ae, vim ha-
beant globulos coele$tes, a` loco illo in quo e$t ignis,
& in quem redire parati $unt, repellendi ; atque ita
impediendi ne globuli i$ti rur$us ibi occupent inter-<marg>25</marg>
valla primo elemento relicta, $icque vires ejus fran-
gendo ignem ex$tinguant.

<p><marg>LXXXIII.
Cur egeat alimento. </marg>
Ac praeterea particulae terre$tres, in globulos i$tos
impingentes, non po$$unt ab iis impediri, ne ulteriu`s
pergant, & egrediendo ex eo loco in quo primum ele-<marg>30</marg>
mentum $uas vires exercet, ignis formam amittant,


<sz>251</sz>

beantque in fumum. Quapropter nullus ibi ignis diu
remaneret, ni$i, eodem tempore aliquae ex i$tis parti-
culis terre$tribus, in aliquo`d corpus ae<*>re cra$$ius impin-
gendo, alias $atis $olidas particulas ab eo disjunge-
<marg>5</marg>rent, quae prioribus $uccedentes, & a` materia^ primi
elementi abreptae, novum ignem continuo` generarent.

<p><marg>LXXXIV.
Quomodo ex $ilicibus
excutiatur. </marg>
Sed ut haec accuratiu`s intelligantur, con$ideremus
primo` varios modos quibus ignis generatur, deinde
omnia quae ad ejus con$ervationem requiruntur, ac

<fig>


<marg>10</marg>denique, quales $int ejus effectus. Nihil u$itatius e$t,
qua`m ut ex $ilicibus ignis excutiatur ; hocque ex eo
fieri exi$timo, quo`d $ilices $int $atis duri & rigidi,
$imulque $atis friabiles. Ex hoc enim quo`d $int duri &


<sz>252</sz>

rigidi, $i percutiantur ab aliquo corpore etiam duro,
$patia quae multas eorum particulas interjacent, & a`
globulis $ecundi elernenti $olent occupari, $olito fiunt
angu$tiora, & ideo` i$ti globuli ex$ilire coacti, nihil prae-
ter $olam materiam primi elementi circa illas relin-<marg>5</marg>
quunt ; deinde ex eo quo`d $int friabiles, $imul ac i$tae
$ilicum articulae non ampliu`s ictu premuntur ab in-
vicem di$$iliunt, $icque materiae primi elementi, quae
$ola circa ip$as reperitur, innatantes, ignem compo-
nunt. Ita, $i A $it $ilex, inter cujus anteriores particu-<marg>10</marg>
las globuli $ecundi elementi con$picui $unt, B reprae-
$entabit eundem $ilicem, cu`m ab aliquo corpore duro
percutitur, & ejus  meatus angu$tiores facti, nihil
ampliu`s ni$i materiam primi elementi po$$unt conti-
nere ; C vero` eundem jam percu$$um, cu`m quaedam<marg>15</marg>
ejus particulae ab eo $eparatae, ac $olam materiam pri-
mi elementi circa $e habentes, in ignis $cintillas $unt
conver$ae.

<p><marg>LXXXV.
Quomodo ex lignis
$iccis. </marg>
Si lignurn, quantumvis $iccum, hoc pacto percutia-
tur, non idcirco $cintillas ita emittet, quia cu`m non<marg>20</marg>
adeo`  durum $it, prima ejus pars quae corpori percu-
tienti occurrit, flectitur ver$us $ecundam, eamque at-
tingit, priu$quam haec $ecunda flecti incipiat ver$us ter-
tiam. Sicque globuli $ecundi elementi non eodem tem-
pore ex multis eorum intervallis, $ed $ucce$$ive` nunc<marg>25</marg>
ex uno, nunc ex alio di$cedunt. Atqui $i hoc lignum
aliquandiu & $atis valide` fricetur, inaequalis ejus par-
ticularum agitatio & vibratio, quae oritur ex i$ta^ fri-
ctione, pote$t ex pluribus earum intervallis globulos
$ecundi elementi excutere, $imulque ip$as ab invicem<marg>30</marg>
disjungere, atque ita in ignem mutare.


<sz>253</sz>

<p><marg>LXXXVI.
Quomodo ex collectio-
ne radiorum Solis. </marg>
Accenditur etiam ignis ope $peculi concavi, vel
vitri convexi, multos Solis radios ver$us eundem ali-
quem locum dirigentis. Quamvis enim i$torum radio-
rum actio globulos $ecundi elementi pro $ubjecto $uo
<marg>5</marg>habeat, multo` tamen concitatior e$t ordinario eorum
motu, & cu`m procedat a` materia` primi elementi, ex
qua` Sol e$t conflatus, $atis habet celeritatis ad ignem
excitandum, radiique tam multi $imul colligi po$$unt,
ut $atis etiam habeant virium, ad particulas corporum
<marg>10</marg>terre$trium ea^dem i$ta^ celeritate agitandas.

<p><marg>LXXXVII.
Quomodo a` $olo motu
valde violento. </marg>
Quippe nihil refert, a` qua^ cau$$a^ particulae terre$tres
celerrime` moveri primu`m incipiant. Sed quamvis antea
fuerint $ine motu, $i tantu`m innatent materiae primi
elementi, ex hoc $olo protinus celerrimam agitatio-
<marg>15</marg>nem acquirunt : ea`dem ratione qua^navis, nullis fni-
bus alligata, in aqua^torrente e$$e non pote$t, quin
$imul cum ip$a^$eratur. Et quamvis ea terre$tres parti-
cula nondum primo elemento $ic innatent,$i tantu`m
a` qua^libet alia` cau$a` $atis celeriter agitentur, hoc ip$o
<marg>20</marg>$e mutuo`, & globulos $ecundi elementi circa $e po$itos,
ita excutient, ut $ttim ei innatare incipiant; & porro`
ab illo in motu $uo con$ervabuntur. Quamobrem om-
nis motus valde concitatus $u$$icit ad ignem excitan-
dum. Et talis in $ulmine ac turbinibus $olet reperiri,
<marg>25</marg>cu`m $cilicenubes excel$a, in aliam humiliorem ruens,
ae<*>rem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui a.

<p><marg>LXXXVIII.
Quomodo a` diver$orum
corporum mi$tura^.</marg>
Quanquam $ane`vix unquam i$te $olus motus ibi e$t
ignis cau$$a; nam fere`$emper ae<*>ri admi$centur exha-
lationes, quarum talis e$t natura, ut facile` vel in flam-
<marg>30</marg>mam, vel $altem in corpus lucidum vertantur. Atque


<fuss>a. Discours VII. Voir t. VI, p. 321. </fuss>


<sz>254</sz>


hinc ignes fatui circa Terram, & fulgetrae in nubibus,
& $tellae trajicientes & cadentes in alto ae<*>re excitantur.
Quippe jam dictum e$t a exhalationes con$tare particu-
lis tenui$$imis, & in multos qua$i ramulos divi$is, qui-
bus involutae $unt aliae paulla` cra$$iores, ex $uccis acri-<marg>5</marg>
bus aut $alibus volatilibus eductae. Notandumque e$t
hos ramulos $olere e$$e tam minutos & confertos, ut
nihil per illorum inter$titia, praeter materiam primi
elementi tran$ire po$$it ; inter particulas autem i$tis
ramulis ve$titas, e$$e quidem alia majora intervalla, <marg>10</marg>
quae globulis $ecundi elementi $olent impleri, tuncque
exhalatio non igne$cit; $ed interdum etiam accidere,
ut occupentur a` particulis alterius exhalationis aut
$piritu^s, quae inde $ecundum elementum expellentes,
primo duntaxat locum relinquunt, eju$que motu pro-<marg>15</marg>
tinus abreptae flammam componunt.

<p><marg>LXXXIX.
In fulmine, in $tellis
trajicientibus. <marg>
Et quidem in fulmine, vel fulgetris, cau$$a quae
plures exhalationes $imul compingit, manife$ta e$t,
propter unius nubis in aliam lap$um. In ae<*>re autem
tranquillo, una^ exhalatione frigore den$ata^ & quie-<marg>20</marg>
$cente, facile` alia, ex loco calidiore adveniens, aut
particulis ad motum aptioribus | con$tans, aut etiam
aliquo leni vento impul$a, in ejus poros impetum facit,
atque ex iis $ecundum elementum expellit; cu`mque
particulae prioris exhalationis nondum tam arcte` $imul<marg>25</marg>
junctae $unt, quin hoc aliarum impetu disjungi po$$int,
hoc ip$o in flammam erumpunt : qua^ ratione $tellas
trajicientes accendi puto.

<p><marg>
In iis quae lucent & non
urunt : ut in $tellis
cadentibus. </marg>
Cu`m autem exhalationis particulae in corpus tam
cra$$um & vi$cidum coaluerunt, ut non ita disjungan-<marg>30</marg>


<fuss>a. Art. LXXVI et LXXVII, p. 247-248. </fuss>


<sz>255</sz>

tur, lucem duntaxat aliquam emittunt, $imilem illi
quae in lignis putridis, in pi$cibus $ale conditis, in gut-
tis aquae marinae, & $imilibus $olet apparere. Ex hoc
enim $olo, quo`d globuli $ecundi elementi a` materia^
<marg>5</marg>primi pellantur, fit lumen, ut ex $upra` dictis a $atis
patet. Cu`mque plurium particularum terre$trium $imul
junctarum intervalla tam angu$la $unt, ut $oli primo
elemento locum dent, et$i forte` hoc primum elemen-
tum non $atis habeat virium ad ip$as disjungendas,
<marg>10</marg>facile` tamen habet $ati b ad globulos $ecundi elementi
circumjacentes, actione illa^ quam pro lumine $umen-
dam e$$e diximus, impellendos. Et tales puto e$$e $tel-
las cadentes; $aepe enim earum materia humi delap$a,
vi$cida & tenax e$$e deprehenditur : quanquam $ane`
<marg>15</marg>non $it certum, fui$$e illam ip$am vi$cidam materiam,
quae habuit lucem: potuit enim e$$e aliqua tenuis
flamma ei adhaerens.

<p><marg>XCI.
In guttis aquae mari-
nae, in lignis putri-
dis, & $imilibus. </marg>
At in guttis aquae marinae, cujus naturam $upra` ex-
explicuimus c, facile` e$t videre quo pacto lux excitetur d :
<marg>20</marg>nempe, dum illae earum particulae quae $unt flexiles,
$ibi mutuo` manent implexae, alias quae $unt rigidae ac
laeves, vi tempe$tatis, alteriu$ve cuju$libet motu^s, ex
gutta^ excutiuntur, & $piculorum in$tar vibratae, facile`
ex ejus vicinia^ globulos  $ecundi elementi expellunt,
<marg>25</marg>$icque lucem producunt. In lignis autem putridis, &
pi$cibus qui $iccari incipiunt, & talibus, non aliunde
lucem oriri puto, qua`m quo`d in iis dum $ic lucent,

<fuss>a. Pars III, art. LV et seq., p. 108.
b. Voir ci-apre`s, art. CII, P. 261.
c. Art. LXVI, p. 244.
d. Cf. Me`te`ores, Discours III. Voir t. VI, p. 255. </fuss>


<sz>256</sz>


multi $int meatus tam angu$ti ut $olum primum ele-
mentum admittant.

<p><marg>XCII.
In iis quAe incale$cunt
& non lucent : ut in
faeno incluso. </marg>
Quo`d vero` alicujus $piritu^s aut liquoris particulae,
meatus corporis duri, vel etiam liquidi, $ubeundo,
ignem, aliquando po$$int excitare, o$tendunt foenum<marg>5</marg>
madidum alicubi conclu$um, calx aqua^ a$per$a, fer-
mentationes omnes, liquore$que non pauci Chymicis
noti, qui dum inter $e permi$centur, incale$cunt, ac
etiam aliquando inflammantur. Non enim alia ratio e$t
cur foenum recens, $i recondatur antequam $it $iccum, <marg>10</marg>
paullatim incale$cat, flammamque $ponte concipiat,
qua`m quo`d multi $piritus vel $ucci, per herbarum vi-
ridium poros ab earum radicibus ver$us $ummitates
fluere a$$ueti, atque ibi vias ad men$uram $uam accom-
modatas habentes, maneant aliquandiu in herbis exci-<marg>15</marg>
$is; quae, $i interim angu$to loco includantur, particulae
i$torum $uccorum ex unis herbis in alias migrantes,
multos meatus in ip$is jam $iccari incipientibus inve-
niunt, paullo` angu$tiores qua`m ut illos $imul cum glo-
bulis $ecundi elementi $ubire po$$int; ideo`que per illos<marg>20</marg>
fluentes, $ola^ materia^ primi elementi circumdantur, a`
qua^ celerrime` impul$ae, ignis agitationem acquirunt.
<fig>Ita, exempli cau$a^, $i $patium quo`d
e$t inter duo corpora B & C, reprae-
$entet unum ex meatibus alicujus<marg>25</marg>
herbae virentis, ac funiculi I, 2, 3,
exiguis orbiculis circumdati, $u-
mantur pro particulis $uccorum $ive
$pirituum, a` globulis $ecundi ele-
menti per eju$ modi meatus vehi $olitis; $patium autem<marg>30</marg>
inter corpora D & E $it alius meatus angu$tior herbae


<sz>257</sz>

$icce$centis, quem $ubeuntes eaedem particulae 1, 2, 3,
non ampliu`s $ecundum elementum, $ed primum dun-
taxat circa $e habere po$$int : per$picuum e$t ip$as inter
B & C motum moderatum $ecundi elementi, $ed inter
<marg>5</marg>D & E motum celerrimum primi, $equi debere. Nec
refert, quo`d perexigua tantu`m quantitas i$tius primi
elementi circa ip$as reperiatur. Satis enom e$t, quo`d
ip$i totae innatent : quemadmodum videmus navem
$ecundo flumine delabentem, non minu`s facile` ip$ius
<marg>10</marg>cur$um $equi, ubi tam angu$tum e$t ut ejus ripas
utrimque fere` attingat) qua`m ubi e$t lati$$imum. Sic
autem celeriter motae, multo` plus habent virium ad
particulas corporum circumjacentium concutiendas,
qua`m ip$um primum elementum : ut navis etiam in
<marg>15</marg>pontem aliumve obicem impingens, fortiu`s qua-
tit qua`m aqua fluminis a` quo defertur. et idcirco in
duriores foeni particulas irruendo, facile` ip$as $eparant
ab invicem, prae$ertim cu`m plures $imul a` diver$is par-
tibus in eandem ruunt cu`mque $atis multas hoc pacto
<marg>20</marg>disjungunt $ecumque abducunt, fit ignis; cu`m autem
concutiunt duntaxat, nondumque habent vim multas
$imul ab invicem disjungendi, lente` tantu`m foenum
calefaciunt & corrumpunt.

<p><marg>XCIII.
In calce aqua^ a$per$a^
& reliquis. </marg>
Ea^dem ratione credere licet, cu`m lapis excoquitur
<marg>25</marg>in calcem, multos ejus meatus, $olis antea globulis
$ecundi elementi pervios, adeo` laxari, ut aquae parti-
culas, $ed primo tantu`m elemento cinctas, admittant.
Atque, ut hi^c omnia $imul complectar, quoties aliquo`d
corpus durum admi$tione liquoris alicujus incale$cit,
<marg>30</marg>exi$timo id ex eo | fieri, quo`d multi ejus meatus $int
talis men$urae, ut i$tius liquoris particulas, $ola^ ma-


<sz>258</sz>


teria^ primi elementi cinctas, admittant. Nec di$parem
rationem e$$e puto, cu`m unu$ liquor alteri liquori
affunditur: $emper enim alteruter con$tat particulis
ramo$is, aliquo modo implexis & nexis, atque ita
corporis duri vicem $ubit : ut de ip$is exhalationibus<marg>5</marg>
paullo` ante` a intellectum e$t.

<p><marg>XCIV.
Quomodo in cavitatibus
terrae ignis accenda-
tur. </marg>
His autem omnibus modis, non tantu`m in terrae $u-
perficie, $ed etiam in ejus cavitatibus, ignis pote$t
accendi. Nam ibi $piritus acres cra$$arum exhalatio-
num meatus ita po$$unt pervadere, ut in iis flammam<marg>10</marg>
accendant; & $axorum vel $ilicum fragmenta, $ecreto
aquarum lap$u alii$ve cau$is exe$a, ex cavitatum for-
nicibus in $ubstratum $olum decidendo, tum ae<*>rem in-
terceptum magna^ vi po$$unt explodere, tum etiam $ili-
cum colli$ione ignem excitare; atque ubi $emel unum<marg>15</marg>
corpus flammam concepit, facile` ip$am etiam aliis
vicinis corporibus, ad eam recipiendam aptis, com-
municat. Flammae enim particulae, i$torum corporum
particulis orrurrentes, ip$as movent & $ecum abdu-
cunt. Sed hoc non tam $pectat ad ignis generationem, <marg>30</marg>
qua`m ad ejus con$ervationem; de qua^ deinceps e$t
agendum.

<p><marg>XCV.
Quomodo candela
ardeat. </marg>
Con$ideremus exempli cau$a^, candelam accen$am
A B, putemu$que in omni $patio C D E, per quo`d ejus
flamma $e extendit, multas quidem volitare particulas<marg>25</marg>
cerae, vel cuju$libet alterius materiae oleagineae, ex
qua^ haec candela conflata e$t, multo$que etiam globu-


<fuss>23 exempli cau$a^] ex. ca. (Ire e«dit.). - En marge : N B. Vide fig.
pag. $eq. (Ire e«dit.).

a. Art. LXXXIX, P. 254. </fuss>


<sz>259</sz>


los $ecundi elementi, $ed tam hos qua`m illos materiae
primi elementi $ic innatare, ut ejus motu rapiantur;
& quamvis $e mutu'o $aepe tangant & impellant, non
tamen omni ex parte $ufficiant, quemadmodum $o-
<marg>5</marg>lent aliis in locis, ubi nullus e$t ignis.

<p><marg>XCVI.
Quomodo ignis in ea^
con$ervetur. </marg>
Materia autem primi elementi, quae magna` copia^ in
hac flamma^ reperitur, $emper conatur egredi ex loco
in quo e$t, quia celerrime` movetur; & quidem egredi
$ur$um ver$us, hoc e$t, $e removeat a` centro Terrae,
<marg>10</marg>quia, ut $upra` dictum e$ta a, ip$is glo-<fig>
bulis coele$tibus, ae<*>ris meatus occu-
pantibus, e$t levior; & tum hi glo-<fig>
buli, tum omnes particulae terre$tres
ae<*>ris circumjacentis, de$cendere co-
<marg>15</marg>nantur in ejus locum, ideo`que pro-
tinus flammam $uffocarent, $i $olo
primo elemento con$taret. Sed par-
ticulae terre$tres, ab ellychnio F G a$-
$idue` egredientes, $tatim atque primo
<marg>20</marg>elemento immer$ae $unt, ejus cur$um
$equuntur, & occurrentes iis aeris</fig>
particulis, quae paratae erant ad de$cendendurum in lo-
cum flammae, ip$as repellunt, $icque ignem con$ervant.

<p><marg>XCVII.
Cur ejus flamma $it
acuminata, & fumus
ex ea^ egrediatur. </marg>
Cu`m autem hae $ur$um ver$us praecipute` tendant, hinc
<marg>25</marg>fit, ut flamma $oleat e$$e acuminata. Et quia multo`
celeriu`s aguntur qua`m i$tae particulae ae<*>ris quas $ic
repellunt, non po$$unt ab iis impediri, quominus ulte-

<fuss>9 $e removeat, sic Ire e«dit.; les autres donnent ut $e removeat. Lire
pluto^t $e removere ?

a. Art. XXII et XXV, p. 213 et 214. </fuss>


<sz>260</sz>


riu`s pergant ver$us H, ubi paullatim agitationem $uam
deponunt, $icque vertuntur in fumum.

<p><marg>XCVIII.
Quomodo ae<*>r & alia
corpora flammam
alant. </marg>
Qui $umus nullum in toto ae<*>re locum reperiret, quia
nullibi vacuum e$t, ni$i, prout egreditur ex flamma^,
<fig>tantundem ae<*>ris ver$us ip$am circu-<marg>5</marg>
lari motu regrederetur. Nempe, dum
fumus a$cendit ad H, pellit inde ae<*>-
rem ver$us I & K, qui ae<*>r, lambendo
$ummitatem candelae B ac radices el-
lychnii F, ad flammam accedit, eique<marg>10</marg>
alendae in$ervit. Sed ad hoc non $u$-
ficeret, propter partium $uarum te-
nuitatem, ni$i multas cerae particulas,
calore ignis agitatas, per ellychnium
$ecum adduceret. Atque ita flamma<marg>15</marg>
debet a$$idue` renovari ut con$erve-
tur, & non magis eadem manet, qua`m flumen ad quo`d
novae $emper aquae accedunt.

<p><marg>XCIX.
De motu ae<*>ris ver$us
ignem. </marg>
Motum autem circularem ae<*>ris & $umi licet expe-
riri, quoties magnus ignis in cubiculo aliquo exci-<marg>20</marg>
tatur. Si enim cubiculum ita $it clau$um, ut praeter
tubum camini per quem fumus exit, unum tantu`m ali-
quo`d foramen $it apertum, $entietur continua` magnus
ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum
fumi abeuntis a. <marg>25</marg>

<p><marg>C.
De iis quae ignem
ex$tingiuunt. <marg>
Atque ex his patet, ad ignis con$ervationem duo re-
quiri : primum, ut in eo $int particulae terre$tres, quae,
a` primo elemento impul$ae, vim habeant impediendi,
ne ab ae<*>re alii$ve liquoribus $upra ip$um po$itis $uf-
$ocetur. Loquor tantu`m de liquoribus $upra ignem<marg>30</marg>

<fuss>a. Voir t. III, p. 587. <fuss>


<sz>261</sz>

po$itis : quia, cu`m $ola^ $ua^ gravitate ver$us illum $e-
rantur, nullum periculum e$t, ne ab iis qui infra ip-
$um $unt, po$$it extingui. Sic flamma candelae inver$ae
obruitur a` liquore qui alia`s eam con$ervat, & contra`,
<marg>5</marg>ignes alii fieri poltunt, in quibus $int particulae ter-
re$tres tam $olidae, tam multae, ac tanto cum impetu
vibratae, ut ip$am aquam a$$u$am repellant, & ab ea^
ex$tingui non po$$int.

<p><marg>CI.
Quid requiratur, ut
aliquo`d corpus alen-
do igni aptum $it. </marg>
Alterum quo`d ad ignis con$ervationem requiritur,
<marg>10</marg>e$t, ut adhaereat alicui corpori, ex quo nova materia
po$$it ad illum accedere, in locum fumi abeuntis :
ideo`que i$tud corpus debet in $e habere multas par-
ticulas $atis tenues, pro  ratione ignis con$ervandi ;
ea$que inter $e, vel etiam aliis cra$$ioribus, ita jun-
<marg>15</marg>ectas, ut impul$u particularum illius ignis, cu`m ab in-
vicem, tum etiam a` vicinis $ecundi elementi globulis
$ejungi po$$int, $icque in ignem converti.

<p><marg>CII.
Cur flamma ex $piritu
vini linteum non urat. </marg>
Dico particulas i$tius corporis e$$e debere $atis te-
nues, pro ratione ignis con$ervandi; nam, exempli
<marg>20</marg>cau$a^, $i vini $piritus linteo a$per$us flammam conce-
perit, depa$cet quidem haec flamma tenui$$ima totum
i$tum vini $piritum, $ed linteum, quo`d.alius ignis facile`
combureret , non attinget: quoniam ejus particulae
non $unt $atis tenues, ut ab ea^ moveri po$$int.

<p><marg>CIII.
Cur $piritus vini facil-
lime` ardeat. </arg>
<marg>25</marg>Et quidem $piritus vini facillime` alit flammam,
quia non con$tat, ni$i particulis valde tenuibus, &
quia in iis ramuli quidam $unt, tam breves quidem
& flexiles ut $ibi mutuo` non adhaereant : tunc enim
$piritus in oleum verteretur ; $ed tales ut multa per-
<marg>30</marg>exigua $patia circa $e relinquant, quae non a` globulis

<fuss>19-20 exempli cau$a^ ex. ca. (Ire e« dit.). </fuss>


<sz>262</sz>


$ecundi elementi, $ed a` $ola^ materia^ primi po$$int oc-
cupari.

<p><marg>CIV.
Cur aqua difficilime`.</marg>
Contra` autem aqua videtur igni valde adver$a, quia
particulis con$tat non modo` cra$$iu$culis, $ed etiam
laevibus & glabris: quo $it, ut nihil ob$tet, quominus<marg>5</marg>
globuli $ecundi elementi undique illas cingant & $e-
quantur; atque in$uper flexilibus, quo $it, ut facile`
$ubeat meatus corporum quae u`runtur & ex iis ignis
particulas arcendo, impediat ne alipae igne$cant.

<p><marg>CV.
Cur vis magnorum
ignium ab aqua^ aut-
$alibus injectis au
geatur. </marg>
Sed tamen nonnulla corpora talia $unt, ut aquae par-<marg>10</marg>
ticulae eorum meatibus immi$$ae ignem juvent; quia
inde cum impetu re$ilientes, ip$ae igne$cunt. Ideo` fa-
bri carbones fo$$iles aqua^ a$pergunt. Et aquae parva
copia, ingentibus $lammis injecta, ip$as auget. Quo`d
etiam $alia potentiu`s  prae$tant : cu`m enim eorum<marg>15</marg>
particulae rigidae $int & oblongae, $piculorum in$tar in
flamma^ vibrantur, & in alia corpora impingentes ma-
gnam vim habent ad ip$orum minutias concutiendas :
unde fit, ut metallis liquefaciendis $oleant adjungi.

<p><marg>CVI.
Qualia $int corpora
quae facile` uruntur. </marg>
Illa autem quae alendo igni communiter adhiben-<marg>20</marg>
tur, ut ligna & $imilia, con$tant variis particulis, qua-
rum quaedam $unt tenui$$imae, aliae paullo^ cra$$iores,
& gradatim aliae cra$$iores, & pleraeque $unt ramo$ae,
magnique meatus ip$as interjacent: quo fit ut ignis
particulae, meatus i$tos ingre$$ae, primo quidem te-<marg>25</marg>
nui$$imas, ac deinde etiam mediocres, & earum ope
cra$$iores celerrime` commoveant; $icque globulos coe-
le$tes, primo` ex angu$tioribus intervallis, ac deinde
etiam ex reliquis excutiant; ip$a$que omnes ($olis
cra$$i$$imis exceptis, ex quibus cineres fiunt) $ecum<marg>30</marg>
abripiant.


<sz>263</sz>

<p><marg>CVII.Cur quaedam inflam-
mentur, alia non. </marg>
Et cu`m eju$modi particulae, quae ex corpore, quo`d
uritur, $imul egrediuntur, $unt tam multae ut vim ha-
beant globulos coele$tes ex aliquo ae<*>ris vicini $patio
expellendi, $patium illud flamma^ implent. Si vero` $int
<marg>5</marg>pauciores, fit ignis $ine flamma^, qui vel paulatim per
fomitis $ui meatus $erpit, cu`m materiam quam po$$it
depa$cere, ibi nanci$citur: ut in i$tis funibus $ive elly-
chniis quorum u$us e$t in bello ad tormentorum pul-
verem incendendum.

<p><marg>CVIII.
Cur ignis aliquandiu in
prunis $e con$ervet. </marg>
<marg>10</marg>Vel certe`, $i nullam talem materiam circa $e habet,
non con$ervatur, ni$i quatenus inclu$us pori corpo-
ris cui inhaeret, tempore aliquo eget ad omnes ejus
particulas ita di$$olvendas, ut $e ab iis po$$it liberare.
Hocque videre e$t in carbonibus accen$is, qui cineri-
<marg>15</marg>bus tecti, per multas horas ignem retinent, propter
hoc $olu`m, qua`d | ille ignis in$it quibu$dam particulis
tenuibus & ramo$is, quae aliis cra$$ioribus implicatae,
quamvis celerrime` agitentur, non tamen ni$i unae po$t
alias egredi po$$unt; ac forte` priu$quam ita egredian-
<marg>20</marg>tur, longo motu deteri, & $ingulae in plures alias di-
vidi debent.

<p><marg>CIX.
De pulvere tormentario
ex $ulphure, nitro &
carbone confecto ; ac
primo de $ulphure. </marg>
Nihil vero` celeriu`s ignem concipit, nec minu`s diu
illum con$ervat, qua`m pulvis tormentarius, ex $ul-
phure, nitro, & carbone confectus. Quippe vel $olum
<marg>25</marg>$ulphur quam-maxime` inflammabile e$t, quia con$tat
particulis $uccorum acrium, quae tam tenuibus & $pi$-
$is materiae oleagineae ramulis $unt involutae, ut per-
multi meatus inter i$tos ramulos $oli primo elemento
pateant. Unde $it, ut etiam ad u$um medicinae $ulphur
<marg>30</marg>calidi$$imum cen$eatur.

<p><marg>CX.
De nitro. </marg>
Nitrum autem con$tat particulis oblongis & rigi-


<sz>264</sz>


dis, $ed in hoc a` $ale communi diver$is, quo`d in una^
extremitate $int cra$$iores, qua`m in alia^ : ut vel ex eo
patet, quo`d aqua^ $olutum, non ut $al commune, $igura^
quadrata^ in ejus $uperficie concre$cat, $ed va$is $undo
& lateribus adhaereat. <marg>5</marg>

<p><marg>CXI.
De $ulphuris & nitri
conjunctione. </marg>
Et quaritum ad magnitudinem particularum, pu-
tandum e$t talem e$$e inter illas proportionem, ut
eae $uccorum acrium, quae $unt in $ulphure, a` primo
elemento commotae , facillimbe` globulos $ecundi ex
intervallis ramulorum materiae oleagineae excutiant, <marg>10</marg>
$imulque nitri particulas, quae ip$is $unt cra$$iores,
exagitent.

<p><marg>CXII.
De motu particularium
nitri. </marg>
Atque hae nitri particulae, qua^ parte $unt cra$$iores,
gravitate $ua^ deor$um tendunt, earumque ideo` praeci-
puus motus e$t in parte acutiore, quae $ur$-Lim erecta, <marg>15</marg>
<fig>ut in B, agitur in gyrum, primo
exiguum, | ut in C; $ed qui (ni$i
quid impediat) $tatim $it major,
ut in D ; cu`m interim $ulphuris particulae, celerrime`
ver$us omnes partes latae, ad alias nitri particulas bre-<marg>20</marg>
vi$$imo tempore perveniunt.

<p><marg>CXIII.
Cur flamma hujus pul-
veris valde dilatetur,
& praecipue` agat ver-
$us $uperiora. </marg>
Et quoniam harum nitri particularum $ingulae mul-
tum spatii exigunt, ad circulos $ui motu^s de$criben-
dos, hinc fit, ut hujus pulveris flamma plurimum di-
latetur; & quia circulos i$tos de$cribunt ea` cu$pide, <marg>25</marg>
quae $ur$um ver$us erecta e$t, hinc tota ejus vis tendit
ad $uperiora ; & cu`m valde $iccus & $ubtilis e$t, in-
noxie` in manu pote$t accendi.
<p><marg>CXIV.
De carbone. </marg>
Sulphuri autem & nitro carbo admi$cetur, atque
ex hac mi$tura^, humore aliquo a$per$a^, granula $ive<marg>30</marg>
pilulae fiunt, quae deinde ex$iccantur. Quippe in car-

<sz>265</sz>

bone multi $unt meatus : tum quia plurimi antea fue-
runt in corporibus, quorum u$tione factus e$t, tum
etiam quia, cu`m corpora i$ta urebantur, multu`m fumi
ex iis evolavit. Et duo particularum genera duntaxat
<marg>5</marg>in eo reperiuntur: unum e$t cra$$iu$cularum, quae,
cu`m $olae $unt, cineres componunt; aliud tenuiorum,
quae facile` quidem igne$cunt, quia jam ante` ignis vi
fuerunt commotae, $ed longis & multiplicibus ramis
implexae, non $ine aliqua^ vi disjungi po$$unt : ut patet
<marg>10</marg>ex eo, quo`d aliis in fumum praecedente u$tione abeun-
tibus, ip$ae ultimae reman$erunt.

<p><marg>CXV.
De granis hujus pul-
veris, & in quo prae-
cipua ip$ius vis con-
$i$tat. </marg>
Itaque facile` $ulphur & nitrum latos carbonis mea-
tus ingrediuntur, & ramo$is ejus particulis involvun-
tur atque con$tringuntur; praecertim cu`m humore
<marg>15</marg>aliquo madefacta, & in grana, vel exiguas pilulas,
compacta, po$tea $iccantur. Huju$que rei u$us e$t, ad
efficiendum ut nitri particulae, non tantu`m unae po$t
alias, $ed multae $imul uno & eodem temporis mo-
mento incendantur. Etenim cu`m primu`m ignis aliunde
<marg>20</marg>admotus grani alicujus $uperficiem tangit, non $ta-
tim illud inflammat & di$$olvit, $ed tempore quo`dam
illi opus e$t, ut ab i$ta^ grani $uperficie ad interiores
ejus partes perveniat ibique $ulphure priu` s incen$o,
paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem
<marg>25</marg>ip$ae viribus a$$umtis, & majus $patium ad gyros $uos
de$cribendos exigentes, carbonis vincula di$cerpant,
totumque granum con$ringant. $t quamvis hoc tem-
pus $it admodum breve, $i ad horas aut dies referatur,
notandum tamen e$$e $atis longum, $i comparetur
<marg>30</marg>cum $umma` illa^ celeritate, qua^ granum ita di$$iliens
flammam $uam per totum ae<*>rem vicinum $pargit.


<sz>266</sz>


Nam cu`m, exempli cau$a^, in bellico tormento pauca
quaedam pulveris grana, ellychnii, alteriu$ve fomitis
igne contacta, prima omnium accenduntur, flamma
ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per
omnia granorum circumjacentium intervalla di$per-<marg>5</marg>
gitur; ac deinde, quamvis non tam $ubito` ad interio-
res ip$orum partes po$$it penetrare, quia tamen eo-
dem tempore multa attingit, efficit ut multa $imul
incendantur & dilatentur, $icque magna^ vi tormen-
tum explodant. Ita carbonis re$i$tentia valde auget<marg>10</marg>
celeritatem, qua` nitri particulae in flammam erum-
punt; & granorum di$tinctio nece$$aria e$t, ut $atis
magnos circa $e habeant meatus, per quos flamma
pulveris primu`m accen$i ad multas pulveris re$idui
partes libere` accedat. <marg>15</marg>

<p><marg>CXVI.
De lucernis diuti$$ime`
ardentibus. </marg>
Po$t illum ignem, qui omnium minime` durabilis
e$t, con$ideremus an dari po$$it aliquis alius, qui e`
contra` $ine ullo alimento diuti$$ime` per$everet : ut
narratur de lucernis quibu$dam, quae aliquando in
hypogaeis, ubi mortuorum corpora $ervabantur, post<marg>20</marg>
multos annos inventae  $unt accen$ae a. Nempe in loco
$ubterraneo & arcti$$ime` clau$o, ubi nullis vel mini-
mis ventis ae<*>r unquam commovebatur, potuit for-
ta$$e contingere, ut multae ramo$ae fuliginis particulae
circa flammam lucernae colligerentur, quae $ibi mutuo`<marg>25</marg>
incumbentes manerent immotae, atque ita exiguum
qua$i fornicem componentes, $ufficerent ad impedien-
dum, ne ae<*>r circumjacens i$tam flammam obrueret ac


<fuss>I exempli cau$a^] ex. ca. (Ire  e«dit.).

a. Voir t. IV, p. 97. </fuss>


<sz>267</sz>


$u$$ocaret; nec non etiam ad eju$dem flammae vim $ic
frangendam & obtundendam , ut nullas ampliu`s olei
vel ellychnii particulas, $i quae adhuc re$iduae erant,
po$$ent inflammare. Quo fiebat, ut materia primi
<marg>5</marg>elementi , $ola ibi remanens, & tanquam in exigua^
qua^dam $tella^ celerrime` $emper gyrans, undique a` $e
repelleret globulos $ecundi, quibus $olis, inter parti-
culas circumpo$itae fuliginis, tran$itus adhuc patebat,
$icque lumen per totum conditorium diffunderet : exi-
<marg>10</marg>guum quidem & $ubob$curum, $ed quo`d externi ae<*>ris
motu, cu`m locus aperiretur, facile` vires po$$et re$u-
mere, ac fuligine di$cu$$a^ lucernam ardentem exhibere.

<p><marg>CXVII.
De reliquis ignis
effectibus. </marg>
Nunc veniamus ad eos ignis effeetus, qui nondum
ex modis quibus oritur & con$ervatur, potuerunt
<marg>15</marg> agno$ci. Quippe jam ex dictis patet, quomodo luceat,
quomodo calefaciat, quomodo corpora omnia, quibus
alitur, in multas particulas di$$olvat; nec non etiam,
quomodo ex i$tis corporibus primo loco maxime` te-
nues & lubricae, deinde aliae non quidem forte` prio-
<marg>20</marg>ribus cra$$iores, $ed magis ramo$ae atque implexae
particulae egrediantur, eae $cilicet quae, caminorum pa-
rietibus adhaerentes, fuliginem componunt, $olaeque
omnium cra$$i$$imae in cineres remaneant. Sed $upere$t
ut breviter o$tendamus, quo pacto  eju$dem ignis vi,
<marg>25</marg>quaedam ex corporibus quibus non alitur, lique$cunt
& bulliunt, alia $iccantur &, dure$cunt, alia exhalan-
tur, alia in calcem, alia in vitrum convertuntur.

<p><marg>CXVIII.
Quaenam corpora illi
admoto liquescant &
bulliant. </marg>
Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non
multo` difficiliu`s unae qua`m aliae a` vicinis $uis $eparan-
<marg>30</marg>tur, & aliqua^ ignis vi po$$unt disjungi, dum i$tam vim
patiuntur, lique$cunt. Nihil enim aliud e$t liquidum


<sz>268</sz>

e$$e, qua`m con$tare particulis a` $e mutuo` disjunctis,
& quae in aliquo $int motu. Cu`mque tantus e$t i$tarum
particularum motus, ut quaedam ex ip$is in ae<*>rem vel
ignem vertantur, $icque $olito plus $patii ad motum
$uum exigentes, alias expellant, corpora i$ta liquida<marg>5</marg>
e$$erve$cunt & bulliunt.

<p><marg>CXIX.
Quaenam $iccentur
& dure$cant. </marg>
Corpora autem quibus in$unt multae particulae te-
nues, flexiles, lubricae, aliis cra$$ioribus aut ramo$is
intertextae, $ed non valde firmiter annexae ' igni admota
illas exhalant, hocque ip$o $iccantur. Nihil enim aliud<marg>10</marg>
e$t $iccum e$$e, qua`m carere $tuidis illis particulis,
quae, cu`m $imul $unt congregatae, aquam aliumve li-
quorem componunt. Atque hae $tuidae particulae, du-
rorum corporum meatibus inclu$ae, illos dilatant,
alia$que ip$orum particulas motu $uo concutiunt : <marg>15</marg>
quo`d eorum duritiem tollit, vel $altem imminuit; $ed
iis exhalatis, aliae quae remanent, ardiu`s jungi & fir-
miu`s necti $olent, $icque corpora dure$cunt.

<p><marg>CXX.
De aquis ardentibus,
in$ipidis, acidis. </marg>
Et quidem particulae, quae $ic exhalantur, in varia
genera di$tinguuntur. Nam primo`, ut eas omittam<marg>20</marg>
quae $unt ae<*>rem mobiles &, tenues, ut $olae nullum cor-
pus praeter ae<*>rem con$tare po$$int, po$t ip$as omnium
tenui$$imae, | quaeque facile`lim exhalantur, $unt illae
quae Chymicorum va$is undique accurate` clau$is ex-
ceptae, ac $imul collectae, componunt aquas ardentes, <marg>25</marg>
$ive $piritus, quales ex vino, tritico, alii$que multis
corporibus elici $olent. Sequuntur deinde aquae dulces
$ive in$ipidae, quales $unt eae quae ex plane`tis alii$ve cor-
poribus de$tillantur. Tertio loco $unt aquae erodentes
& acidae, $ive $ucci acres; qui ex $alibus non $ine ma-<marg>30</marg>
gna^ ignis vi educuntur.


<sz>269</sz>
<p><marg>CXXI.
De $ublimatis & oleis. </marg>
Quaedam etiam particulae cra$$iores, quales $unt
eae argenti vivi, & $alium, quae, va$orum $ummitati
adhaerentes, in corpora dura concre$cunt, $atis magna^
vi opus habent, ut in $ublime attollantur. Sed olea
<marg>5</marg>omnium di$$icillime ex duris & $iccis corporibus ex-
halantur; idque non tam ignis vi, qua`m arte qua^dam
per$ici debet. Cu`m enim eorum particule tenues $int
& ramo$ae, magna vis eas frangeret atque di$cerperet,
priu$quam ex i$torum corporum meatibus educi po$-
<marg>10</marg>$ent. Sed iis affunditur aqua copio$a, cujus particulae
laeves & lubricae, meatus i$tos pervadentes, paullatim
illas integras eliciunt ac $ecum abripiunt.

<p><marg>CXXII.
Quo`d mutato ignis
gradu mutetur ejus
effectus. </marg>
Atque in his omnibus ignis gradus e$t ob$ervandus:
eo enim variato, $emper aliquo modo effectus varia-
<marg>15</marg>tur. Ita multa corpora, lento primu`m igni, ac deinde
gradatim fortiori, admota, $iccantur, & varias parti-
culas exhalant : quales non emitterent, $ed potiu`s
tota lique$cerent, $i ab initio validis ignibus torque-
rentur.

<p><marg>CXXIII.
De Calce. </marg>
<marg>20</marg>Modus etiam ignem applicandi, variat ejus effectum.
Sic quaedam, $i tota $imul incale$cant, liquefiunt; $ed
$i valida flamma ip$orum $uperficiem lambat, illam | in
calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae
$ola^ ignis actione in pulverem minuti$$imum reducun-
<marg>25</marg>tur, fractis $cilicet vel expul$is tenuioribus quibu$dam
eorum particulis, quae reliquas $imul jungebant, vulgo`
apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia in-
ter cineres & calcem differentia e$t, qua`m quo`d cine-
res $int reliquiae eorum corporum, quorum magna
<marg>30</marg>pars igne con$umta e$t, calx vero` $it eorum, quae fere`
tota po$t ab$olutam u$tionem manent.


<sz>270</sz>

<p><marg>CXXIV.
De vitro, quomodo fiat. </marg>
Ultimus ignis effectus, e$t calicis & cinerum in vi-
trum conver$io. Po$tquam enim ex corporibus, quae
uruntur, tenuiores omnes particulae evul$ae ac rejectae
$unt, caeterae, quae pro calce vel cineribus manent,
tam $olidae $unt & cra$$ae, ut ignis vi $ur$um attolli<marg>5</marg>
non po$$int; figura$que habent 'ut, plurimu`m irregu-
lares & angulo$as : unde fit ut unae aliis incumbentes
$ibi mutuo`non adhaereant,  nec etiam, ni$i forte` in mi-
nuti$$imis quibu$dam punctis, $e contingant. Cu`m au-
tem po$tea validus & diuturnus ignis pergit in illas<marg>10</marg>
vim $uam exercere, hoc e$t, cu`m tenuiores particulae
tertii elementi, una` cum globulis $ecundi a` materia^
primi abreptae, celerrime` circa ip$as in omnes partes
moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur,
& $uperficies laevigantur, & forte` etiam nonnullae ex<marg>15</marg>
ip$is inflectuntur , $icque unae $uper alias repentes &
fluentes, non punctis duntaxat, $ed exiguis quibu$dam
$uperficiebus $e contingunt, & hoc pacto $imul con-
nexae vitrum componunt.

<p><marg>CXXV.
Quo`modo ejus particu-
lae $imul jungantur. </marg>
Quippe notandum e$t, cu`m duo corpora, quorum<marg>20</marg>
$uperficies aliquam latitudinem habent, $ibi rnutuo`
$ecundu`m lineam rectam occurrunt, ip$a non po$$e
tam prope` | ad invicem accedere, quin $patium aliquo`d
intercedat, quo`d a` globulis $ecundi elementi occupe-
tur; cu`m autem unum $upra aliud oblique` ducitur a<marg>25</marg>
vel repit, ea multo arctius jungi po$$e. Nam, exempli
cau$a^, $i corpora B & C $ibi invicem occurrant $ecun-
du`m lineam AD, globuli coele$tes eorum $uperficie-

<fuss>26-27 exempli cau$a^] ex. ca. (Ire e«dit.).
a. Voir t. V, p. 174. </fuss>


<sz>271</sz>


bus intercepti, contactum immediatum impediunt. Si
autem corpus G hinc inde moveatur $upra corpus H,
$ecundu`m lineam rectam E F, nihil impediet quomi-


<fig>

nus immediate` ip$um tangat: $altem $i utriu$que <fig>
<marg>5</marg>$uperficies $int laeves & plane`ae; $i autem $int rudes &
inaequales, paullatim hoc ip$o motu laevigantur &
explane`antur. Itaque putandum e$t, calcis & cinerum
particulas ab invicem disjunctas, hi^c exhiberi per
corpora B & C; particulas autem vitri $imul junctas,
<marg>10</marg>per corpora G & H. Atque ex hac $ola^ diver$itate,
quam per$picuum e$t in illas, per vehementern & diu-
turnam ignis actionem, debere induci, omnes vitri
proprietates acquirunt.

<p><marg>CXXVI.
Cur $it liquidum cu`m
candet, omne$que fi-
guras facile` induat. </marg>
Vitrum enim, cu`m adhuc candet, liquidum e$t, quia
<marg>15</marg>ejus particulae facile` moventur illa^ ignis vi, qua^ jam
ante` fuerunt laevigatae atque inflexze. Cu`m vero` inci-
pit refrigerari, qua$libet figuras pote$t induere. Hoc-
que omnibus corporibus igne liquefactis e$t com-
mune; dum enim adhuc liquida $unt, ip$orum parti-
<marg>20</marg>culae non aegre` $e accommodant ad qua$libet figuras,
& cu`m po$tea frigore concre$cunt, ea$dem retinent,
quas ultimo` induerunt. Pote$t etiam in | fila capillo-
rum in$tar tenuia extendi, quia ejus particulae, jam
concre$cere incipientes, faciliu`s unae $upra alias fluunt
<marg>25</marg>qua`m ab invicem disjungantur.


<sz>272</sz>

<p><marg>CXXVII.
Cur, cu`m frigidum e$t,
fit valde durum. </marg>
Cu`m deinde vitrum plane`e` refriguit, e$t valde du-
rum, $ed $imul etiam valde fragile, atque eo` frigilius
quo` citiu`s refriguit. Nempe duritiei cau$$a e$t, quo`d
con$tet tantu`m particulis $atis cra$$is &, inflexilibus,
quae non ramulorum intextu, $ed immediato contactu<marg>5</marg>
$ibi invicem adhaerent. Alia enim pleraque corpora
ideo` mollia $unt, quo`d eorum particulae $int flexiles
vel certe` de$inant in ramulos quo$dam flexiles, qui
$ibi mutuo` annexi eas jungunt. Nulla autem duorum
<marg>10</marg>
corporum firmior adha$io e$te pote$t, qua`m ea quae
oritur ex ip$orum immediato contactu ; cu`m $cilicet
ita $e invicem tangunt, ut neutrurn $it in motu ad $e ab
alio $ejungendum; quo`d accidit vitri particulis, $tatim
atque ab igne remotae $unt: quia earum cra$$ities, &
contiguitas, & figurae inaequalitas impediunt, ne po$-<marg>15</marg>
$int ab ae<*>re circumjacente in eo motu, quo ab invicem
disjungebantur, con$ervari.

<p><marg>CXXVIII.
Cur valde fragile. </marg>
At nihilominus vitrum e$t valde fragile, quia $uper-
ficies $ecundu`m quas ejus particulae $e invicem tan-
gunt, $unt admodum exiguae ac paucae. Multaque alia<marg>20</marg>
corpora molliora di$$iciliu`s franguntur, quia eorum
partes ita $unt intertextae, ut $eparari non po$$int, quin
ip$arum multi ramuli rumpantur & evellantur.

<p><marg>CXXIX.
Cur ejus fragilitas mi-
nuatur, $i lente` refri-
geretur. </marg>
E$t etiam fragilius cu`m celeriter, qua`m cu`m lente`,
refriguit; ejus enini meatus $unt $atis laxi dum candet, <marg>25</marg>
quia tunc multa materia primi elementi, $imul cum
globulis $ecundi, ac etiam forte` cum nonnullis ex
tenuioribus tertii particulis, per illos tran$it. Cu`m au-
tem refrigeratur  $ponte, redduntur angu$tiores; quia
$oli globuli $ecundi elementi, per ip$os tran$euntes, <marg>30</marg>
minu`s $patii requirunt; atque $i refrigeratio nimis cele-


<sz>273</sz>


riter $iat, vitrum priu`s e$t durum, qua`m ejus meatus
ita potuerint arctari: quo fit, ut globuli i$ti $emper
po$tea impetum faciant ad ejus particulas ab invicem
disjungendas ; cu`mque hae particulae $olo contactu
<marg>5</marg>$uo junctae $int, non pote$t una tantillum ab alia^ $epa-
rari, quin $tatim aliae plures, ei vicinae $ecundu`m eam
$uperficiem in qua^ i$ta $eparatio fieri coepit, etiam
$eparentur, atque ita vitrum plane` frangatur. Quam
ob cau$$am, qui vitrea va$a conficiunt, ea gradatim ex
<marg>10</marg>fornacibus removent, ut lente` refrigerentur. Atque
$i vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in una^ parte
multo` magis qua`m in aliis vicinis calefiat, hoc ip$o in
illa^ parte frangetur: quia non po$$unt ejus meatus ca-
lore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis,
<marg>15</marg>quin illa ab i$tis disjungatur. Sed $i vitrum lento pri-
mu`m igni, ac deinde gradatim vehementiori admovea-
tur, & $ecundu`m omnes partes aequaliter incale$cat,
non frangetur: quia omnes ejus meatus aequaliter &
eodem tempore laxabuntur.

<p><marg>CXXX.
Cur $it pellucidum. </marg>
<marg>20</marg>Praeterea vitrum e$t pellucidum, quia, dum genera-
tur, liquidum e$t, & materia ignis, undique circa ejus
particulas fluens, innumeros ibi meatus $ibi excavat,
per quos po$tea globuli $ecundi elementi libere` tran-
$euntes, actionem luminis in omnes partes $ecundu`m
<marg>25</marg>lineas rectas transferre po$$unt. Neque enim ad hoc
nece$$e e$t, ut $int accurate` recti, $ed tantu`mut nullibi
$int interrupti : adeo` ut $i , exempli cau$a^, fingamus
vitrum con$tare particulis accurate` $phaericis & aequa-
libus, $ed tam cra$$is , ut globuli $ecundi elementi
<marg>30</marg>tran$ire po$$int per $patium illud trian|gulare, quo`d

<fuss>27 exempli cau$a^] ex. ca. (Ire e«dit.). </fuss>


<sz>274</sz>

inter tres $e mutuo` tangentes manere debet, vitrum
illud erit plane` pellucidum, quamvis $it multo` $olidius
omni eo, quo`d nunc habetur.

<p><marg>CXXXI.
Quomodo fiat colora-
tum. </marg>
Cu`m autem materiae ex qua^ fit vitrum, metalla vel
alia corpora permi$centur, quorum particulae magis<marg>5</marg>
igni re$i$tunt, & non tam facile` laevigantur, qua`m aliae
quae ip$um componunt: hoc ip$o $it minu`s pellucidum,
& varios induit colores, prout i$tae duriores particulae
meatus ejus magis, aut minu`s, & variis modis, inter-
cludunt. <marg>10</marg>
<p><marg>CXXXII.
Cur $it rigidum in$tar
arcu^s; & generaliter,
cur rigida, cu`m in-
flexa $unt, $ponte re-
deant ad priorem
figuram. </marg>
Denique vitrum e$t rigidum : ita $cilicet, ut non-
nihil quidem a` vi externa^ flecti po$$it ab$que fractura^,
$ed po$tea cum impetu re$iliat, arcu^s in$tar, & redeat
ad priorem figuram : ut evidenter apparet, cu`m in fila
valde tenuia ductum e$t. Atque proprietas hoc pacto<marg>15</marg>
re$iliendi, generaliter habet locum in omnibus corpo-
ribus duris, quorum particulae immediato contactu,
non ramulorum intextu, $unt conjunctae. Cu`m enim
innumeros habeant meatus, per quos aliqua $emper
materia movetur, quia nullibi vacuum e$t, & quorum<marg>20</marg>
figurae aptae $unt ad liberum i$ti materiae tran$itum prae-
bendum, quia ejus ope antea formati fuerunt, talia
corpora nullo modo flecti po$$unt, quin i$torum mea-
tuum figura nonnihil varietur: quo $it, ut particulae
materiae, per illos transire a$$uetae, vias ibi $olito minu`s<marg>25</marg>
commodas invenientes impetum faciant in eorum pa-
rietes, ad priorem figuram ip$is reddendam. Nempe
$i, exempli cau$a^, in arcu laxo, meatus, per quos tran-
$ire $olent globuli $ecundi elementi, $int circulares,
putandum e$t eo$dem, in arcu inten$o $ive inflexo, e$$e<marg>30</marg>

<fuss>28 exempli cau$a^] ex. ca. (Ire e«dit.). </fuss>


<sz>275</sz>


ellipticos, & globulos, per ip$os tran$ire laborantes,
impingere in eorum parietes $ecundu`m minores dia-
metros i$tarum ellip$ium,  $icque vim habere illis fi-
guram circularem re$tituendi a. Et quamvis i$ta vis in
<marg>5</marg>$ingulis globulis $ecundi elementi exigua $it, quia ta-
men a$$idue` quamplurimi per eju$dem arcu^s quam-
plurimos poros meare conantur , illorum omnium
vires $imul junctae atque in hoc con$pirantes, ut
arcum reducant, $atis magnae e$$e po$$unt. Arcus au-
<marg>10</marg>tem diu intentus, prae$ertim $i $it ex ligno alia^ve
materia` non admodum dura^, vim re$iliendi paullatim
amittit : quia ejus meatum figurae, longo attritu parti-
cularum materiae per ip$os tran$euntis, $en$im ad ea-
rum men$uram magis & magis aptantur.

<p><marg>CXXXIII.
De magnete. Repetitio
eorum ex ante` dictis,
quae ad ejus explica-
tionem requiruntur. </marg>
<marg>15</marg>Hactenus naturas ae<*>ris, aquae, terrae, & ignis, quae
hujus globi, quem incolimus, elementa vulgo` cen$en-
tur, $imulque praecipuas eorum vires & qualitates ex-
plicare conatus $um; $equitur nunc, ut etiam agam de
magnete b. Cu`m enim ejus vis per totum hunc Terrae
<marg>20</marg>globum $it diffu$a, non dubium e$t, quin ad generalem
ejus con$iderationem pertineat. Jam itaque revocemus
nobis in memoriam, particulas illas $triatas primi
elementi, quae $upra` in tertiae partis articulo 87c, &
$equentibus, $atis accurate` de$criptae $unt. Atque id
<marg>25</marg>omne, quo`d ibi ab articulo 105 ad 109 d de $idere I
dictum e$t, de Terra^ hi^c intelligentes, putemus e$$e
multos meatus in media^ ejus regione, axi parallelos,

<fuss>a. Voir t. I, p. 341, I, 13, et p. 580-581.
b. Tome III, p. 670, I. 3, et p. 678, I. 19.
c. Ci-avant, p. 142.
d. Pages 153-156. </fuss>


<sz>276</sz>


per quos particulae $triatae, ab uno polo venientes,
libere` ad alium pergant, eo$que ad illarum men$uram
ita e$$e excavatos, ut ii qui recipiunt particulas $tria-
tas a` polo Au$trali venientes, nullo modo po$$int reci-
pere alias quae veniunt a` polo Boreali; nec contra`,
qui recipiunt Boreales, Au$trales admittant : quia
$cilicet in modum cochlearum intortae $unt, unae in
unam partem, aliae in oppo$itam. Ac  praeterea etiam
ea$dem particulas per unam tantu`m partem i$torum
meatuum ingredi po$$e, non autem regredi per adver-<marg>10</marg>
$am, propter tenui$$imas qua$dam ramulorum extre-
mitates in $piris i$torum meatuum inflexas ver$us eam
partem, $ecundu`m quam progredi $olent, & ita in ad-
ver$am partem a$$urgentes, ut ip$arum regre$$um im-
pediant. Unde fit, ut po$tquam i$tae particulae $triatae<marg>15</marg>
per totam mediam Terram, $ecundu`m lineas rectas,
vel rectis aequipollentes, ejus axi parallelas a, ab uno
hemi$phaerio ad aliud tran$iverunt, ip$ae per aetherem
circumfu$um revertantur ad illud idem hemi$phaerium,
per quo`d priu`s Terram ingre$$ae $unt, atque ita rur$us<marg>20</marg>
illam permeantes, quendam ibi qua$i vorticem com-
ponant.

<p><marg>CXXXIV.
Nullos in ae<*>re nec in
aqua^ e$$e meatus re-
cipiendis particulis
$triatis idoneos. </marg>
Et quoniam ex illo aethere, per quem particulas
$triatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, qua-
tuor diver$a corpora genita e$$e po$$e o$tendimus : <marg>25</marg>
nempe Terrae cru$tam interiorem $ive metallicam,
aquam, terram exteriorem, & ae<*>rem ; notavimu$que,
articulo 113 tertiae partis b, nulla, ni$i in cra$$ioribus

<fuss>25 po$$e] po$tea (Ire e«dit., faute).

a. Voir t. V, p. 388-389.
b. Ci-avant, p. 161-162. </fuss>


<sz>277</sz>


i$tius aetheris particulis, meatuum ad men$uram parti-
cularum $triatarum efformatorum ve$tigia manere po-
tui$$e : advertendum e$t hoc in loco, i$tas omnes cra$-
$iores particulas ad interiorem Terrae cru$tam initio
<marg>5</marg>confluxi$$e, nulla$que in aqua^ nec in ae<*>re e$$e po$$e:
tum quia nullae ibi particulae $atis cra$$ae; tum etiam
quia, cu`m i$la corpora fluida $int, ip$orum particulae
a$$idue` $itum mutant, & proinde, $i qui olim in iis fui$-
$ent tales meatus, cu`m certum & determinatum $itum
<marg>10</marg>requirant, jamdudum i$ta^ mutatione corrupti e$$ent.

<p><marg>CXXXV.
Nullos etiam e$$e in
ullis corporibus terrae
exterioris praeter-
quam in ferro. </marg>
| Ac praeterea, cu`m $upra` dictum $it a, Terrae cruftam
interiorem con$tare partim ramo$is particulis $ibi mu-
tuo` annexis, partim aliis quae per ramo$arum inter-
valla hinc inde moventur, i$ti etiam meatus in his mo-
<marg>15</marg>bilioribus e$$e non po$$unt, propter rationem mox al-
latam, $ed in ramo$is duntaxat. Et quantum ad terram
exteriorem, nulli quidem etiam in ea^ tales meatus
initio fuerunt, quoniam inter aquam & ae<*>rem formata
e$t : $ed cu`m po$tea varia metalla ex terra^ interiore
<marg>20</marg>ad hanc exteriorem a$cenderint, quamvis ea omnia,
quae ex mobilioribus & $olidioribus illius particulis
con$tata $unt, eju$modi meatus habere non debeant,
certe` illud quo`d ex ramo$is & cra$$is $ed non adeo`
$olidis particulis con$tat, non pote$t iis e$$e de$titu-
<marg>25</marg>tum. Et valde rationi con$entaneum e$t, ut credamus
ferrum tale e$$e.

<p><marg>CXXXVI.
Cur tales meatus $int
in ferro. </marg>
Nullum enim aliud metallum tam difficulter malleo
flectitur, vel igne lique$cit, nec ullum etiam adeo` du-
rum $ine alterius corporis mi$tura^ reddi pote$t - quae
<marg>30</marg> tria indicio $unt, ejus ramenta magis ramo$a $ive an-


<fuss>a. Art. LVII, p. 238-239. </fuss>


<sz>278</sz>

gulo$a e$$e, qua`m caeterorum, & ide'o $ibi invicem fir-
miu`s annecti. Nec ob$tat quo`d nonnullae ejus glebae
$atis facile` prima^ vice igni lique$cant; tunc enim ea-
rum ramenta, nondum $ibi mutuo` annexa, $ed una ab
aliis disjuncta $unt, & ideo` caloris vi facile` agitantur. <marg>5</marg>
Praeterea., quamvis ferrum $it aliis metallis durius &
minu`s fu$ile, e$t tamen etiam unum ex minime` pon-
dero$is, & facile` rubigine corrumpitur, aut aquis forti-
bus eroditur: quae omnia indicio $unt, ejus particulas
non e$$e aliorum metallorum particulis $olidiores, ut<marg>10</marg>
$unt cra$$iores, $ed multos in iis meatus contineri.

<p><marg>CXXXVII.
Qua^ ratione etiam $int
in $ingulis ejus ra-
mentis. </marg>
Nolo tamen hi^c affirmare, in $ingulis ferri ramen|tis
e$$e integra foramina, in modum cochlearum intorta,
per quae tran$eant particulae $triatae; ut etiam nolo
negare, quin talia multa in ip$is reperiantur : $ed hi^c<marg>15</marg>
$ufficiet, $i putemus i$tiu$modi foraminum medietates
in $ingulorum ramentorum $uperficiebus ita eile in$-
culptas, ut, cu`m i$tae $uperficies apte` junguntur, fora-
mina integra componant. Et facile` credi pote$t, cra$-
$iores illas ramo$as & $oramino$as interioris terrae<marg>20</marg>
particulas, ex quibus fit ferrum, vi $pirituum $ive $uc-
corum acrium, illam permeantium, ita fui$$e divi$as,
ut dimidiata i$ta foramina, in $uperficiebus ramento-
rum quae ab ip$is $eparabantur, remanerent; atque
haec ramenta po$tea per venas terrae exterioris, tum ab<marg>25</marg>
i$tis $piritibus, tum etiam ab exhalationibus & vapori-
bus protru$a, paullatim in fodinas a$cendi$$e.

<p><marg>CXXXVIII.
Quomodo i$ti meatus
apti reddantur, ad
particulas $triatas ab
utra^ vis parte venien-
tes, admittendas. </marg>
Notandumque e$t ip$a $ic a$cendendo, non $emper
in ea$dem partes converti po$$e, quia $unt angulo$a,
& diver$as inaequalitates in terrae venis offendunt; <marg>30</marg>
atque cu`m particulae $triat, quae a` terra^ interiore


<sz>279</sz>


cum impetu venientes, per totam exteriorem $ibi vias
quaerunt, i$torum ramentorum meatus ita $itos in-
veniunt, ut, ad motum $uum $ecundu`m lineas rectas
continuandum, per illa eorum orificia, per quae priu`s
<marg>5</marg>egredi con$ueverant, ingredi conentur, ip$as ibi oc-
currere perexiguis i$tis ramulorum extremitatibus,
quas inter meatuum $piras eminere, ac regre$$uris
particulis $triatis a$$urgere, $upra` dictum e$t a; ha$que
ramulorum extremitates initio quidem illis re$i$tere,
<marg>5</marg>$ed ab ip$is $aepe $aepius impul$as, $ucce$$u temporis
omnes in contrariam partem flecti, aut etiam nonnul-
las frangi; cu`mque po$tea i$ti meatus, ramentorum
quibus | in$unt $itu mutato, alia $ua orificia particu-
lis $triatis obvertunt, has rur$us occurrere extremita-
<marg>15</marg>tibus ramulorum in meatibus a$$urgentium, ip$a$que
paullatim in aliam partem inflectere & quo`d $aepius
atque diutius hoc iteratur, eo` ramulorum i$torum in
utramque partem inflexionem faciliorem evadere.

<p><marg>CXXXIX.
Quae $it natura
magnetis. </marg>
Et quidem ea ramenta, quae $aepe hoc pacto per ex-
<marg>20</marg>terioris terrae venas a$cendendo, modo` in unam, modo`
in aliam partem conver$a fuere, $ive $ola $imul collecta
$int, $ive aliorum corporum meatibus impacta, glebam
ferri componunt. Ea vero` quae vel $emper eundem $i-
tum retinuerunt, vel cere`, $i ut ad fodinas perveni-
<marg>25</marg>rent, illum aliquoties mutare coacta $uerint, $altem,
ibi po$tea, lapidis alteriu$ve corporis meatibus firmi-
ter impacta, per multos annos immota reman$erunt,
$aciunt magnetem. Atque ita vix ulla e$t ferri gleba,
quae non aliquo modo ad magnetis naturam accedat,
<marg>30</marg>& nullus omnino e$t magnes, in quo non aliquid ferri


<fuss>a. Pars III, art. CVI, p. 154. </fuss>


<sz>280</sz>


contineatur; et$i forte` aliquando i$tud ferrum aliqui-
bus aliis corporibus tam arcte` adhaereat, ut faciliu`s
igne corrumpi, qua`m ab iis educi po$$it.

<p><marg>CXL.
Quomodo fu$ione fiat
chalybs, & quo`dvis
ferrum. </marg>
Cu`m autem ferri glebae igni admotae liquefiunt, ut
in ferrum aut chalybem vertantur, earum ramenta vi<marg>5</marg>
caloris agitata, & ab heterogeneis corporibus disjun-
cta, hinc inde $e contorquent, donec applicent $e una
aliis, $ecundu`m eas $uperficies, in quibus dimidiatos
meatus, recipiendis particulis $triatis idoneos, in$-
culptos e$$e paullo` ante` dictum e$t; ac etiam donec<marg>10</marg>
i$torum meatuum medietates tam apte` congruant, ut
integros meatus efforment. Quo`d ubi accidit, $tatim
particulae $triatae, quae non minu`s in igne qua`m in
aliis corporibus reperiuntur, per illos liberiu`s qua`m
per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae $uper-<marg>15</marg>
ficies, ex quarum apto $itu & conjunctione ex$ur-
gunt, tam facile` qua`m priu`s $itum mutent; & ip$arum
contiguitas, vel $altem vis gravitatis, quae ramenta
omnia deor$um premit, impedit ne facile` disjun-
gantur. Cu`mque interim ramenta ip$a propter agita-<marg>20</marg>
tionem ignis pergant moveri, multa $imul in eundem
motum con$pirant, & totus liquor ex iis con$tatus in
varias qua$i guttulas aut grumulos di$tinguitur : ita
$cilicet, ut omnia illa ramenta quae $imul moventur,
unam qua$i guttam confaciant, quze gutta $uam $uper-<marg>25</marg>
ficiem motu $uo $tatim laevigat & perpolit. Occur$u
enim aliarum guttarum, quidquid e$t rude atque an-
gulo$um in ramentis, ex quibus con$tat, ab ejus $u-
perficie ad partes interiores detruditur, atque ita
omnes cuju$que guttulae partes quam-arcti$$ime` $imul<marg>30</marg>
junguntur.


<sz>281</sz>


<p><marg>CXLI.
Cur chalybs $it valde
durus, rigidus, & fra-
gilis. </marg>
Et totus liquor, hoc pacto in guttulas $ive grumulos
distinctus, $i celeriter frige$cat, concre$cit in chalybem
admodu`m durum rigidtim & fragilem, fere ut vitrum.
Quippe durus e$t, quia con$tat ramentis $ibi mutuo`
<marg>5</marg>arcti$$ime` conjunctis ; & rigidus hoc e$t, talis ut, $i
flectatur, $ponte` redeat ad priorem figuram, quia
flexione i$ta^ ejus ramentorum exiguae $uperficies non
disjunguntur, $ed $oli meatus figuras mutant, ut $upra`
de vitro dictum e$t a; denique e$t fragilis, quia gut-
<marg>10</marg>tulae, $ive grumuli, quibus con$tat, $ibi mutuo` non
adhaerent, ni$i per $uperficierum $uarum contactum ;
atque hi^c contactus non ni$i in Pauci$$imis &, perexi-
guis locis immediatus e$$e pote$t.

<p><marg>CXLII.
Quae $it differentia in-
terchalybem, & aliud
ferrum. </marg>
Non autem omnes glebae aeque` aptie $unt , ut in
<marg>15</marg>chalybem vertantur; ac etiam illae eaedem, ex quibus
optimus & | duri$$imus chalybs fieri $olet, vile, tan-
tu`m ferrum dant, cu`m igne non convenienti fundun-
tur. Nam, $i glebae ramenta $int adeo` angulo$a &
confrago$a, ut $ibi mutuo` priu`s adhaerent, qua`m $u-
<marg>20</marg>perficies $uas apte` po$$int ad invicem applicare, atque
in guttulas di$tingui; vel $i ignis non $it $atis forte`is ad
liquorem ita in guttulas di$tinguendum, & ramenta
ip$as componentia $imul con$tringenda ; vel contra`,
$i $it tam fortis, ut i$torum ramentorum aptum $itum
<marg>25</marg>di$turbet: non chalybs, $ed ferrum minu`s durum &
magis flexile habetur.

<p><marg>CXLIII.
Quomodo chalybs tem-
peretur. </marg>
Ac etiam chalybs jam factus, $i rur$us igni admo-
veatur, et$i non facile` lique$cat, quia ejus grumuli
nimis cra$$i $unt & $olidi ut ab igne integri movean-
<marg>30</marg>tur, & ramenta quibus unu$qui$que grumulus con$-


<fuss>a. Art. CXXXII, p. 274-275. </fuss>


<sz>282</sz>


tat, nimis arcte` compacta, ut locis $uis plane` extrudi
po$$int : mollitur tamen, quia omnes ejus particulae
calore concutiuntur; & po$tea $i lente` refrigeretur,
non re$umit priorem duritiem, nec rigorem, nec fra-
gilitatem, $ed fit flexile in$tar ferri vilioris. Dum enim<marg>5</marg>
hoc pacto refrigeratur, ramenta angulo$a & confra-
go$a, quae grumulorum $uperficiebus ad interiores
eorum partes vi caloris protru$a erant, foras $e ex$e-
runt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibu$dam
perexiguis unos grumulos aliis annectunt: quo $it, ut<marg>10</marg>
ramenta i$ta non ampliu`s tam arcte in grumulis $uis
compacta $int, atque ut grumuli non ampliu`s imme-
diato contactu, $ed tanquam hamis vel uncis quibu$-
dam alligati, $ibi mutuo` adhaereant; & ideo` chalybs
non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, $ed<marg>15</marg>
mollis & flexilis evadat. In quo non differt a` ferro
communi, ni$i quo`d chalybi iterum cande$ado, &
deinde celeriter re$rigerato, prior durities | & rigidi-
tas reddatur, non autem ferro, $altem tanta. Cujus
ratio e$t, quo`d ramenta in chalybe non tam longe`<marg>20</marg>
ab$int a` $itu ad maximam diuritiem convenienti, quin
facile` illum ignis vi re$umant, & in celerrima` refrige-
ratione retineant : cu`m autem in ferro talem $itum
nunquam habuerint, nunquam etiam illum re$umunt.
Et quidem, ut ita chalybs aut ferrum candens celerri-<marg>25</marg>
me` refrigeretur, in aquam alio$ve liquores frigidos
mergi $olet; ac contra` in oleum vel alia pinguia, ut
lentiu`s frige$cat. Et quia, quo` durior & rigidior, eo`
etiam fragilior evadit, ut gladii, ferrae, limae, aliave
in$trumenta ex eo fiant, non $emper in frigidi$$imis li-<marg>30</marg>
quoribus ex$tingui debet, $ed in temperatis, prout in


<sz>283</sz>
unoquoque ex i$tis in$trumentis magis minu$ve fragi-
litas e$t vitanda qua`m durities optanda; & ideo` dum
certis liquoribus ita mergitur, non immerito` dicitur
temperari.

<p><marg>CXLIV.
Quae $it differentia in-
inter meatus magnetis,
chalybis, & ferri. </marg>
<marg>5</marg>Quantum autem ad meatus recipiendis particulis
$triatis idoneos, $atis quidem patet ex dictis a, permul-
tos tam in chalybe qua`m in ferro e$$e debere; ac etiam
eos e$$e in chalybe niagis integros & perfectos, ramu-
lorumque extremitates in ip$orum $piris eminentes,
<marg>10</marg>cu`m $emel in
unam partem flexae $unt, non fam facile`
in contrariam po$$e inflecti, quanquam etiam in hoc
faciliu`s, qua`m in magnete $lectantur; ac denique
omnes i$tos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut
in magnete, orificia $ua recipiendis particulis $triatis
<marg>15</marg>ab Au$tro venientibus idonea, in unam partem, & ido-
nea recipiendis aliis a` Borea^ venientibus, in contra-
riam convertere ; $ed eorum $itum varium atque in-
certum e$$e debere, propterea quo`d ignis agitatione
turbatur. Et in brevi$$ima` illa` niora^, qua^ haec ignis
<marg>20</marg>| agitatio frigore $i$titur, tot tantu`m ex i$tis meatibus
ver$us Au$trum & Boream converti po$$unt, quot par-
ticulae $triatae, a` polis Terrae venientes, $ibi tunc tem-
poris per illos viam quaerunt. Et quia i$tae particulae
$triatae omnibus ferri meatibus multitudine non re$-
<marg>25</marg>pondent, omne quidem ferrum aliquam vim magneti-
cam accepit ab eo $itu, quem habuit re$pectu partium
terrae, cu`m ultimo` candefactum refriguit, vel etiam ab
eo in quo diu immotum $tetit, $i diu in eodem $itu $te-
terit immotum; $ed pro multitudine meatuum quos
<marg>30</marg>in $e continet, pote$t habere adhuc majorem.

<fuss>a. Art. CXXXIV-CXL, p. 276-280. </fuss>


<sz>284</sz>

<p><marg>CXLV.
Enumeratio proprieta-
tum virtutis magne-
ticae. </marg>
Quae omnia ex principiis Naturae $upra` expo$itis a,
ita $equuntur, ut quamvis non re$picerem ad illas ma-
gneticas proprietates, quas hi^c explicandas $u$cepi,
ea tamen non aliter $e habere judicarem. Deinceps
autem videbimus, horum ope tam apte` & per$picue`<marg>5</marg>
omnium i$tarum proprietatum dari rationem, ut hoc
etiam videatur $ufficere, ad per$uadendum ea vera
e$$e, quamvis ex Naturae principiis $equi ne$ciremus.
Et quidem magneticae proprietates, quae ab ip$arum
admiratoribus notari $olent, ad haec capita po$$unt<marg>10</marg>
referri.
<p>1. Quo`d in magnete duo $int poli, quorum unus
ubique locorum ver$us Terrae polum Borealem, alius
ver$us Au$tralem $e convertit b.
<p>2. Quo`d i$ti magnetis poli, pro diver$is Terrae locis<marg>15</marg>
quibus in$i$tunt, diver$imode` ver$us ejus centrum $e
inclinent c.
<p>3. Quo`d $i duo magnetes $int $phaerici, unus ver$us
alium eodem modo $e convertat, ac quilibet ex ip$is
ver$us Terram d. <marg>20</marg>

<p>|4. Quo`d po$tquam $unt ita conver$i, ad invicem accedant e.

<p>5. Quo`d $i in contrario $itu detineantur, $e mutuo` refugiant f.

<p>6. Quo`d $i magnes dividatur plane`o, lineae per $uos<marg>25</marg>
polos ductae parallelo, partes $egmentorum, quae priu`s
junctae erant, $e mutuo` etiam refugiant g.

<fuss>a. Pars II, art. XXXVII, XXXIX et
XL, p. 62, 63 et 65.
b. Art. CL ci-apre`s, p. 289.
c. Art. CLI, p. 290.
d. Art. CLII, p. 291.
e. Art. CLIII, p. 292.
f. Art. CLIV, p. 294.
g. Art. CLV, p. 295. </fuss>


<sz>285</sz>


<p>7. Quo`d $i dividatur plano, lineam per polos du-
ctam ad angulos rectos $ecante, duo puncta prius con-
tigua $iant poli diver$ae virtutis, unus in uno, alius
in alio $egmento a.

<p><marg>5</marg>8. Quo`d quamvis in uno magnete $int tantu`m duo
poli, unus Au$tralis, alius Borealis, in unoquoque ta-
men ex ip$ius fragmentis duo etiam $imiles poli repe-
riantur; adeo` ut ejus vis, quatenus ratione polorum
<marg>10</marg>diver$a videtur, eadem $it in qua`vis parte ac in toto b.
<marg>10</marg>9. Quo`d ferrum a` rnagnete i$tam vim recipiat, cu`m
tantu`m ei admovetur c.

<p>10. Quo`d pro variis modis quibus ei admovetur,
eam diver$imode` recipiat d.

<p>11. Quo`d ferrum oblongum; quomodocunque ma-
<marg>15</marg>gneti admotum, illam $emper $ecundu`m $uam longi-
tudinem recipiat e.

<p>12. Quo`d magnes de vi $ua` nihil amittat, quamvis
eam ferro communicet f.

<p>13. Quo`d ip$a brevi$$imo quidem tempore ferro
<marg>20</marg>communicetur, $ed temporis diuturnitate magis &
magis in eo confirmetur g.

<p>14. Quo`d chalybs duri$$imus eam majorem recipiat,
& receptam con$tantiu`s $ervet, qua`m vilius ferrum h.

<p>| 15. Quo`d major ei communicetur a` perfectiore
<marg>25</marg>magnete, qua`m a` minu`s perfecto i.

<p>16. Quo`d ip$a etiam Terra $it magnes, & nonnihil
de $ua^ vi ferro communicet j.

<fuss>a. Art. CLVI ci-apre`s, p. 295.
b. Art. CLVII, <i>ibident. </i>
c. Art. CLVIII, p. 296.
d. Art. CLXIX, <i>ibidem. </i>
e. Art. CLX, p. 297.
f. Art. CLXI, p. 297.
g. Art. CLXII, p. 298.
h. Art. CLXIII, <i>ibidem. </i>
i. Art. CLXIV, <i>ibidem. </i>
j. Art. CLXV, <i>ibidem. </i></fuss>


<sz>286</sz>

<p>17. Quo`d haec vis in Terra^, rnaximo magnete, minu`s
fortis	appareat, qua`m in pleri$que aliis minoribus".
<p>18. Quo`d acus a` magnete tactae $uas extremitates
eodem modo ver$us Terram convertant, ac magnes
suos polos b. <marg>5</marg>
<p>19. Quo`d eas non accurate` ver$us Terrae polos con-
vertant, $ed varie` variis in locis ab iis declinent c.
<p>20. Quo`d i$ta declinatio cum tempore mutari po$$it d.
<p>21. Quo`d nulla $it, ut quidam ajunt, vel forte` qu`d
non eadem nec tanta $it, in magnete $upra unum ex<marg>10</marg>
$uis polis perpendiculariter erecto, qua`m in eo cujus
poli qualiter a` Terra^ di$tant e.
<p>22. Quo`d magnes trahat ferrum f.
<p>23. Quo`d magnes armatus multo` plus ferri $u$ti-
neat, qua`m nudus g. <marg>1</marg>
<p>24. Quo`d ejus poli, quamvis contrarii, $e invicem
juvent ad idem ferrum $u$tinendum h.
<p>25. Quo`d rotulae ferreae, magneti appen$ae, gyratio
in utramvis partem a` vi magnetica` non impediatur i.
<p>26. Quo`d vis unius magnetis varie` po$$it augeri vel<marg>20</marg>
minui, varia^ magnetis alterius aut ferri ad ip$um ap-
plicatione .
<p>27. Quo`d magnes, quantumvis fortis, $errum a` $e
di$tans, ab alterius debilioris magnetis contactu re-
trahere non po$$it k. <marg>25</marg>
<p>28. Quo`d contra` magnes debilis, aut exiguum fer-

<fuss>a. Art. CLXVI ci-apre`s, p. 299.
b. Art. CLXVII, p. 300.
c. Art. CLXVIII, <i>ibidem. </i>
d. Art. CLXIX, p. 301.
e. Art. CLXX, <i>ibidem. </i>
f. Art. CLXXI, p. 302.
g. Art. CLXXII, p. 302.
h. Art. CLXXIII, P. 303.
i. Art. CLXXIV, p. 304.
i. Art. CLXXV, p. 305.
k. Art. CLXXVI, <i>ibidem. </i></fuss>


<sz>287</sz>

rum, | $aepe aliud ferrum $ibi contiguum $eparet a` ma-
gnete fortiore a.

<p>29. Quo`d polus magnetis, quem dicimus Au$tra-
lem, plus ferri $u$tineat in his Borealibus regionibus,
<marg>5</marg>qua`m ille quem dicimus Borealem b.

<p>30. Quo`d limatura ferri circa unum, aut plures
magnetes, certis quibu$dam modis $e di$ponat c.

<p>31. Qu'od lamina ferrea, polo magnetis adjuncta,
ejus vim trahendi vel convertendi ferri deflectat d.

<p><marg>10</marg>32. Quo`d eandem nullius alterius corporis inter-
po$itio impediat e.

<p>33. Quo`d magnes ad Terram alio$ve vicinos ma-
gnetes aliter conver$us manens, qua`m $ponte $e con-
verteret, $i nihil ejus motui ob$taret, $ucce$$u temporis
<marg>15</marg>$uam vim amittat f.

<p>34. Quo`d denique i$ta vis etiam rubigine, humi
ditate & $itu minuatur, atque igne tollatur non au-
tem ulla` alia^ nobis cognita^ ratione g.

<p><marg>CXLVI.
Quomodo particulae
$triatae per Terrae
meatus fluant. </marg>
Ad quarum proprietatum cau$$as intelligendas, pro-	CXLVI.
<marg>20</marg>ponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A e$t
polus Au$tralis, & B Borealis; notemu$que, particu-
las $triatas, ab Au$trali coeli parte E venientes, alio
plane` modo intortas e$$e, qua`m venientes a` Boreali
F : quo fit, ut unze aliarum meatus ingredi plane` non
<marg>25</marg>po$$int. Notemus etiam, Au$trales quidem recta` per-
gere ab A ver$us B per mediam Terram, ac deinde per
ae<*>rem ei circum$u$um reverti a` B ver$us A; eodemque

<fuss>a. Art. CLXXVII ci-apre`s, p. 3o6.
b. Art. CLXXVIII, <i>ibidem. </i>
c. Art. CLXXIX, p. 307.
d. Art. CLXXX, p. 309.
e. Art. CLXXXI, p. 310.
f. Art. CLXXXII, <i>ibidem. </i>
g. Art. CLXXXIII, <i>ibidem. </i></fuss>


<sz>288</sz>


tempore Boreales tran$ire a` B ad A per mediam Ter-
ram, & reverti ab A ad B per ae<*>rem circumfu$um :
quia meatus, per quos ab una^ parte  ad aliam vene-
rant, $unt tales, ut per ipcos regredi non po$$int.


<fig>


<p><marg>CXLVII.
Quo`d difficiliu`s tran$-
eant per ae<*>rem,
aquam, & terram ex-
terriorem, qua`m per
interiorem. </marg>
Interim vero`, quot novae $emper accedunt a` partibus<marg>5</marg>
coeli E & F, tot per alias partes coeli G & H ab$cedunt,
vel in itinere di$$ipantur, & figuras $uas amittunt; non
quidem tran$eundo per mediam Terrae regionem :
quia ibi meatus habent ad men$uram $uam excavatos,
per quos $ine ullo o$$endiculo celerrime` $luunt; $ed<marg>10</marg>
redeundo per ae<*>rem, aquam & alia corpora terrae ex-


<sz>289</sz>


terioris in quibus | nullos eju$modi meatus habentes,
multo` di$$iciliu`s moventur, particuli$que $ecundi &
tertii elementi a$$idue` occurrunt, quas cu`m loco expel-
lere laborant interdum ab ip$is comminuuntur.

<p><marg>CXLVIII.
Quo`d faciliu`s tran$eant
per magnetem, qua`m
per alia corpora hu-
jus terrae exterioris. </marg>
<marg>5</marg>Jam vero`, $i forte` i$tae particulae $triatae magnetem
ibi o$$endant, cu`m in eo inveniant meatus ad $uam
figuram conformatos, eodemque modo di$po$itos ac
meatus terrae interioris, ut paullo` ante diximus, non
dubium e$t, quin multo` faciliu`s per illum tran$eant,
<marg>10</marg>qua`m per ae<*>rem vel alia corpora terrae exterioris :
$altem cu`m i$te magnes ita $itus e$t, ut habeat $uorum
meatuum ori$icia conver$a ver$us eas Terrae partes,
a` quibus veniunt eae particulae, $triatae, quae per illa
libere` ingredi po$$unt.

<p><marg>CXLIX.
Qui $int poli magnetis. </marg>
<marg>15</marg>Et quemadmodum in Terra^, $ic in magnete, punctum
medium ejus partis, in qua^ $unt orificia meatuum,
per quae ingrediuntur particulae $triatae venientes ab
Au$trali coeli parte, dicemus polum Au$tralem; pun-
ctum autem medium alterius partis, per quam hae
<marg>20/marg>particulae $triatae egrediuntur, & aliae venientes a` Sep-
tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem.
Nec moramur, quo`d vulgo` alii polum, quem vocamus
Au$tralem, vocent Borealem; neque enim ea^ de re
vulgus, cui $oli jus competit nomina rebus male`con-
<marg>25</marg>venientia frequenti u$u approbandi, loqui $olet.

<p><marg>CL.
Cur i$ti poli $e conver-
tantver$us polos Ter-
rae a. </marg>
Cu`m autem hi poli magnetis non re$piciunt eas
Terrae partes, a` quibus veniunt eae particulae $triatae,
quibus liberum tran$itum praebere po$$unt, tunc i$tae
particulae $triatae oblique in magnetis meatus irruentes,
<marg>30</marg>illum impellunt ea` vi quam habent, ad per$everan-

<fuss>a. Proprie«te« I, p. 284 ci-avant, I. 12. </fuss>


<sz>290</sz>


dum in $uo motu $ecundu`m lineas rectas, donec ipsum
ad naturalern $itum reduxerint : $icque quoties a` nulla^
externa^ vi retinetur, | efficiunt, ut ejus polus Au$tralis
ver$us polum Terrae Borealem convertatur, & Bo-

<fig>


realis ver$us Au$tralem : quoniam eae quae Terrae<marg>5</marg>
polo Boreali per ae<*>rem ad Au$trum tendunt, vene^re
priu`s ab Au$trali cceli parte per mediam Terram, &
ven^re a` Boreali quae ad Boream revertuntur.

<p><marg>CLI.
Cur etiam certa^ ra-
tione ver$us ejus cen-
trum $e reclinent a. </marg>
Efficiunt etiam ut magnes, pro diver$is terrae locis
quibus in$i$tit, unum ex polis $uis altero magis aut<marg>10</marg>


<fuss>a. Proprie«te« 2, p. 284, I. 15. </fuss>


<sz>291</sz>


minu`s ver$us illam inclinet. Nempe in AEquatore qui-
dem a, polus Au$tralis magnetis L, ver$us B Borealem
Terrae; & <i>b</i>, Bo|realis eju$dem rnagnetis, ver$us Au$tra-
lem Terrae dirigitur; ac neuter altero magis deprimi-
<marg>5</marg>tur, quia particulae $triate cum aequali vi ab utra`que
parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrae Boreali
polus a magnetis N omnino deprimitur, & <i>b</i> ad per-
pendiculum erigitur. In locis autem intermediis, ma-
gnes M polum $uum <i>b</i> magis aut minu`s erigit, & polum
<marg>10</marg><i>a</i>magis aut minu`s deprimit, prout magis aut minu`s
vicinus e$t polo Terrae B. Quorum cau$$a e$t, quo`d
Au$trales particulae $triatae, magnetem N ingre$$urae,
ab interioribus Terrae partibus per polum B $ecundu`m
lineas rectas $urgant; Boreales vero`, ab hemi$phaerio
<marg>15</marg>Terrae D A C, circumquaque per ae<*>rem ver$us eun-
dem magnetem N venientes, non magis oblique` pro-
gredi debeant , ut ad ejus $uperiorem partem, qua`m
ut ad inferiorem accedant : Au$trales vero` ingre$$urae
magnetem M, a` toto Terrae tractu qui e$t inter B & M
<marg>20</marg>a$cendentes, vim habeant ejus polum <i>a</i> oblique` depri-
mendi, nec a` Borealibus, quae a` tractu Terrae A C ad
alium ip$ius polum <i>b</i> non minu`s facile` accedunt, cu`m
erectus e$t, qua`m cu`m depre$$us, impediantur.

<p><marg>CLII.
Cur unus magnes ad
alium $e convertat &
inclinet, eodem modo
atque ad terram a. </marg>
Cu`m autem i$tae particulae $triatae per $ingulos ma-
<marg>25</marg>gnetes eodem plane` modo ac per Terram fluant,
non aliter duos magnetes $phaericos unum ad alium,
qua`m ad totam Terram debent convertere. Notandum
enim ip$as circa unumquemque magnetem multo` ma-
jore copia^ $emper e$$e congregatas, qua`m in ae<*>re inde
<marg>30</marg>remoto : quia nempe in magnete habent meatus, per


<fuss>a. Proprie«te« 3, p. 284, I. 18. </fuss>


<sz>292</sz>


quos multo` faciliu`s fluunt qua`m per ae<*>rem circumja-
centem, a` quo idcirco juxta magnetem retinentur ; ut
etiam, propter meatus quos habent in Terra^ interiore,
rnajor e$t earum copia in toto ae<*>re, alii$que corporibus
Terram ambientibus, qua`m in coelo. Et ita, quantum<marg>5</marg>
ad vim magneticam, eadem plane` omnia putanda $unt
de uno rnagnete, re$pectu alterius magnetis, ac de
Terra^, quae ip$a maximus magnes dici pote$t.

<p><marg>CLIII.
Cur duo magnetes ad
invicem accedant, &
quae $it cuju$que $phae-
ra activitatisa.* </marg>
Neque vero` duo magnetes $e tantu`m ad invicem
convertunt, donec polus Borealis unius polum Au$tra-<marg>10</marg>
lem alterius re$piciat; $ed praeterea po$tquam $unt ita
conver$i, ad invicem accedunt, donec $e mutuo` con-
tingant, $i nihil | ip$orum motum impediat. Notandum
enim e$t particulas $triatas celerrime` moveri, quamdiu
ver$antur in meatibus magnetum, quia ibi feruntur<marg>15</marg>
impetu primi elementi ad quo`d pertinent; cu`mque inde
egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum,
ea$que propellere, quoniam hae, ad $ecundum aut
tertium elementum pertinentes, non tantum habent
celeritatis. Ita illae quae tran$eunt per magnetem O, <marg>20</marg>

<fig>


celeritate qua^ $eruntur ab A ad B, atque a` B ad A,
vim acquirunt ulteriu`s progrediendi $ecundu`m lineas

<fuss>16 quo`d] quem (Ire e«dit.).
a. Proprie«te« 4, p. 284, I. 21. </fuss>


<sz>293</sz>

rectas ver$us R & S, donec ibi tam multis particulis
$ecundi aut tertii elementi occurrerint, ut ab ip$is
utrimque reflectantur ver$us V. Totumque $patium
R V S per quo`d ita $parguntur, vocatur $phaera virtutis,
<marg>5</marg>$ive activitatis, hujus magnetis O; quam patet eo` ma-
jorem e$$e debere, quo` magnes e$t major, prae$ertim
quo` longior $ecundu`m lineam A B, quia particulae
$triatae longiu`s per illum progredientes rnajorem agi-
tationem acquirunt. Ita etiam quae tran$eunt per
<marg>10</marg>magnetem P, recta utrimque pergunt ver$us S & T,
atque inde reflectuntur ver$us X, totumque ae<*>rem in
$phaera^ $uae activitatis contentum propellunt; $ed non
ideo` expellunt, $i nullum habeat locum | quo` po$$it
recedere, ut nullum habet, cu`m i$torum magnetum
<marg>15</marg>$phaerae virtutis $unt ab invicem disjunctae. Sed cu`m
in unam coale$cunt, tunc primo` facilius e$t particulis
$triatis, quae veniunt ab O ver$us S, recta pergere
u$que ad P in locum earum quae ex T per X ad S & <i>b</i>
revertebantur, qua`m reflecti ver$us V & R, quo` non
<marg>20</marg>difficulter pergunt venientes ab X; faciliu$que e$t ve-
nientibus a` P ad S pergere u$que ad O, qua`m reflecti
ver$us X, quo` etiam non difficulter pergunt venientes
ab V; $icque i$tae particulae $triatae non aliter tran$eunt
per hos duos magnetes O & P, qua`m $i unicus e$$et.
<marg>25</marg>Deinde facilius e$t particulis $triatis, recta` pergenti-
bus ab O ad P, atque a` P ad O, ae<*>rem intermedium
expellere ab S ver$us R & T in locum magnetum O &
P, $icque efficere, ut hi magnetes ad invicem acce-
dant, donec $e contingant in S, qua`m per totum i$tum
<marg>30</marg>aerem eniti ab A ad <i>b</i>, atque ab V ad X; quae duae
viae breviores fiunt, cu`m hi duo magnetes ad invicem


<sz>294</sz>

accedunt, vei, $i unus retineatur cu`m $altem alter ad
ip$um venit.

<p><marg>CLIV.
Cur interdum $e invi-
cem refugiant a. </marg>
Poli autem cognomines duorum magnetum, non $ic
ad invicem accedunt, $ed contra` potiu`s, $i nimis prope
admoveantur, recedunt. Particulae enim $triatae ab eo<marg>5</marg>
unius magnetis polo, qui alteri magneti obver$us e$t,
venientes, cu`m hunc alterum ingredi non po$$int, $pa-
tium aliquo`d exigunt inter i$tos duos magnetes quo`
tran$eant, ut ad alium magnetis ex quo egre$$ae $unt
polum revertantur. Nempe egredientes ab O per po-<marg>10</marg>
<fig>lum A, cu`m ingredi non po$$int in P
per ejus polum <i>a</i>, $patium aliquo`d
exigunt inter A & <i>a</i>, per quo`d tran-
$eant ver$us V & B, atque vi, qua^
motae $unt a` B ad A, pellunt magnetem P; $icque egre-<marg>15</marg>
| dientes a` P pellunt magnetem O : $altem cu`m eorum
axes BA & <i>ab</i> $unt in ea^dem linea^ recta. Sed cu`m tan-
tillo magis in unam partem qua`m in aliam inflexi $unt,
tunc i$ti magnetes $e convertunt, modo paullo` ante`
explicato; vel $i haec eorum conver$io impediatur, non<marg>20</marg>
autem motus rectus, tunc rur$us unus magnes alium
fugat $ecundum lineam rectam. Ita $i magnes O,
exiguae cymbae impo$itus, aquae $ic innatet, ut $em-
per ejus axis maneat ad perpendiculum eretus, &
magnes P, cujus polus Au$tralis Au$trali alterius ob-<marg>25</marg>
ver$us e$t, manu moveatur ver$us Y, hinc fiet. ut
magnes O recedat ver$us Z, antequam a` magnete P
tangatur. In quamcunque enim partem cymba $e con-
vertat, requiritur $emper aliquo`d $patium inter i$tos
duos magnetes, ut particulae $triatae, ex iis per po-<marg>30</marg>


<fuss>a. Proprie«te« 5, p. 284, I. 23. </fuss>


<sz>295</sz>

los A & <i>a</i> egredientes, ver$us V & X tran$ire po$$int.
<p><marg>CLV.
Cur $egmentorum ma-
gnetis partes, quae
ante $ectionem junctae
erant, $ectionem junctoe
erant, $e mutuo` etiam
refugiant a. </marg>
Et ex his facillime` intelligitur, cur $i magnes $ece-
tur plane`o parallele lineae per ejus polos ductae, $eg-
mentumque libere` $u$pendatur $upra magnetem ex
<marg>5</marg>quo re$ectum e$t, $ponte $e convertat, & $itum con-
trarium ejus quem priu`s habuerat, affectet; ita ut, $i
partes A & <i>a</i> priu`s junctae fuerint, item- <fig>
que B & <i>b</i>, po$tea <i>b</i> vertat $e ver$us A,
& a ver$us B : quia nempe antea pars
<marg>10</marg>Au$tralis unius Au$trali alterius juncta
erat, & Borealis Boreali, po$t divi$ionem
vero` particulae $triatae per | Au$tralem
partem unius egre$$ae, per Borealem alterius ingredi
debent; & egre$$ae per Borealem, ingredi per Au$tralem.
<p><marg>CLVI.
Cur duo puncta, quae
prius in uno magnete
contigua erant, in
ejus fragmentis $int
poli diver$ae virtu-
tis b. </marg>
<marg>15</marg>Manife$tum etiam e$t, cur $i magnes dividatur plane`o,
lineam per polos ductam ad angulos <fig>
rectos $ecante, poli $egmentorum quae
ante $ectionem $e mutuo` tangebant, ut
<i>b</i> & <i>a</i>, $int contrariae virtutis : quia parti-
<marg>2o</marg>culae $triatae, quae per unum ex i$tis polis egrediuntur,
per alium ingredi debent.
<p><marg>CLVII.
Cur eadem $it vis in
qua^vis magnetis
parte, ac in toto c. </marg>
Nec minu`s manife$tum e$t, eandem e$$e vim in qua^
vis magnetis parte ac in toto : neque enim i$ta vis alia
e$t in polis, qua`m in reliquis partibus, $ed tantu`m
<marg>25</marg>major videtur, quia per illos egrediuntur particulae
$triatae, quae per longi$$imos magnetis meatus tran$ie-
runt, & quae inter omnes ab ea^ dem parte venientes
mediae $unt : $altem in magnete $phaerico, ad cujus

<fuss>a. Proprie«te« 6, p. 284, I. 25. - Voir t. IV, p. 469.
b. Proprie«te« 7, p. 285, I. 1
c. Proprie«te«6 8, <i>ibid. </i>, I. 5. </fuss>

<sz>296</sz>

exemplum in reliquis ibi poli e$$e cen$entur, ubi
maxima vis apparet. Nec etiam i$ta -;is alia e$t in uno
polo qua`m in alio, ni$i quatenus particulae $triatae, per
unum ingre$$ae, per aliu`m egrediuntar: atqui nulla
e$t tantilla pars magnetis, in qua^, $i habent ingre$$um, <marg>5</marg>
non habeant etiam egre$$um.

<p><marg>CLVIII.
Cur magnes $uam vim
ferro $ibi admoto
communicet a. </marg>
Nec mirum e$t, quo`d ferrum, magneti admotum,
vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet
meatus recipiendis particulis $triatis idoneos, nihilque
ip$i dee$t ad i$tam vim acquirendam, ni$i quo`d exi-<marg>10</marg>
guae quaedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta
con$tant, extremitates hinc inde in i$tis' meatibus pro-
mineant; quae omnes | ver$us unam & eandem partem
flecti debent, in iis meatibus per quos tran$ire po$-
$unt particulae $triatee ab Au$tro venientes, & ver$us<marg>15</marg>
oppo$itam in aliis. Atqui, magnete admoto, particu-
lae $triatae, magna^ vi & magna^ copia^, torrentis in$tar,
in ferri meatus irruentes, i$tas ramulorum extremita-
tes hoc pacto inflect; ac proinde ip$i dant id omne,
quo`d in eo ad vim magneticam de$iderabatur. <marg>20</marg>
<p><marg>CLIX.
Cur ferrum pro variis
modis, quibus ma-
gneti admoyetur, ip-
$am diver$imode` reci-
piat b. </marg>
Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas
<fig>ferrum applicatur, varie` ac-
cipit i$tam vim. Sic pars R
ferri  R S T, $i applicetur polo
Boreali magnetis P, $iet po-<marg>25</marg>
lus Au$tralis ferri, quia per
illam ingredientur particulae
$triatae ab Au$tro venientes,
& per partem T ingredientur Boreales, ex polo A per-

<fuss>a. Proprie«te« 9, p. 285, I. 10.
b. Proprie«te« 10, <i>231<i>
ibid. </sz>, I. 12. </fuss>


<sz>297</sz>


ae<*>rem reflexae. Eadem pars R, $i jacet $upra aequato-
rem magnetis, & re$piciat ejus polum Borealem, ut
in C, fiet rur$us polus Au$tralis ferri; $ed $i invertatur
& re$piciat polum Au$tralem, ut in D, tunc amittet
<marg>5</marg>vim poli Au$tralis, & fiet polus Borealis. Denique, $i
S pars media i$tius ferri tangat polum magnetis A,
particulae $triate Boreales, illud ingre$$ae per S, utrim-
que egredientur per R & T; $icque in utra^que extremi-
tate recipiet vim poli Au$tralis, & in medio vim poli
<marg>10</marg>Borealis.
<p><marg>CLX.
Cur ferrum oblongum
eam non recipiat, ni$i
$ecundu`m $uam lon-
gitudinem a. </marg>
Quaeri tantu`m pote$t, cur i$tae particulae $triatae, ex
magnetis polo A ferri partem S ingredientes, non
recta` pergant ver$us E, $ed potiu`s hinc inde reflectan-
tur ver$us R | & T; $icque hoc ferrum $ecundu`m $uam
<marg>15</marg>longitudinem, potiu`s qua`m $ecundu`m latitudinem,
vim magneticam recipiat. Sed facilis re$pon$io e$t,
quia multo` magis apertas & facile`es vias inveniunt
in ferro, qua`m in ae<*>re, a` quo idcirco ver$us ferrum
reflectuntur.

<p><marg>CLXI.
Cur magnes nihil amit-
tat de $ua^ vi, quam-
vis eam ferro com-
municet b. </marg>
<marg>20</marg>Facilis etiam re$pon$io e$t, $i quaeratur cur magnes
nihil amittat de $ua^ vi, cu`m eam ferro communicat.
Nulla enim in magnete mutatio fit, propterea quo`d
particulae $triatae, ex eo egredientes, ferrum potiu`s
qua`m quo`dvis aliud corpus ingrediuntur : ni$i for$an
<marg>25</marg>quo`d, liberiu`s per $errum qua`m per alia corpora
tran$eundo, copio$iu`s etiam ex magnete, cu`m ferrum
ei adjunctum e$t, egrediantur; quo tantum abe$t, ut
ejus vis minuatur, quin potiu`s augetur.


<fuss>I reflexae reflextas /Ire e«digt.).
a. Proprie«te« II, p. 285, I. 14.
b. Proprie«te« 12, <i>ibid. </i>, I. 17. </fuss>


<sz>298</sz>
<p><marg>CLXII.
Cur haec vis celerrime`
ferro communicetur,
$ed diuturnitate tem-
poris in eo confirme-
tur a. </marg>
Et brevi$$imo tempore i$ta vis ferro accedit, quia
particulae $triatae celerrime` per ip$um fluunt; $ed
longa^ mora^ in eo confirmatur, quia quo` diutius ra-
mulorum extremitates in unam partem flexae man$e-
runt, eo` difficiliu`s in contrariam reflectuntur. <marg>5</marg>
<p><marg>CLXIII.
Cur chalybs ad eam
recipiendam aptior
$it, qua`m vilius fer-
rum b. </marg>
Et chalybs i$tam vim majorem accipit qua`m vilius
ferrum, quia plures & perfectiores habet meatus, par-
ticulis $triatis recipiendis idoneos. Eamque con$tan-
tiu`s $ervat, quia ramulorum in iis meatibus promi-
nentium extremitates habet minu`s flexiles. <marg>10</marg>
<p><marg>CLXIV.
Cur major ei commu-
nicetur a` perfectiore
magnete qua`m a` mi-
nu`s perfecto c. </marg>
Et major ei communicatur a` majore & perfectiore
magnete : tum quia particulae $triatae, majori cum im-
petu in ejus meatus irruentes, ramulorum in iis pro-
minentium extremitates magis inflectunt; tum etiam
quia plures $imul eo` ruentes, plures eju$modi meatus<marg>15</marg>
$ibi aperiunt. Notandum enim e$t, plures e$$e tales
meatus in chalybe,  qui $cilicet ex $olis ferri ramentis
con$tat, qua`m in magnete, in quo multum e:$t materiae
lapideae, cui ferri ramenta infixa $unt; atque ideo`,
cu`m paucae tantu`m particulae $triatae ex magnete<marg>20</marg>
debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus
aperiunt, sed paucos tantu`m, & quidem illos, qui
extremitatibus ramulorum quam-maxime` flexilibus
claudebantur.
<p><marg>CLXV.
Cur ip$a etiam terra
vim magneticam fer-
ro tribuat d. </marg>
Unde fit ut etiam vile ferrum, in quo $cilicet i$tae<marg>25</marg>
ramulorum extremitates $unt valde flexiles, ab ip$a^
Terra^, magnete quidem maximo, $ed admodu`m de-
<fuss>a. Proprie«te« 13, p. 285, I. 19.
b. Proprie«te« 14, <i>ibid. </i>, I. 22. - Voir t. IV, p. 470.
c. Proprie«te« 15, <i>ibid. </i>, I, 24.
d. Proprie«te« 16, <i>ibid. </i>, I. 26. </fuss>

<sz>299</sz>

bili, nonnullam vim magneticam brevi$$imo tempore
po$$it accipere. Nempe $i $it oblongum, nulla^ tali vi
adhuc imbutum, & una^ $ua^  extremitate ver$us Ter-
ram inclinetur, protinus ex hoc $olo acquiret, in i$ta^
<marg>5</marg>extremitate ver$us Terram inclinata^, vim poli Au$tra-
lis in his Borealibus regionibus; & momento illam
amittet, ac plane` contrariam acquiret, $i eadem ejus
extremitas attollatur, & oppo$ita deprimatur.

<p><marg>CLXVI.
Cur vis magnetica in
Terra^  debilior $it,
qua`m in parvis ma-
gnetibus a. </marg>
Sed $i quaeratur, cur i$ta vis in Terra^, maximo ma-
<marg>10</marg>gnete, debilior $it qua`m in aliis minoribus, re$pondeo,
me non putare illam e$$e debiliorem, $ed potiu`s multo`
fortiorem, in media^ illa^ Terrae regione, quam totam
particulis $triatis perviam e$$e $upra` dictum e$t b; ve-
rum i$tas particulas $triatas, ab ip$a^ egre$$as, maxima^
<marg>15</marg>ex parte reverti per interiorem illam $uperioris Terrae
regionis cru$tam, ex qua^ metalla oriuntur, & in qua^
$unt etiam multi meatus iis recipiendis idonei; atque
idcirco perpaucas u$que ad nos pervenire. Judico
enim i$tos meatus, tum in illa^ cru$ta` interiore, tum
<marg>20</marg>etiam in magnetibus, & ferri ramentis, quae in venis
hujus exterioris continentur, plane` alio modo | con-
ver$os e$$e, qua`m meatus mediae regionis: ita ut par-
ticulae $triatae, quae per hanc mediam regionem ab
Au$tro ad Boream fluunt, revertantur a` Borea^ ad
<marg>25</marg>Au$trum per omnes quidem $uperioris. partes, $ed
praecipue` per ejus cru$tam interiorem, itemque per
magnetes & ferrum exterioris; quo` cu`m maxima
earum pars $e conferat, paucae $uper$unt quae per
hunc no$trum ae<*>rem, & alia circumjacentia corpora,

<fuss>a. Proprie«te« 17, p. 286 1. 1.
b. Art. CXXXIII et seq., p. 275. </fuss>
<!--no-bracket encoding starts here -->
headINDEX/head
headPRINCIPIORUM PHILOSOPHIAE/head

________

piAvertissement/i	III
EPISTOLA DEDICATORIA	I
________

headPARS PRIMA./head

headiDe principiis cognitionis humanae./i/head
p
	1.	Veritatem inquirenti, $emel
		in vita^ de omnibus, quan-
		tum fieri pote$t, e$$e dubi-
		tandum	5
	2.	Dubia etiam pro fal$is ha-
		benda	Č
	3.	Hanc interim dubitationem
		ad u$um vitae non e$$e re-
		ferendam	Č
	4.	Cur po$$imus dubitare de
		rebus $en$ibilibus	Č
	5.	Cur etiam de Mathematicis
		demon$trationibus	6
	6.	Nos habere liberum arbi-
		trium, ad cohibendum a$-
		$en$um in dubiis, $icque ad
		errorem vitandum	Č
	7.	Non po$$e a` nobis dubitari,
		quin exi$tamus dum dubi-
		tamus; atque hoc e$$e pri-
		mum, quod ordine philo-
		$ophando cogno$cimus	Č
	8.	Di$tinctionem inter animam			& corpus, $ive inter rem
		cogitantem & corpoream,
		hinc agno$ci	7
	9.	Quid $it cogitatio	Č
	10.	Quae $implici$$ima $unt &
		per $e nota, definitionibus
		Logicis ob$curiora reddi.
		& talia inter cognitiones
		$tudio acqui$itas non e$$e
		numeranda	8
	11.	Quomodo mens no$tra no-
		tior $it qua`m corpus	Č
	12.	Cur non omnibus aeque
		innote$cat	9
	13.	Quo $en$u reliquarum re-
		rum cognitio a` Dei cogni-
		tione dependeat	Č
	14.	Ex eo quo`d exi$tentia ne-
		ce$$aria in no$tro de Deo
		conceptu contineatur, recte`
		concludi Deum ex$i$tere	10
	15.	Non eodem modo in alia-
		rum rerum conceptibus

sz332/sz
		ex$i$tcntiam nece$$ariam,
		$ed contingentem dum-
		taxat contineri	10
	16.	Praejudicia impedire, quo-
		minu`s i$ta nece$$itas ex$i-
		$tentiae Dei ab omnibus
		clare` cogno$catur	Č
	17.	Quo` cuju$que ex no$tris
		ideis objectiva perfectio
		major e$t, eo` ejus cau$$am
		e$$e debere majorem	11
	18.	Hinc rur$us concludi,
		Deum ex$i$tere	Č
	19.	Et$i Dei naturam non com-
		prehendamus, ejus tamen
		perfectiones omni alia^ re
		clare`iu`s a` nobis cogno$ci	12
	2o.	Nos non a` nobis ip$is, $ed
		a` Deo factos, eumque pro-
		inde ex$i$tere	Č
	21.	Ex$i$tentiae no$trae duratio-
		nem $ufficere ad ex$i$ten-
		tiam Dei demon$trandam	13
	22.	Ex no$tro modo ex$i$ten-
		tiam Dei cogno$cendi, om-
		nia ejus attributa naturali
		ingenii vi cogno$cibilia $i-
		mul cogno$ci	Č
	23.	Deum non e$$e corporeum,
		nec $entire ut nos, nec
		velle malitiam peccati	Č
	24.	A Dei cognitione ad crea-
		turarum cognitionem per-
		veniri, recordando eum
		e$$e infinitum, & nos fini-
		tos	14
	25.	Credenda e$$e omnia quae
		a` Deo revelata $unt,quam-
		vis captum no$trum exce-
		dant	Č
	26.	Nunquam di$putandum e$$e
		de infinito; $ed tantu`m ea
		in quibus nullos $ines ad-
		vertimus, qualia $unt ex-
		ten$io mundi, divi$ibilitas			partium materiae, numerus
		$tellarum &c., pro indefi-
		nitis habenda	14
	27.	Quae differentia $it inter
		indefinitum & infinitum	15
	28.	Non cau$as finales rerum
		creatarum, $ed efficientes
		e$$e examinandas	Č
	29.	Deum non e$$e errorum
		cau$$am	16
	3o.	Hinc $equi omnia quae
		clare` percipimus, vera e$$e,
		ac tolli dubitationes ante`
		recen$itas	Č
	31.	Errores no$tros, $i ad Deum
		referantur, e$$e tantu`m ne-
		gationes; $i ad nos, priva-
		tiones	17
	32. 	Duos tantu`m in nobis e$$e
		modos cogitandi, percep-
		tionem $cilicet intellectu^s,
		& operationem voluntatis	Č
	33.	Nos non errare, ni$i cu`m
		de re non $atis per$pecta^
		judicamus	Č
	34.	Non $olu`m intellectum, $ed
		etiam voluntatem, requiri
		ad judicandum	18
	35.	Hanc illo latiu`s patere, erro-
		rumque cau$$am inde e$$e	Č
	36.	Errores no$tros Deo impu-
		tari non po$$e	Č
	37.	Summam e$$e hominis per-
		fectionem, quo`d agat li-
		bere, $ive per voluntatem,
		& per hoc laude vel vitu-
		perio dignum reddi	Č
	38,	E$$e defectum in no$tra^
		actione, non in no$tra^ na-
		tura^, quo`d erremus; &
		$aepe $ubditorum culpas
		aliis dominis, nunquam
		autem Deo, tribui po$$e	19
	39.	Libertatem arbitrii e$$e per
		$e notam	Č

sz333/sz
	40.	Certum etiam omnia e$$e a`
		Deo praeordinata	20
	41.	Quomodo arbitrii no$tri li-
		bertas & Dei praeordina-
		tio $imul concilientur	Č
	42. 	Quomodo, quamvis noli-
		mus falli, fallamur tamen
		per no$tram voluntatem	Č
	43.	Nos nunquam falli, cu`m
		$olis clare` & di$tincte` per-
		ceptis a$$entimur	21
	44.	Nos $emper male` judicare,
		cu`m a$$entimur non clare`
		perceptis, et$i ca$u incida
		mus in veritatem; idque
		ex eo contingere, quo`d
		$upponamus ea fui$$e antea
		$atis a` nobis per$pecta	Č
	45.	Quid $it perceptio clara,
		quid di$tincta	Č
	46.	Exemplo doloris o$tendi-
		tur, claram e$$e po$$e per-
		ceptionem, et$i non $it di-
		$tincta; non autem di$tin-
		ctam, ni$i $it clara	22
	47.	Ad primae aetatis praejudi-
		cia emendanda, $implices
		notiones e$$e con$ideran-
		das, & quid in qua^que $it
		clarum	Č
	48.	Omnia quae $ub perceptio-
		nem no$tram cadunt, $pe-
		ctari ut res rerumve affe-
		ctiones, vel ut aeternas
		veritates; & rerum enume-
		ratio	Č
	49.	AEternas veritates non po$$e
		ita enumerari, $ed nec e$$e
		opus	23
	5o.	Eas clare` percipi, $ed non
		omnes ab omnibus, prop-
		ter praejudicia	24
	51.	Quid $it $ub$tantia; & quo`d
		i$tud nomen Deo & creatu-
		ris non conveniat univoce`	Č		52.	Quo`d menti & corpori uni-
		voce` conveniat, & quo-
		modo ip$a cogno$catur	24
	53.	Cuju$que $ub$tantiae unum
		e$$e praecipuum attribu-
		tum, ut mentis cogitatio,
		corporis exten$io	25
	54.	Quomodo claras & di$tin-
		ctas notiones habere po$$i-
		mus, $ub$tantiae cogitantis,
		& corporeae, item Dei	Č
	55.	Quomodo duratio, ordo,
		numerus etiam di$tincte`
		intelligantur	26
	56.	Quid $int modi, qualitates,
		attributa	Č
	57.	Quaedam attributa e$$e in
		rebus,  alia in cogitatione.
		Et quid duratio & tempus	Č
	58.	Numerum & univer$alia
		omnia e$$e tantu`m modos
		cogitandi	27
	59.	Quomodo univer$alia fiant,
		& quae $int quinque vul-
		gata : genus, $pecies, dif-
		ferentia, proprium, acci-
		dens	Č
	6o.	De di$tinctonibus, ac pri-
		mo` de reali	28
	61.	De di$tinctionc modali	29
	62.	De di$tinctione rationis	30
	63.	Quomodo cogititatio & ex-
		ten$io di$tincte` cogno$ci
		po$$int, ut con$tituentes na-
		turam mentis & corporis	Č
	64.	Quomodo etiam ut modi
		$ub$tantiae	31
	65.	Quomodo ip$arum modi
		$int etiam cogno$cendi	32
	66.	Quomodo $en$us, affectus
		& appetitus, clare` cogno$-
		cantur, quamvis $aepe de
		iis mal, judicemus	Č
	67. 	In ip$o de dolore judicio
		$aepe nos falli	Č

sz334/sz
	68.	Quomodo in i$tis id, quod			defatigemur ad ea, quae
		clare` cogno$cimus, ab eo			$en$ibus prae$entia non
		in quo falli po$$umus, $it			$unt, attendendo; & ideo`
		di$tinguendum	33		a$$ueti $imus de illis non
	69.	Longe` aliter cogno$ci ma-			ex prae$enti perceptione,
		gnitudinem, figuram &c.,			$ed ex praeconcepta^ opi-
		qua`m colores, dolores &c.	Č		nione judicare	37
	70.	Nos po$$e duobus modis		74.	Quartam cau$$am e$$e, quo`d
		de $en$ibilibus judicium			conceptus no$tros verbis,
		ferre : quorum uno erro-			quae rebus accurate` non
		rem praecavemus, alio in			re$pondent, alligemus	Č
		errorem incidimus	34	75.	Summa eorum quae ob$er-
	71.	Praecipuam errorum cau-			vanda $unt ad recte` philo-
		$am a` praejudiciis infantiae			$ophandum	38
		procedere	35	76.	Autoritatem divinam per-
	72.	Alteram errorum cau$am			ceptioni no$trae e$$e praefe-
		e$$e, quo`d praejudiciorum			rendam; $ed ea^ $eclu$a^, non
		oblivi$ci nequeamus	36		decere Philo$ophum aliis
	73.	Tertiam cau$$am e$$e, quo`d			qua`m perceptis a$$entiri	39

________

headPARS SECUNDA. /head

headiDe Pincipiis rerum materialium./i/head

p
	1.	Quibus rationibus rerum			& de vacuo, hanc corporis
		materialium ex$i$tentia cer-			naturam ob$curiorem fa-
		to` cogno$catur	40		cere	42
	2.	Quibus etiam cogno$catur		6.	Quomodo fiat rarefactio	43
		corpus humanum menti		7. 	Eam non po$$e ullo
alio
		e$$e arcte` conjunctum	41		modo intelligibili expli-
	3.	Sen$uum perceptiones, non			cari	Č
		quid revera $it in rebus,		8.	Quantitatem & numerum
		$ed quid humano compo-			differre tantu`m ratione a`
		$ito pro$it vel ob$it, do-			re quanta^ & numerata^	44
		cere	Č	g.	Sub$tantiam corpoream,
	4.	Naturam corporis, non in			cu`m a` quantitate $ua^ di-
		pondere, duritie, colore,			$tinguitur, confuse` concipi
		aut $imilibus, $ed in $ola^			tanquuam incorpoream	45
		exten$ione con$i$tere	42	10.	Quid $it $patium, $ive lo-
	5.	Praejudicia de rarefactione			cus internus	Č

sz335/sz
	11.	Quomodo in re non diffe-
		rat a` $ub$tantia^ corporea^	46
	12.	Quomodo ab ea^dem diffe-
		rat in modo quo conci-
		pitur	Č
	13.	Quid $it locus externus	47
	14.	In quo differant locus &
		$patium	Č
	15.	Quomodo locus externus
		pro $uperficie corporis
		ambientis recte` $umatur	48
	16.	Repugnare ut detur va-
		cuum, $ive in quo nulla
		plane`  $it res	49
	17.	Vacuum ex vulgi u$u non
		excludere omne corpus	Č
	18.	Quomodo emendandum $it
		praejudicium de vacuo ab-
		$olute` $umpto	50
	19.	Ex his ea confirmari, quae
		de rarefactione dicta $unt	Č
	2o.	Ex his etiam demon$trari,
		nullas atomos dari po$$e	51
	21.	Item mundum e$$e indefi-
		nite` exten$um	52
	22.	Item unam & eandem e$$e
		materiam coeli & terrae;
		ac plures mundos e$$e non
		po$$e	Č
	23.	Omnem materiae variatio-
		nem, $ive omnem ejus for-
		marum diver$itatem, pen-
		dere a` motu	Č
	24.	Quid $it motus juxta vul-
		garem $en$um	53
	25. 	Quid $it motus proprie`
		$umptus	Č
	26.	Non plus actionis requiri
		ad motum, qua`m ad quie-
		tem	54
	27.	Motum & quietem e$$e
		tantu`m diver$os modos
		corporis moti	55
	28. 	Motum proprie` $umtum
		non refcrri, ni$i ad corpora			contigua ejus quod move-
		tur	55
	29.	Nec referri, ni$i ad ea cor-
		pora contigua, quae tan-
		quam quie$centia $pectan-
		tur	Č
	3o.	Cur, ex duobus corpori-
		bus contiguis quae $epa-
		rantur ab invicem, unum
		potiu`s qua`m aliud moveri
		dicitur	56
	31.	Quomodo in eodem cor-
		pore innumeri diver$i mo-
		tus e$$e po$$int	57
	32.	Quomodo etiam motus
		proprie` $umptus, qui in
		quoque corpore unicus e$t,
		pro pluribus $umi po$$it	Č
	33.	Quomodo in omni motu
		integer circulus corporum
		$imul moveatur	58
	34.	Hinc $equi divi$ionem ma-
		teriae in particulas revera
		indefinitas, quamvis eae
		nobis $int incomprehen$i-
		biles	59
	35.	Quomodo fiat i$ta divi$io;
		& quo`d non $it dubitan-
		dum quin fiat, et$i non
		comprehendatur	6o
	36.	Deum e$$e primariam mo-
		tu^s cau$am, & eandem
		$emper motu^s quantitatem
		in univer$o con$ervare	61
	37.	Prima lex naturae : quo`d
		unaquaeque res, quantum
		in $e e$t, $emper in eodem
		$tatu per$everet, $icque
		quod $emel movetur, $em-
		per moveri pergat	62
	38.	De motu projectorum	63
	39.	Altera lex naturae : quo`d
		omnis motus ex $e ip$o $it
		rectus; & ideo` quae circu-
		lariter moventur, tendere

sz336/sz
		$emper ut recedant a` cen-
		tro circuli quem de$cri-
		bunt	63
	40.	Tertia lex : quo`d omne
		corpus, alteri fortiori oc-
		currendo, nihil amittat de
		$uo motu; occurrendo
		vero` minu`s forti, tantum
		amittere quantum in illud
		transfert	65
	4I.	Probatio prioris partis hu-
		jus regulae	Č
	42.	Probatio po$terioris partis	66
	43.	In quo con$i$tat vis cuju$-
		que corporis ad agendum
		vel re$i$tendum	Č
	44.	Motum non e$$e motui
		contrarium, $ed quieti; &
		determinationem in unam
		partem determinationi in
		partem oppo$itam	67
	45.	Quomodo po$$it determi-
		nari quantum cuju$que
		corporis motus mutetur
		propter aliorum corporum
		occur$um, idque per regu-
		las $equentes	Č
	46.	Prima	68
	47.	Secunda	Č
	48.	Tertia	Č
	49.	Quarta	Č
	5o.	Quinta	69
	51.	Sexta	Č
	52.	Septima	Č
	53.	Harum regularum u$um
		e$$e difficilem, propterea
		quo`d unumquodque cor-
		pus a` multis $imul tangatur	70
	54.	Quae $int corpora dura,
		quae fluida	Č
	55.	Durorum partes nullo alio
		glutino $imul jungi, qua`m
		earum quiete	71		56.	Fluidorum particulas aequa-
		li vi ver$us omnes partes
		moveri. Et corpus durum
		in fluido ex$i$tens, a` mini-
		ma^ vi po$$e determinari ad
		motum	71
	57.	Eju$dem rei demon$tratio	73
	58.	Si quae fluidi particulae
		tardiu`s moveantur qua`m
		corpus durum in eo ex$i-
		$tens, illud hac in parte
		fluidi rationem non ha-
		bere	75
	59.	Corpus durum, ab alio
		duro impul$um, non om-
		nem $uum motum ab eo
		mutuari, $ed partem etiam
		a` fluido circumjacente	Č
	6o.	Non po$$e tamen ab i$to
		fluido majorem celerita-
		tem acquirere, qua`m ha-
		beat a` duro, a` quo impul-
		$um e$t	76
	61.	Cu`m corpus fluidum to-
		tum $imul ver$us aliquam
		partem fertur, nece$$ario`
		$ecum deferre corpus du-
		rum quod in $e continet	Č
	62.	Cu`m corpus durum a` fluido
		$ic defertur, non idcirco
		moveri	77
	63.	Cur quaedam corpora tam
		dura $int, ut, quamvis
		parva, non facile` manibus
		no$tris dividantur	Č
	64.	Non alia principia in Phy-
		$ica^ qua`m in Geometria^,
		vel in Mathe$i ab$tracta^, a`
		me admitti, nec optari,
		quia $ic omnia naturae
		phaenomena explicantur,
		& certae de iis demon$tra-
		tiones dari po$$unt	78
________

sz337/sz
headPARS TERTIA/head

headiDe Mundo ad$pectabili./i/head

p
	1.	Opera Dei nimis ampla co-
		gitari non po$$e	80
	2.	Cavendum e$$e, ne nimis $u-
		perbe` de nobis ip$is $en-
		tientes, $ines quos Deus
		$ibi propo$uit in creando
		mundo, a` nobis intelligi
		$upponamus	Č
	3.	Quo $en$u dici po$$it, omnia
		propter hominem facta e$$e	81
	4.	De phaenomenis, $ive experi-
		mentis, & quis eorum u$us
		ad philo$ophandum	Č
	5.	Quae $it ratio di$tantiae &
		magnitudinis inter Solem,
		Terram & Lunam	82
	6.	Quae $it di$tantia reliquorum
		plane`tarum a` Sole	Č
	7.	Fixas non po$$e $upponi ni-
		mis remotas	Č
	8.	Terram e` coelo con$pectam
		non apparituram e$$e ni$i
		ut Plane`tam, Iove aut Sa-
		turno minorem	Č
	9.	Solem & Fixas propria^ luce
		fulgere	83
	10.	Lunam & alios Plane`tas
		lucem a` Sole mutuari	Č
	11.	Terram ratione luminis a`
		Plane`tis non differre	84
	12.	Lunam, cu`m nova e$t, a`
		Terra^ illuminari	Č
	13.	Solem inter Fixas, & Ter-
		ram inter Plane`tas po$$e
		numerari	Č
	14.	Fixas eandem $emper a` $e
		mutuo` di$tantiam retinere,
		non autem Plane`tas	Č		15.	Ea$dem Plane`tarum appa-
		rentias, per varias hypo-
		the$es po$$e explicari	84
	16.	Hypothe$im Ptolemaei ap-
		parentiis non $atisfacere	85
	17.	Hypothe$es Copernici &
		Tychonis non differre, in
		quantum hypothe$es	Č
	18.	Tychonem verbo minus,
		$ed re plus motu^s Terrae
		tribuere, qua`m Coperni-
		cus	Č
	19.	Me accuratiu`s qua`m Co-
		pernicum, & veriu`s qua`m
		Tychonem, Terrae motum
		negare	86
	20.	Fixas $upponendas e$$e a`
		Saturno  quammaxime` di-
		$tantes	Č
	21.	Solem, in$tar flammae, ex
		materia^ quidem valde mo-
		bili con$tare, $ed non ideo`
		ex uno loco in alium mi-
		grare	Č
	22.	Solem a`* flamma^ differre,
		quo`d non ita egeat ali-
		mento	87
	23.	Fixas omnes in ea^dem
		$phaera^ non ver$ari, $ed
		unamquamque va$tum $pa-
		tium circa $e habere, aliis
		fixis de$titutum	Č
	24.	Coelos e$$e fluidos	89
	25.	Coelos omnia corpora in $e
		contenta $ecum deferre	Č
	26.	Terram in coelo $uo quie-
		$cere, $ed nihilominus ab
		eo deferri	Č

sz338/sz
	27.	Idemque $entiendum e$$e
		de omnibus Plane`tis	90
	28.	Terram, proprie` loquendo,
		non moveri, nec ullos
		Plane`tas, quamvis a` coelo
		transferantur	Č
	29.	Nullum etiam motum Ter-
		rae e$$e tribuendum, quam-
		vis motus improprie` juxta
		u$um vulgi $umatur; $ed
		tunc recte` dici alios Pla-
		netas moveri	91
	3o.	Plane`tas omnes circa So-
		lem a` coelo deferri	92
	31.	Quomodo $inguli Plane`tae
		deferantur	Č
	32.	Quomodo etiam Solis ma-
		culae	93
	33.	Quomodo etiam Terra cir-
		ca proprium centrum, &
		Luna circa Terram veha-
		tur	Č
	34.	Motus coelorum non e$$e
		perfecte` circulares	94
	35.	De aberratione Plane`tarum
		in latitudinem	Č
	36.	De motu in longitudinem          95
	37.	Phaenomena omnia per
		hanc hypothe$in facillime`
		intelligi	Č
	38.	Iuxta Tychonis hypothe-
		$im dicendum e$$e, Ter-
		ram moveri circa pro-
		prium centrum	96
	39.	Ac etiam illam moveri
		circa Solem motu annuo	97
	40.	Terrae tran$lationem null-
		am efficere ad$pectu^s di-
		ver$itatem in Fixis, propter
		maximam ip$arum di$tan-
		tiam	Č
	41.	Hanc etiam fixarum di$tan-
		tiam requiri ad motum
		Cometarum, quos jam con-
		$tat e$$e in coelo	98		42.	Omnia quae hiČ in Terra^
		videmus, ad phaenomena
		etiam pertinere, $ed non
		opus e$$e initio ad cuncta
		re$picere	98
	43.	Vix fieri po$$e quin cau$$ae,
		ex quibus omnia phaeno-
		mena clare` deducuntur,
		$int verae	99
	44.	Me tamen eas, quas hi^c
		exponam, pro hypothe$i-
		bus tantu`m haberi velle	Č
	45.	Meque etiam hi^c nonnullas
		a$$umpturum, quas con$tat
		fal$as e$$e	Č
	46.	Quaenam $int ea, quae hi^c
		a$$umo ad phaenomena
		omnia explicanda	100
	47.	Harum $uppo$itionum fal-
		$itatem non impedire, quo-
		minus ea, quae ex ip$is
		deducentur, vera & certa
		e$$e po$$int	101
	48.	Quomodo omnes coele$tis
		materiae particulae factae
		$int $phaericae	103
	49.	Circa i$tas particulas $phae-
		ricas aliam e$$e debere ma-
		teriam $ubtiliorem	104
	5o.	Hujus $ubtilioris materiae
		particulas facillime` dividi	Č
	51.	Ea$dem celerrime` moveri	Č
	52. 	Tria e$$e hujus mundi ad-
		$pectabilis elementa	105
	53.	Tres etiam in illo coelos
		di$tingui po$$e	106
	54.	Quomodo Sol & fixae for-
		matae $int	107
	55.	Quid $it lux	108
	56.	Quis conatus ad motum in
		rebus inanimatis $it intel-
		ligendus	Č
	57.	Quomodo in eodem cor-
		pore conatus ad diver$os
		motus $imul e$$e po$$int	Č

sz339/sz
	58.	Quomodo ea,quae circula-
		riter moventur, conentur
		recedere a` centro $ui mo-
		tu^s	109
	59.	Quanta $it vis i$tius co-
		natu^s	111
	6o.	Hunc conatum reperiri in
		materia^ coelorum	112
	61.	Ip$um efficere, ut corpora
		Solis & Fixarum $int ro-
		tunda	Č
	62.	Eundem efficere, ut mate-
		ria coele$tis ab omnibus
		punctis circumferentiae cu-
		ju$que $tellae vel Solis rece-
		dere conetur	113
	63.	Globulos materiae coele$tis
		$e mutuo` non impedire in
		i$to conatu	114
	64.	Omnes lucis proprietates
		in i$to conatu inveniri :
		adeo` ut lux ejus ope cerni
		po$$et tanquam ex $tellis
		manans, et$i nulla vis e$$et
		in ip$is $tellis	115
	65.	Cuju$que vorticis coelorum
		polos, tangere partes alio-
		rum vorticum ab eorum
		polis remotas	116
	66.	Motus i$torum vorticum
		aliquo modo inflecti, ut
		inter $e con$entiant	117
	67.	Duorum vorticum polos $e
		mutuo` tangere non po$$e	118
	68.	Vortices i$tos e$$e magni-
		tudine inaequales	119
	69.	Materiam primi elementi
		ex polis cuju$que vorticis
		fluere ver$us centrum, &
		ex centro ver$us alias par-
		tes	Č
	70.	Idem de materia^ $ecundi
		elementi non po$$e intelligi	121
	71.	Quae $it ratio hujus diver
		$itatis	123		72.	Quomodo moveatur mate-
		ria, quae Solem componit         125
	73.	Varias e$$e inaequalitates
		in $itu corporis Solis	Č
	74.	Varias etiam e$$e in ejus
		materiae motu	128
	75.	Eas tamen non impedire,
		ne ejus figura $it rotunda	129
	76.	De motu primi elementi,
		dum ver$atur inter globu-
		los $ecundi	131
	77.	Quomodo Solis lumen non
		modo` ver$us Eclipticam,
		$ed etiam ver$us polos $e
		diffundat	Č
	78.	Quomodo ver$us Eclipti-
		cam $e diffundat	133
	79.	Qua`m facile`, ad motum
		unius exigui corporis, alia
		quammaxime` ab eo remota
		moveantur	Č
	80.	Quomodo lumen Solis ten-
		dat ver$us polos	134
	81.	An aequalis $it ejus vis in
		polis & in Ecliptica^	135
	82.	Globulos $ecundi elementi
		Soli vicinos minores e$$e,
		ac celeriu`s moveri qua`m
		remotiores, u$que ad cer-
		tam di$tantiam, ultra quam
		$unt omnes magnitudine
		aequales, & eo` celeriu`s mo-
		ventur, quo` $unt a` Sole
		remotiores	137
	83.	Cur remoti$$imi celeriu`s
		moveantur qua`m aliquanto`
		minu`s remoti	Č
	84.	Cur Solis proximi celeriu`s
		etiam ferantur, qua`m pau-
		lo` remotiores	138
	85.	Cur iidem Solis proximi
		$int remotioribus mino-
		res	140
	86.	Globulos $ecundi elementi
		variis modis $imul moveri,

sz340/sz
		quo fit ut plane` $phaerici
		reddantur	142
	87.	Varios e$$e gradus celerita-
		tis in minutiis primi ele-
		menti	Č
	88.	Eas ejus minutias quae mi-
		nimu`m habent celeritatis,
		facile` idip$um quod ha-
		bent aliis transferre, ac $ibi
		mutuo` adhaerere	144
	89.	Tales minutias, $ibi mutuo`
		adhaerentes, praecipue` in-
		veniri in ea^ materia^ primi
		elementi, quae a` polis ad
		centra vorticum fertur	Č
	9o.	Qualis $it figura i$tarum
		minutiarum, quae particu-
		lae $triatae deinceps voca-
		buntur	Č
	91.	I$tas particulas, ab oppo$i-
		tis polis venientes, contra-
		rio modo e$$e intortas	145
	92.	Tres tantu`m $trias in ip$is
		e$$e	Č
	93.	Inter particulas $triatas, &
		omnium minuti$$imas, va-
		rias e$$e aliarum magnitu-
		dines in primo elemento	147
	94.	Quomodo ex iis maculae in
		Solis vel $tellarum $uperfi-
		cie generentur	Č
	95.	Hinc cogno$ci praecipuas
		harum macularum pro-
		prietates	148
	96.	Quomodo i$tae maculae di$-
		$olvantur, ac novae gene-
		rentur	Č
	97.	Cur in quarundam extre-
		mitate colores iridis appa-
		reant	Č
	98. 	Quomodo maculae in facu-
		las vertantur, vel contra`	149
	99.	In quales particulas ma-
		culae di$$olvantur	150
	100.	Quomodo ex ip$is aether			circa Solem & $tellas gene-
		retur. Huncque aetherem
		& i$tas maculas ad tertium
		elementum referri	150
	101.	Macularum productionem
		& di$$olutionem a` cau$$is
		valde incertis pendere	151
	102.	Quomodo eadem macula
		totum aliquod $idus tegere
		po$$it	Č
	103.	Cur Sol aliquando vi$us
		e$t ob$curior; & cur qua-
		rundam $tellarum magni-
		tudines apparentes mu-
		tentur	152
	I04.	Cur aliquae fixae di$pa-
		reant, vel ex improvi$o ap-
		pareant	Č
	105.	Multos e$$e meatus in ma-
		culis, per quos libere` tran-
		$eunt particulae $triatae	153
	106.	Quae $it di$po$itio i$torum
		meatuum; & cur particulae
		$triatae per illos retrogredi
		non po$$int	154
	107.	Cur etiam quae veniunt ab
		uno polo, non tran$eant
		per eo$dem meatus, qua`m
		quae veniunt ab alio	Č
	108.	Quomodo materia primi
		elementi per i$tos meatus
		fluat	155
	109.	Quo`d alii etiam meatus
		illos decu$$atim inter$e-
		cent	156
	110.	Quo`d lumen $tellae per
		maculam vix po$$it tran-
		$ire	157
	111.	De$criptio $tellae ex impro-
		vi$o apparentis	158
	112.	De$criptio $tellae paula-
		tim di$parentis	160
	113.	In omnibus maculis mul-
		tos meatus a` particulis
		$triatis excavari	161

sz341/sz
	114.	Eandem $tellam po$$e per
		vices apparere ac di$parere	162
	115.	Totum aliquando vorti-
		cem, in cujus centro e$t
		$tella, de$trui po$$e	Č
	116.	Quomodo de$trui po$$it,
		antequam multae maculae
		circa ejus $tellam $int con-
		gregatae	164
	117.	Quomodo permultae ma-
		culae circa aliquam $tellam
		e$$e po$$int, antequam ejux
		vortex de$truatur	166
	118.	Quomodo i$tae multae ma-
		culae generentur	Č
	119.	Quomodo Stella fixa mu-
		tetur in Cometam, vel in
		Planetam	168
	120.	Quo` feratur talis Stella,
		cu`m primu`m de$init fixa
		e$$e	169
	121.	Quid per corporum $oli-
		ditatem, & quid per eorum
		agitationem intelligamus	170
	122.	Soliditatem non a` $ola^
		materia^, $ed etiam a` ma-
		gnitudine ac figura^ pen-
		dere	172
	123.	Quomodo globuli caele$tes
		integro aliquo $idere $oli-
		diores e$$e po$$int	Č
	124.	Quomodo etiam e$$e po$-
		$int minu`s $olidi	173
	125.	Quomodo quidam $int
		aliquo $idere magis $olidi,
		alii minu`s	174
	126.	De principio motu^s Co-
		metae	Č
	127.	De continuatione motu^s
		Cometae per diver$os vor-
		tices	176
	128.	Phaenomena Cometarum
	178
129.	Horum Phaenomenn ex-
		plicatio	179
	130.	Quomodo Fixarum lu-			men ad Terram u$que per-
		veniat	180
	131.	An fixae in veris locis vi-
		deantur; & quid $it Firma-
		mentum	182
	132.	Cur Cometae a` nobis non
		videantur, cu`m $unt extra
		no$trum coelum; & obiter,
		cur carbones $int nigri, &
		cineres albi	Č
	133.	De Cometarum coma^, &
		variis ejus phaenomenis	185
	134.	De qua^dam refractione,
		a` qua^ i$ta coma dependet	186
	135.	Explicatio i$tius refractio-
		nis	Č
	136.	Explicatio apparitionis
		comae	188
	137.	Quomodo etiam trabes
		appareant	190
	138.	Cur Cometarum cauda
		non $emper in parte a` Sole
		directe` aver$a^, nec $emper
		recta videatur	Č
	139.	Cur tales comae circa
		Fixas aut Planetas non
		appareant	191
140. 	De principio motu^s Pla-
		netae	192
	141. Cau$$ae a` quibus ejus er-
		rores pendent. Prima	193
	142. Secunda	Č
	143. Tertia	Č
	144- Quarta	194
	145. Quinta	Č
	146. De prima` productione
		omnium Planetarum	195
	147.	Cur quidam Planetae $int
		aliis a` Sole remotiores;
		idque ab eorum magnitu-
		dine $ola^ non pendere	196
	148.	Cur Soli viciniores cele-
		riu`s aliis moveantur; &
		ta`men ejus maculae $int
		tardi$$imae	Č

sz342/sz
	149.	Cur Luna circa Terram
		gyret	197
	150. Cur Terra circa $uum
		axem vertatur	198
	151.	Cur Luna celeriu`s feratur
		qua`m Terra	Č
	152.	Cur $emper Lunae facies
		quamproxime` eadem $it
		Terrae obver$a	Č
	153.	Cur Luna celeriu`s ince-
		dat, & a` $uo motu medio
		minu`s aberret, in conjun-
		ctionibus qua`m in quadris;
		& cur ejus coelum non $it
		rotundum	199		154. Cur $ecundarii Planetae
		qui $unt circa Iovem, tam
		celeriter; qui vero` $unt
		circa Saturnum, tam tarde`
		vel nullo modo moveantur	200
	155.	Cur poli AEquatoris &
		Eclipticae multu`m di$tent
		ab invicem	201
	156.	Cur paullatim ad invicem
		accedant	202
	157. Ultima & maxime` gene-
		ralis cau$a omnium inae-
		qualitatum, quae in moti-
		bus corporum mundano-
		rum reperiuntur	Č

________

headPARS QUARTA./head

headiDe Terra^./i/head

p
	1.	Fal$am hypothe$im, qua^ jam		9.	Eas ab initio $ibi mutuo` in-
		ante` u$i $umus, e$$e reti-			cubui$$e circa Terram	206
		nendam ad veras rerum		10.	Varia circa ip$as intervalla
		naturas explicandas	203		materiae primi & $ecundi
	2.	Quae $it generatio Terrae $e-			elementi relicta e$$e	207
		cundu`m i$tam hypothe$im	Č	11.	Globulos $ecundi elementi
	3.	Di$tinctio Terrae in tres re-			eo` minores initio fui$$e,quo`
		giones, & primae de$criptio	204		centro Terrae viciniores	Č
	4.	De$criptio $ecundae	205	12. 	Meatu$que inter ip$as ha-
	5.	De$criptio tertiae	Č		bui$$e angu$tiores	Č
	6.	Particulas tertii elementi,		13.	Non $emper cra$$iores te-
		quae $unt in hac tertia^ re-			nuioribus inferiores fui$$e	208
		gione, e$$e debere $atis		14.	De prima^ formatione di-
		magnas	Č		ver$orum corporum in ter-
	7.	Ip$as a` primo & $ecundo			tia^ Terrae regione	Č
		elemento po$$e immutari	206	15.	De aetionibus, quarum ope
	8.	E$$e majores globulis $e-			i$ta corpora genita $unt; ac
		cundi elementi, $ed ii$dem			primo` de generali globulo-
		e$$e minu`s $olidas & minu`s			rum coele$tium motu	Č
		agitatas	Č	i 6. 	De primo huius primae

sz343/sz
		actionis effectu, quo`d red-
		dat corpora pellucida	209
	17.	Quomodo corpus $olidum
		& durum, $atis multos
		meatus habere po$$it ad
		radios luminis tran$mit-
		tendos	210
	18.	De $ecundo illius primae
		actionis effectu, quo`d una
		corpora ab aliis $ecernat,
		& liquores expurget	Č
	19.	De tertio effectu, quo`d li-
		quorum guttas reddat ro-
		tundas	211
	20.	Explicatio $ecundae actio-
		nis, quae gravitas vocatur	212
	21.	Omnes Terrae partes, $i $o-
		lae $pectentur, non e$$e
		graves, $ed leves	Č
	22.	In quo con$i$tat levitas
		materiae coele$tis	213
	23.	Quomodo partes omnes
		terrae ab i$ta^ materia^ coe-
		le$ti deor$um pellantur, &
		ita fiant graves	Č
	24.	Quanta $it in quoque cor-
		pore gravitas	214
	25. 	Ejus quantitatem non re$-
		pondere quantitati mate-
		riae cuju$que corporis	Č
	26.	Cur corpora non gravitent
		in locis $uis naturalibus	215
	27.	Gravitatem corpora depri-
		mere ver$us centrum Ter-
		rae	216
	28.	De tertia^ actione, quae e$t
		lumen; quomodo particu-
		las ae*ris commoveat	217
	29. 	De quarta^, quae e$t calor;
		quid $it, & quomodo $u-
		blato lumine per$everet	218
	3o.	Cur altiu`s penetret, qua`m
		lumen	Č
	31.	Cur corpora fere` omnia
		rarefaciat	Č		32.	Quomodo $uprema Terrae
		regio in duo diveri«*a cor-
		pora fuerit primu`m divi$a	218
	33.	Di$tinctio particularum
		terre$trium in tria $umma
		gcnera	220
	34.	Quomodo tertium corpus
		inter duo priora factum $it	Č
	35.	Particulas tantu`m unius
		generis in i$to corpore con-
		tineri	221
	36.	Duas tantu`m in eo e$$e $pe-
		cies i$tarum particularum	222
	37.	Quomodo infimum corpus
		C in plura alia fuerit divi-
		$um 	223
	38.	De formatione alterius
		quarti corporis $upra ter-
		tium	224
	39.	De hujus quarti corporis
		accretione, & tertii expur-
		gatione	225
	40.	Quomodo hoc tertium cor-
		pus fuerit mole imminu-
		tum, & $patium aliquod
		inter $e & quartum reli-
		querit	226
	41.	Quomodo multae fi$$urae in
		quarto factae $int	227
	42.	Quomodo ip$um in varias
		partes $it confractum	228
	43.	Quomodo tertium corpus
		$upra quartum ex parte
		a$cenderit, & ex parte in-
		fra reman$erit	23o
	44.	Inde in $uperficie Terrae
		ortos e$$e montes, campos,
		maria &c.	Č
	45.	Quae $it ae*ris natura	231
	46.	Cur facile` rarefiat & den-
		$etur	Č
	47.	De violenta^ ejus compre$-
		$ione in quibu$dam ma-
		chinis	Č
	48.	De aquae natura^, & cur fa-

sz344/sz
		cile`, modo` in ae*rem, modo`
		in glaciem, vertatur	232
	49.	De fluxu & refluxu maris	Č
	50.	Cur aqua horis 6 1/5 a$cen-
		dat, & horis 6 1/5 de$cen-
		dat	234
	51.	Cur ae$tus maris $int majo-
		res, cu`m Luna plena e$t
		vel nova	Č
	52.	Cur in aequinoctiis $int
		maximi	236
	53.	Cur ae*r & aqua $emper ab
		Oriente in Occidentem
		fluant
	54.	Cur in ea^dem poli altitu-
		dine, regiones quae mare
		habent ad Orientem, $int
		aliis magis temperatae	237
	55.	Cur nullus $it fluxus nec
		refluxus in lacubus aut $ta-
		gnis; & cur in variis lito-
		ribus variis horis fiat	Č
	56.	Quomodo ejus cau$$ae par-
		ticulares, in $ingulis lito-
		ribus $int inve$tigandae	238
	57.	De natura^ terrae interio-
			ris	Č
	58.	De natura^ argenti vivi	239
	59.	De inaequalitate caloris in-
		teriorem terram perva-
		dentis	Č
	6o.	De i$tius caloris actione	240
	61.	De $uccis acribus & acidis,
		ex quibus fiunt atramen-
		tum $utorium, alumen &c.	241
	62.	De materia^ oleaginea^ bitu-
		minis, $ulphuris &c.	242
	63.	De Chymicorum Princi-
		piis, & quomodo metalla
		in fodinas a$cendant	Č
	64.	De Terra^ exteriore, & de
		origine fontium	Č
	65.	Cur mare non augeatur ex
		eo, quo`d flumina in illud
		fluant	243		66.	Cur fontes non $int $al$i,
		nec mare dulce$cat	244
	67.	Cur in quibu$dam puteis
		aqua $it $al$a	Č
	68.	Cur etiam ex quibu$dam
		montibus $al effodiatur	245
	69.	De nitro alii$que $alibus,
		a` $ale marino diver$is	Č
	70.	De vaporibus, $piritibus, &
		exhalationibus a` terra^ inte-
		riore ad exteriorem a$cen-
		dentibus	Č
	71.	Quomodo ex varia^ eorum
		mi$tura^ varia lapidum,
		aliorumque fo$$ilium ge-
		nera oriantur	246
	72.	Quomodo metalla ex terra^
		interiore ad exteriorem
		perveniant; & quomodo
		minium fiat	Č
	73.	Cur non in omnibus terrae
		locis metalla inveniantur	247
	74.	Cur poti$$imu`m invenian-
		tur in radicibus montium,
		ver$us Meridiem & Orien-
		tem	Č
	75.	Fodinas omnes e$$e in
		terra^ exteriore; nec po$$e
		unquam ad interiorem fo-
		diendo perveniri	Č
	76.	De $ulphure, bitumine,
		argilla^, oleo	Č
	77.	Quomodo fiat terrae motus	248
	78.	Cur ex quibu$dam monti-
		bus ignis erumpat	Č
	79.	Cur plures concu$$iones
		fieri $oleant in terrae motu,
		$icque per aliquot horas
		aut dies interdum duret	249
	8o.	De natura^ ignis, eju$que
		ab ae*re diver$itate	Č
	81.	Quomodo primu`m excite-
		tur	250
	82.	Quomodo con$ervetur	Č
	83.	Cur egeat alimento	Č

sz345/sz
	84.	Quomodo ex $ilicibus ex-
		cutiatur	251
	85.	Quomodo ex lignis $iccis	252
	86.	Quomodo ex collectione
		radiorum Solis	253
	87.	Quomodo a` $olo motu val-
		de violento	Č
	88.	Quomodo a` diver$orum
		corporum mi$tura^	Č
	89.	In fulmine, in $tellis traji-
		cientibus	254
	90.	In iis quae lucent & non
		urunt : ut in $tellis caden-
		tibus	Č
	91.	In guttis aquae marinae, in
		lignis putridis, & $imilibus	255
	92.	In iis quae incale$cunt &
		non lucent : ut in foeno in-
		clu$o	256
	93.	In calce aqua^ a$per$a^, &
		reliquis	257
	94.	Quomodo in cavitatibus
		terrae ignis accendatur	258
	95.	Quomodo candela ardeat	Č
	96.	Quomodo ignis in ea^ con-
		$ervetur	259
	97.	Cur ejus flamma $it acumi-
		nata, & fumus ex ea^ egre-
		diatur	Č
	98.	Quomodo ae*r & alia cor-
		pora flammam alant	260
	99.	De motu ae*ris ver$us ignem	Č
	100.	De iis quae ignem ex$tin-
		guunt	Č
	101.	Quid requiratur ut ali-
		quod corpus alendo igni
		aptum $it	261
	102.	Cur flamma ex $piritu vini
		linteum non urat	Č
	103.	Cur $piritus vini facillime`
		ardeat	Č
	104.	Cur aqua difficillime`
	262
	105.	Cur vis magnorum ignium
		abaqua^ aut $alibus injectis
		augeatur	Č		106.	Qualia $int corpora quae
		facile` uruntur	262
	107.	Cur quaedam inflammen-
		tur, alia non	263
	108.	Cur ignis aliquandiu in
		prunis $e con$ervet	Č
	109.	De pulvere tormentario,
		ex $ulphure, nitro & car-
		bone confecto : ac primo`,
		de $ulphure	Č
	110.	De nitro	Č
	111.	De $ulphuris & nitri con-
		junctione	264
	112.	De motu particularum ni-
		tri	Č
	113.	Cur flamma hujus pulve-
		ris valde dilatetur, & prae-
		cipue` agat ver$us $upe-
		riora	Č
	114.	De carbone	Č
	115.	De granis hujus pulveris,
		in quo praecipua ejus vis
		con$i$tat	265
	116.	De lucernis diuti$$ime` ar-
		dentibus	266
	117.	De reliquis ignis effectibus
	267
	118.	Quaenam corpora illi ad-
		mota lique$cant & bulliant	Č
	119.	Quaenam $iccentur & du-
		re$cant	268
	120.	De aquis ardentibus, in-
		$ipidis, acidis	Č
	121.	De $ublimatis & oleis
	269
	122.	Quod, mutato ignis gradu,
		mutetur ejus effectus	Č
	123.	De calce	Č
	124.	De
vitro, quomodo fiat	270
	125.	Quomodo ejus particulae
		$imul jungantur	Č
	126.	Cur $it liquidum cu`m can-
		det, omne$que figuras fa-
		cile induat	271
	127.	Cur, cu`m frigidum e$t,
		$it valde durum	272
	128.	Cur valde fragile	Č

sz346/sz
129.	Cur ejus fragilitas minua-
		tur, $i lente` refrigeretur	272
	130.	Cur $it pellucidum
	273
	131.	Quomodo fiat coloratum
	274
	132.	Cur $it rigidum in$tar
		arcu^s; & generaliter, cur
		rigida, cu`m inflexa $unt,
		$ponte redeant ad priorem
		figuram	Č
	133.	De magnete. Repetitio
		eorum ex ante` dictis, quae
		ad ejus explicationem re-
		quiruntur	275
	134.	Nullos in ae*re nec in aqua^
		e$$e meatus recipiendis
		particulis $triatis idoneos	276
	135.	Nullos etiam e$$e in ullis
		corporibus terrae exterio-
		ris, praeterquam in ferro	277
	136.	Cur tales meatus $int in
		ferro	Č
	137.	Qua^ ratione etiam $int in
		$ingulis ejus ramentis	278
	138.	Quomodo i$ti meatus apti
		reddantur ad particulas
		$triatas, ab utra^vis parte
		venientes, admittendas	Č
	139.	Quae $it natura magnetis
	279
	140.	Quomodo fu$ione fiat
		chalybs & quodvis ferrum	280
	141.	Cur chalybs $it valde du-
		rus, rigidus & fragilis	281
	142.	Quae $it differentia inter
		chalybem & aliud ferrum	Č
	143.	Quomodo chalybs tempe-
		retur	Č
	144.	Quae $it differentia inter
		meatus magnetis, chalybis
		& ferri	283
	145.	Enumeratio proprietatum
		virtutis magneticae	284
	146.	Quomodo particulae $tria-
		tae per Terrae meatus fluant	287
	147.	Quo`d difficiliu`s tran$eant
		per aerem aquam, & ter-			ram exteriorem, qua`m per
		interiorem	288
	148.	Quo`d faciliu`s tran$eant
		per magnetem, qua`m per
		alia corpora hujus terrae
		exterioris	289
	149.	Qui $int poli magnetis	Č
	150.	Cur i$ti poli $e convertant
		ver$us polos Terrae	Č
	151.	Cur etiam certa^ ratione
		ver$us ejus centrum $e in-
		clinent	290
	152.	Cur unus magnes ad
		alium $e convertat & in-
		clinet, eodem modoatque
		ad Terram	291
	153.	Cur duo magnetes ad in-
		vicem accedant, & quae $it
		cuju$que $phaera activita-
		tis	292
	154.	Cur interdum $e invicem
		refugiant	294
	155.	Cur $egmentorum magne-
		tis partes, quae ante $ectio-
		nem junctae erant, $e mu-
		tuo` etiam refugiant	295
	156.Cur duo puncta, quae
		priu`s in eodem magnete
		contigua erant, in ejus
		fragmentis $int poli diver-
		$ae virtutis	Č
	157.	Cur eadem $it vis in qua^-
		vis magnetis parte, ac in
		toto	Č
	158.	Cur magnes $uam vim
		ferro $ibi admoto commu-
		nicet	296
	159.	Cur ferrum pro variis
		modis, quibus magneti ad-
		movetur, ip$am diver$i-
		mode` recipiat	Č
	160.	Cur ferrum oblongum
		eam non recipiat, ni$i $e-
		cundu`m $uam longitudi-
		nem	297

sz347/sz
	161.	Cur magnes nihil amittat
		de i*ua^ vi, quamvis eam
		ferro communicet	297
	162.	Cur haec vis celerrime`
		ferro communicetur, $ed
		diuturnitate temporis in
		eo confirmetur	298
	163.	Cur chalybs ad eam reci-
		piendam aptior $it, qua`m
		vilius ferrum	Č
	164.	Cur major ei communi-
		cetur a` perfectiore ma-
		gnete, qua`m a` minu`s per-
		fecto	Č
	165.	Cur ip$a etiam terra vim
		magnetis ferro tribuat	Č
	166.	Cur vis magnetica in
		Terra^ debilior $it, qua`m
		in parvis magnetibus	299
	167.	Cur acus magnete tactae
		$emper $uae virtutis polos
		in extremitatibus $uis ha-
		beant	300
	168.	Cur poli magneticae vir-
		tutis non $emper accurate`
		ver$us Terrae polos diri-
		gantur, $ed ab iis varie`
		declinent	Č
	169.	Cur etiam interdum i$ta
		declinatio cum tempore
		mutetur	301
	170.	Cur in magnete $upra
		unum ex $uis polis erecto
		minor e$$e po$$it, qua`m
		cu`m ejus poli aequaliter a`
		Terra^ di$tant	Č
	171.	Cur magnes trahat fer-
		rum	302
	172.	Cur magnes armatus,
		multo` plus ferri $u$tineat
		qua`m nudus	Č
	173.	Cur ejus poli, quamvis
		contrarii, $e invicem ju-
		vent ad ferrum $u$tinen-
		dum	303		174.	Cur gyratio rotulae fer-
		reae, a` vi magnetis cui ap-
		pen$a e$t, non impediatur	304
	175.	Quomodo & quare vis
		unius magnetis augeat vel
		minuat vim alterius	305
	176.	Cur magnes, quantumvis
		fortis, ferrum $ibi non
		contiguum, a` magnete de-
		biliore attrahere non po$$it	Č
	177.	Cur magnes debilis, aut
		ferrum, a` magnete fortiori
		ferrum $ibi contiguum po$-
		$it detrahere	3o6
178.	Cur, in his Borealibus
		regionibus, polus Au$tra-
		lis magnetis $it fortior Bo-
		reali	Č
179. 	De iis quae ob$ervari po$-
		$unt in ferri limatura^ circa
		magnetem $par$a^	307
	18o. Cur lamina ferrea, polo
		magnetis conjuncta, ejus
		vim trahendi vel conver-
		tendi ferri impediat	3o9
	181.	Cur eandem nullius alte-
		rius corporis interpo$itio
		impediat	310
	182. Cur magnetis po$itio non
		conveniens ejus vires paul-
		latim imminuat	Č
	183.	Cur rubigo, humiditas &
		$itus, eas etiam imminuat,
		& vehemens ignis plane`
		tollat	Č
184. 	De vi attractionis in $uc-
		cino, cera^, re$ina^, & $imi-
		libus	311
	185.	Quae $it cau$$a i$tius at-
		tractionis in vitro	312
186. 	Eandem ip$ius cau$$am in
		reliquis etiam videri	313
	187. Ex dictis intelligi, quae-
			nam cau$$ae e$$e po$$int re-
		liquorum omnium mira-

sz348/sz
		bilium effectuum, qui ad
		occultas qualitates referri
		$olent	314
	188.	De iis quae, ex tractationi-
		bus de animali & de ho-
		mine, ad rerum materia-
		lium cognitionem mu-
		tuanda $unt	315
	189.	Quid $it $en$us, & quo-
		modo fiat	Č
	190.	De $en$uum di$tinctione :
		ac primo` de internis, hoc
		e$t, de animi afectibus, &
		de appetitibus naturalibus	316
	191.	De $en$ibus externis : ac
		primo` de tactu	318
	192. De gu$tu	Č
	193.	De odoratu	Č
	I94. De auditu	319
	195.	De vi$u	Č
	196.	Animam non $entire, ni$i
		quatenus e$t in cerebro	Č
197. 	Mentem e$$e talis naturae,
		ut a` $olo corporis motu
		varii $en$us in ea^ po$$int
		excitari	320
198. 	Nihil a` nobis in objectis
		externis $en$u deprehendi,			praeter ip$orum figuras,
		magnitudines & motus	321
	199.	Nulla naturae phaenomena
		in hac tractatione fui$$e
		praetermi$$a	323
200.	Nullis me in ea^ principiis
		u$um e$$e, quae non ab om-
		nibus recipiantur; hanc-
		que Philo$ophiam non e$$e
		novam, $ed maxime` anti-
		quam & vulgarem	Č
201.	Dari particulas corpo-
		rum in$en$iles	324
	202. Democriti Philo$ophiam
		non minu`s differre a` no$tra^,
		qua`m a` vulgari	325
2o3. Quomodo figuras & mo-
		tus particularum in$en$i-
		lium cogno$camus	Č
204. 	Sufficere $i de in$en$ilibus,
		qualia e$$e po$$int, expli-
		cuerim, et$i forte` non talia
		$int	327
205. 	Ea tamen quae explicui,vi-
		deri tamen moraliter certa	Č
206. 	Imo` plus qua`m moraliter
	328
207.	Sed me omnia mea Eccle-
		$iae auctoritati $ubmittere	329

__________

headINDEX
DES NOMS PROPRESa/head
________
p
iAdam et Eve :/i 100.
ARSTOTE : 192,323, 327.
BLAEU : XVIII.
iCharites :/i  4.
COPERNICUS : 85, 86, 96, 337.
DEMOCRITUS : 325, 348.
ELISABETHA (Princeps) : 1.
ELZEVIER : XV-XVIII.
FREDERICUS (Rex Bohemiae) : 1.
GILBERT : 300.	GRASSIUS (Horatius) : 178.
iMinerva :/i 4.
iMusae :/i 4.
PONTANUS : 178.
PTOLEMAEUS : 85, 337.
REGIOMONTANUS : 178, 180.
SARSIUS (Lotharius) : voir GRASSIUS.
SCHEINER (S. I.) : 95.
iStoici :/i 317.
TYCHO-BRAHE : 85, 86, 96, 97, 98.

fussa. 	Les chiffres gras indiquent les pages ou` les noms propres se trouvent
dans le texte me^me de Descartes; les autres chiffres renvoient seulement
aux notes, avertissements et e«claircissements. /fuss

sz301/sz
gnetes reperiri, qua`m in aliis : quo fit, ut particulae
$triatae, a` terra^ interiori egredientes, majori copia^ ver-
$us quaedam loca fluant, qua`m ver$us alia, $icque ab
itineribus $uis $aepe deflectant. Et quia polorum ma-
marg5/marggnetis, vel extremitatum acu^s, conver$io pendet a` $olo
cur$u i$tarum particularum, omnes earum inflectio-
nes $equi debet. Huju$que rei experimentum facere
licet in magnete, cujus figura non $it $phaerica : nam
$i acus exigua $upra diver$as ejus partes collocetur,
marg10/margnon $emper eodem plane` modo ad ejus polos $e con-
vertet, $ed $aepe ab ip$is aliquantum declinabit. Nec
putandum e$t in eo di$parem e$$e rationem, quo`d inae-
qualitates, quae $unt in extima^ terrae $uperficie, ad
totam ejus molem comparatae, perexiguae $int; non
marg15/margenim cum ip$a^, $ed cum acubus & magnetibus in
quibus declinatio fit, $unt comparandae, $icque $atis
magnas e$$e apparet.
pSunt qui dicunt, i$tam declinationem non $emper
in ii$dem terrae locis eandem manere, $ed cum tem-
marg20/margpore mutari. Quod minime` mirum videri debet : non
modo` quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus
in alias ab hominibus transfertur, $ed etiam quia ejus
glebae, quae $unt in hac terra^ exteriore, quibu$dam in
locis cum tempore corrumpi po$$unt, & aliae in aliis
marg25/marggenerari, $ive ab interiore terra^ $ubmitti.*
pSunt etiam qui dicunt, i$tam declinationem nullam
e$$e  in magnete $phaerico*, $upra polum $uum Au$tra-
lem in his Borealibus regionibus, vel $upra Borealem

fuss15 &] aut (iIre e«dit./i)

p a. Proprie«te« 20, p. 286, 1. 8/fuss

sz302/sz
in Au$tralibus, perpendiculariter $tante, illumque hoc
pacto cymbae impo$itum, quandam aequatoris $ui par-
tem $emper accurate` eandem ver$us Boream, & oppo-
$itam ver$us Au$trum convertere. Quod an verum $it
nullo mihi adhuc experimento compertum e$t. Sedmarg5/marg
facile` mihi per$uadeo non omnino eandem, nec forte`
etiam tantam e$$e declinationem, in magnete ita con-
$tituto, qua`m in eo cujus poli aequaliter a` Terra^ di$tant.
Nam particulae $triatae, in hac $uperiore Terrae regione,
non modo` per lineas aequaliter ab ejus centro di$tantesmarg10/marg
ab uno polo ad alium revertuntur, $ed etiam ubique
(praeterquam $ub aequatore) nonnullae ab interioribus
ejus partibus a$cendunt : & magnetis $upra polos
erecti conver$io ab his ultimis, declinatio vero` a` prio-
ribus praecipue` dependet.marg15/marg
pPraeterea magnes trahit ferrum, $ive potiu`s magnes
& ferrum ad invicem accedunt; neque enim ulla ibi
tractio e$t, $ed $tatim atque ferrum e$t intra $phaeram
activitatis magnetis, vim ab eo mutuatur, & particu-
lae $triatae, ab utroque egredientes, ae*rem interrne-marg20/marg
dium expellunt : quo fit, ut ambo ad invicem non aliter
qua`m duo magnetes accedant. Imo` etiam ferrum libe-
riu`s movetur qua`m magnes, quia con$tat iis tantu`m
ramentis, in quibus particulae $triatae $uos habent mea
tus, magnes autem multa^ materia^ lapidea^ gravatur.marg25/marg
pSed multi mirantur magnetem armatum, $ive lami-
nam ferream magneti adjunctam, plus ferri po$$e
$u$tinere, qua`m $olum magnetem. Cujus tamen ratio

fussa. Proprie«te« 21, p. 286, I. 9.
pb. Proprie«te« 22, iibid./i, 1. 13.
pc. Proprie«te« 23, iibid./i, 1. 14./fuss

sz303/sz
detegi pote$t ex eo, quo`d etiam$i plus $ibi appen$i ferri
$u$tineat,  non tamen idcirco plus ad $e alliciat, $i vel
minimu`m ab eo removeatur; nec etiam plus $u$tineat,
$i corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat :
marg5/marghinc enim apparet, i$tam majorem ejus vim ex $ola^
differentia^ contactu^s oriri : quo`d nempe laminae ferrae
meatus apti$$ime` congruant cum meatibus ferri ip$i
appen$i, & ideo` particulae $triatae, per hos meatus ex
uno ferro in aliud tran$euntes, omnem ae*rem interme-
marg10/margdium expellant, efficiantque ut eorum $uperficies, $e
invicem immediate` contingentes, difficillime` disjun-
gantur : jamque $upra` o$ten$um e$ta, nullo glutino
duo corpora meliu`s ad invicem po$$e alligari, qua`m
immediato contactu. Meatus autem magnetis non
marg15/margita congruunt cum meatibus ferri, propter materiam
lapideam quae in eo e$t; hincque fit, ut $emper ali-
quantulum $patii inter magnetem & ferrum debeat
remanere, per quod particulae $triatae ex unius mea-
tibus ad meatus alterius perveniant.
marg20/margpMirantur etiam nonnulli, quo`d quamvis poli ma-
gnetis contrariae virtutis e$$e videantur, $e tamen in-
vicem juvent ad ferrum $u$tinendum : ita ut, $i ambo
laminis ferreis armentur, po$$intfig
fere` duplo plus ferri $imul $u$ti-
marg25/margnere, qua`m unus $olus. Nempe,
$i AB e$t magnes, cujus polis
adjunctae $unt laminae CD & EF,
ita utrimque prominentes, ut ferrum GH iis applica-
tum $uperficie $atis lata^ ip$as tangat : hoc ferrum GH

fussa. Pars II, art. LV, p. 71.
pb. Proprie«te« 24, p. 286, 1. 16./fuss

sz304/sz
duplo fere` gravius e$$e pote$t, qua`m $i ab una^ tantu`m
ex i$tis laminis $u$tineretur. Sed hujus rei ratio evi-
dens e$t, ex motu particularum $triatarum jam expli-
cato : quamvis enim  in eo contrariae $int, quo`d quae
per unum polum ingrediuntur, non po$$int etiam in-marg5/marg
gredi per alium, hoc non impedit quominu`s in $u$ti-
nendo ferro con$entiant; quia venientes ab Au$trali
figmagnetis polo A, per laminam
chalybeam CD reflexae, ingre-
diuntur unam ferri partem ib/i, inmarg10/marg
qua^ faciunt ejus polum Borea-
lem; atque inde fluentes u$que
ad Au$tralem ia/i, occurrunt alii laminae chalybeae FE,
per quam a$cendunt ad B, polum magnetis Borealem;
& vice ver$a ^ egre$$ae ex B, per armaturam EF, ferrummarg15/marg
appen$um HG, aliamque armaturam DC, revertuntur
ad A.
pHic autem motus particularum $triatarum per ma-
gnetem & ferrum non ita videtur con$entire cum motu
circulari ferrearum rotularum, quae, turbinis in$tarmarg20/marg
contortae, diutius gyrant e`magnete pendentes, qua`m
cu`m ab eo remotae terrae in$i$tunt. Et $ane`, $i particulae
$triatae motu tantu`m recto agerentur, & $ingulos ferri
meatus per quos ingredi debent, e`regione meatuum
magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, judica-marg25/marg
rem eas $i$tere debere gyrationem i$tarum rotularum.
Sed quia $emper ip$aemet gyrant, unae in uman par-
tem, aliae in contrarium, & oblique` tran$ire debent ex
meatibus magnetis in meatus ferri, quomodocunque
rotula vertatur, aeque` facile` in ejus meatus ingrediun-marg30/marg

fussa. Proprie«te« 25, p. 286, 1. 18.  Voir t. IV, p. 470./fuss

sz305/sz
tur, ac $i e$$et immota, minu`$que ip$ius motus impe-
ditur a` contactu magnetis, cu`m ei $ic appen$a gyratur,
qua`m a` contactu Terrae, cu`m $uo pondere illam premit.
pVariis modis vis unius magnetis augetur vel mi-
marg5/margnuitur, alterius magnetis aut ferri acce$$u. Sed una in
hoc generalis regula e$t, quo`d quoties ita $iti $unt i$ti
magnetes, ut  unus in alium particulas $triatas mittat,
$e invicem juvent; contra` autem, $i unus ab alio eas
abducat, $ibi ob$tent. Quia quo` celeriu`s & copio$iu`s
marg10/margi$tae particulae per unumquemque magnetem fluunt, eo`
major in eo e$t virtus, & magis agitatae, ac plures, ab
uno magnete vel ferro in alium mitti po$$unt, qua`m eo
ab$ente ab ae*re, aliove ullo corpore in ejus locum
con$tituto. Sic non modo`, cu`m polus Au$lralis unius
marg15/margmagnetis polo Boreali alterius conjunctus e$t, $e invi-
cem juvant ad ferrum aliis $uis polis appen$um $u$ti-
nendum; $ed etiam cu`m disjuncti $unt, & ferrum inter
utrumque collocatur. Exempli gratia^, magnes C juva-
tur a` magnete F, ad fer-fig
marg20/margrum DE $ibi conjunctum
retinendum; & vice ver-
$a^, magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri ex-
tremitatem E in ae*re $u$tinendam : pote$t enim e$$e
tam gravis, ut ab eo $olo $ic $u$tineri non po$$et, $i
marg25/margalia extremitas D alteri corpori qua`m magneti C inni-
teretur.
pSed interim quaedam vis magnetis F impeditur a`
magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad

fuss18 Exempli gratia^] Ex. gr. (iIre e«dit./i).

pa. Proprie«te« 26, p. 286, 1. 20./fuss

sz306/sz
$e alliciendum. Notandum enim e$t hoc ferrum, quam-
diu tangit magnetem C, attrahi non po$$e a` magnete
F quem non tangit, etiam$i hunc illo multo` potentio-
rem e$$e $upponamus. Cujus ratio e$t, quo`d parti-
culae $triatae per hos duos magnetes, & per hoc fer-marg5/marg
rum, tanquam per unicum magnetem, modo $upra`
explicatob tran$euntes, aequalem fere` habeant vim
in toto $patio quod e$t inter C & F, nec ide`o po$$int
ferrum DE, non $ola^ i$ta^ vi magnetica^, $ed  in$u-
per contactu $uo magneti C alligatum, ver$us F ad-marg10/marg
ducere.
pAtque hinc patet, cur $aepe magnes debilis, aut exi-
guum ferrum, detrahat aliud ferrum a` magnete for-
tiore. Notandum enim e$t hoc nunquam fieri, ni$i cu`m
magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit a`marg15/marg
magnete fortiori. Quippe, cu`m duo magnetes ferrum
oblongum polis di$$imilibus tangunt, unus in una^ ex-
tremitate, alius in alia^, & deinde i$ti duo magnetes ab
invicem removentur, ferrum intermedium non $emper
debiliori, nec etiam $emper fortiori, $ed modo` uni,marg20/marg
modo` alteri adhaeret : nullamque puto e$$e rationem,
cur uni potiu`s qua`m alteri adhaereat, ni$i quo`d eum
cui adhaeret, in majori $uperficie qua`m alium tangat.
figpEx eo vero`, quo`d ma-
gnes F juvet magnetemmarg25/marg
C ad ferrum DE $u$ti-
nendum, manife$tum e$t cur ille polus magnetis, qui

fussa. Proprie«te« 27, p. 286, 1. 23.
pb. Art. CLIII, p. 292.
pc. Proprie«te« 28, p. 286, 1. 26..
pd. Proprie«te« 29, p. 287, 1. 3./fuss

sz307/sz
a nobis vocatur Au$tralis, plus ferri $u$tineat qua`m
alter, in his Borealibus regionibus : etenim a` Terra^
maximo magnete juvatur, eodem plane` modo ac ma-
gnes C a` magnete F; contra` autem alius polus, prop-
marg5/margter $itum non convenientem, a` Terra^ impeditur.
pSi paullo` curio$iu`s con$ideremus, quo pacto lima-
tura ferri circa magnetem $e di$ponat, multa ejus ope
advertemus, quae hactenus dicta confirmabunt. Nam
in primis notare licet, ejus pulvi$culos non confu$e`
marg10/margcoacervari, $ed unos aliis incumbendo, quo$dam qua$i
tubulos componere, per quos particulae $triatae libe-
riu`s qua`m per ae*rem fluunt, quique idcirco earum
vias de$ignant. Quae viae ut clare` ip$is oculis cerni po$-
$int, $pargatur aliquid i$tius limaturae $upra planum,
marg15/margin quo $it foramen cui magnes $phaericus ita immi$$us
$it, ut polis $uis utrimque planum tangat, eo modo
quo A$tronomorum globi Horizontis circulo immitti
$olent, ut $phaeram rectam reprae$entent, & limatura
ibi $par$a di$ponet $e in tubulos, qui flexus particu-
marg20/marglarum $triatarum circa magnetem, $ive etiam circa
globum Terrae, a` nobis $upra de$criptosb exhibebunt.
Deinde, $i alius magnes eodem modo i$ti plano juxta
priorem in$eratur, & polus Au$tralis unius Borealem
alterius re$piciat, limatura circum$par$a o$tendet
marg25/margetiam, quo pacto particulae $triatae per i$tos duos ma-
gnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim
tubuli, qui ab uno ex polis $e mutuo` re$picienti-
bus ad alium porrigentur, erunt omnino recti; alii
vero`, qui ab uno ex adver$is polis ad alium pertin-

fussa. Proprie«te« 30, p. 287, 1. 6.
pb. Art. CXLVI, p. 287./fuss

sz308/sz
gent, erunt circa magnetes inflexi : ut hi^c $unt lineae
BRVXTia/i. Notari etiam pote$t, cu`m aliquid limaturae
fig
ferri ex polo, ex. gr. Au$trali, unius magnetis pendet,
$i polus Au$tralis alterius magnetis infra` po$iti ver$us
illam convertatur, & paullatim ei appropinquetur, quomarg5/marg
pacto tubuli ex ea^ confecti primo` $ur$um $e retrahunt
& inflectunt : quia $cilicet eae particulae $triatae, quae
per illos fluunt, repelluntur ab aliis quae veniunt a`
magnete inferiore. Ac deinde, $i i$te inferior magnes
multo` potentior $it $uperiore, tubuli i$ti di$$olvuntur,marg10/marg
& limatura decidit in inferiorem : quia $cilicet parti-
culae $triatae ex hoc inferiori a$cendentes, impetum
faciunt in $ingulos i$tius limaturae pulvi$culos, quos
cu`m ingredi non po$$int, ni$i per ea$dem illorum $u-
perficies quibus magneti $uperiori adhaerent, eos abmarg15/marg
hoc $uperiore disjungunt. Contra` vero`, $i polo Au-
$trali $uperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret,
polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tu-
bulos $uos recta` ver$us inferiorem dirigit, & quantum
pote$t producit : quia utrimque particulis $triatis, abmarg20/marg
uno magnete in alium tran$euntibus, viam praebent;
$ed non ideo` a` $uperiori $eparatur, ni$i priu`s inferio-
rem tetigerit, propter vim contactu^s, de qua^ egimus

sz309/sz
paullo ante`a. Atque propter i$tam eandem vim, $i li-
matura, magneti quantumvis forti adhaerens, tangatur
ab alio debiliori magnete, vel tantu`m a` ferreo aliquo
bacillo, nonnullae ejus partes fortiorem magnetem re-
marg5/marglinquent, & debiliorem, $ive ferreum bacillum, $equen-
tur : illae $cilicet, quae majori $uperficie hunc qua`m
illum tangent. Cu`m enim exiguae i$tae $uperficies va-
ri*ae $int & inaequales, $emper accidit, ut qua$dam li-
maturae particulas uni magneti vel ferro, alias alteri
marg10/margfirmiu`s jungant.
pLamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus
vim $u$tinendi ferri multu`m auget, ut ante` dictum e$t,
impedit eju$dem vim ferri ad $e alliciendi aut con-
vertendi.  Nempe lamina DCD impedit ne magnes
marg15/margAB, cujus polo adjuncta e$t,fig
acum EF ad $e alliciat aut
convertat. Jam enim adverti-
mus particulas $triatas, quae
progrederentur a` B ver$us EF
marg20/margab$que hac lamina^, in ea^ reflecti ex C ver$us extremi-
tates DD, propterea quo`d liberiu`s per ip$am qua`m
per ae*rem fluunt, $icque vix ullae ad acum EF perve-
niunt. Eodem modo quo $upra` diximusc, paucas a`
media^ Terrae regione ad nos pervenire, quia maxima
marg25/margearum pars, per interiorem cru$tam $uperioris Terrae
regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit,

fuss20 iApre`s/i lamina^, ila Ire e«dit.	la 2e e«dit.:/i $i ab$que hac lamina
ajoute/i e$$et; id'ou` la re«daction de	e$$et.

fusspa. Art. CLXXVI et CLXXVII, p. 305 et 306.
pb. Proprie«te« 31, p. 287,1. 8.
pc. Art. CLXVI, p. 287./fuss


sz3I0/sz
ut debilis tantu`m vis magnetica totius Terrae hi^c apud
nos $entiatur.
pSed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud cor-
pus in locum laminae CD poni pote$t, a` quo magnes
figAB impediatur, ne vim $uammarg5/marg
in acurn EF exerceat. Nullum
enim habemus, in hac exte-
riore terra^, quantumvis $oli-
dum & durum, in quo non $int
plurimi meatus : non quidem ad men$uram particula-marg10/marg
rum $triatarum efformati, $ed multo` majores, utpote
qui etiam globulos $ecundi elementi recipiunt, & per
quos idcirco i$tae particulae $iriatae non minu`s libere`
tran$ire po$$unt qua`m per ae*rem, in quo i$tos etiam
globulos $ecundi elementi obvios habent.marg15/marg
pSi ferrum aut magnes diu detineatur aliter conver-
$us ad Terram alio$ve vicinos magnetes, qua`m $ponte
$e converteret $i nihil ejus motum impediret, hoc
ip$o vires $uas paullatim amittit : quia tunc particulae
$triatae, ex Terra^  vel aliis magnetibus vicinis adve-marg20/marg
nientes, oblique` vel aver$e` ip$ius meatibus occurrendo,
paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt.
pDenique vis magnetica humiditate, rubigine, ac $itu
valde minuitur; & valido igne plane` deletur. Rubigo
enim, ex ferri ramentis efflore$cens, meatuum orificiamarg25/marg
occludit; idemque prae$tat ae*ris humiditas & $itus,
quia rubiginis initia $unt. Ignis autem agitatio i$torum
ramentorum po$itionem plane` di$turbat. Nihilque puto

fussa. Proprie«te« 32, p. 287, 1. 10.
pb.	Proprie«te« 33, iibid./i, 1. 12.
pc.	Proprie«te« 34, iibid./i, 1. 16./fuss

sz311/sz
hactenus circa magnetem vere` ac pro certo fui$$e ob-
$ervatum, cujus ratio, ex iis quae explicui, non facile`
intelligatur.
pHi^c autem occa$ione magnetis qui trahit ferrum,
marg5/margaliquid addendum e$t de $uccino, gagate, cera^, re$ina^,
vitro & $imilibus, quae omnia minuta corpora etiam
trahunt. Quamvis enim mei non $it in$tituti, particu-
laria ulla explicare, ni$i quatenus requiruntur ad ge-
neraliora, de quibus egi, confirmanda; nec examinare
marg10/margpo$$im i$tam vim in gagate vel $uccino, ni$i priu`s ex
variis experimentis plures alias eorum proprietates
deducam, & ita intimam ip$orum naturam inve$tigem :
quia tamen eadem vis in vitro etiam e$t, de quo mihi
paullo` ante`a fuit agendum ad ignis effectus demon-
marg15/marg$trandos, ni$i eam explicarem, alia for$an quae de illo
$crip$i, po$$ent in dubium revocari. Prae$ertim quia
forte` nonnulli, videntes i$tam vim in $uccino, cera^,
re$ina^, & oleagineis fere` omnibus reperiri, putabunt
ip$am in eo con$i$tere, quo`d tenues quaedam & ramo-
marg20/marg$ae i$torum corporum particu1ae, frictione commotae
(frictio enim ad illam vim excitandam requiri $olet),
per ae*rem vicinum $e diffundant, ac $ibi mutuo` adhae-
re$centes protinus revertantur, & minuta corpora quae
in itinere offendunt, $ecum trahant. Quemadmodum
marg25/margvidemus eju$modi pinguium liquefactorum guttas,
bacillo appen$as, levi motu ita excuti po$$e, ut una^
earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam
di$tantiam ab eo recedat, $tatimque revertatur, nec
non fe$tucas, aliave obvia corpu$cula $ecum adducat.
marg30/margNihil enim tale in vitro licet imaginari, $altem $i na-

fussa. Art. CXXIV-CXXXIII, p. 270-275./fuss

sz3I2/sz
tura ejus $it talis, qualem eam $upra` de$crip$imus; ac
proinde in ip$o alia i$tius attractionis cau$$a e$t a$$i-
gnanda.
pNempe ex modo quo illud generari dictum e$ta,
facile` colligitur, praeter illa maju$cula intervalla, permarg5/marg
quae globuli $ecundi elementi ver$us omnes partes
tran$ire po$$unt, multas etiam rimulas oblongas inter
ejus particulas reperiri; quae cu`m $int angu$tiores,
qua`m ut i$tos globulos recipiant, $oli materiae primi
elementi tran$itum praebent; putandumque e$t, hancmarg10/marg
materiam primi elementi, omnium meatuum quos in-
greditur figuras induere a$$uetam, per rimulas i$tas
tran$eundo, in qua$dam qua$i fa$ciolas tenues, latas
& oblongas efformari, quae, cu`m $imiles rimulas in
ae*re circumjacente non inveniant, intra vitrum $e con-marg15/marg
tinent, vel certe` ab eo non multu`m evagantur, & circa
ejus particulas convolutae, motu quodam circulari,
ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim
materia primi elementi fluidi$$ima $it, quia tamen con-
$tat minutiis inaequaliter agitatis, ut in tertiae partismarg20/marg
art. 87 & 88 explicuib, rationi con$entaneum e$t, ut
credamus multas quidem ex maxime` concitatis ejus
minutiis a` vitro in ae*rem a$$idue` migrare, alia$que ab
ae*re in vitrum earum loco reverti; $ed, cu`m eae quae
revertuntur, non $int omnes aeque` concitatae, illas quaemarg25/marg
minimum habent agitationis, ver$us rimulas, quibus
nulli meatus in ae*re corre$pondent, expelli, atque ibi
unas aliis adhaerentes, fa$ciolas i$tas componere; quae
fa$ciolae idcirco $ucce$$u temporis figuras acquirunt

fussa. Art. CXXV, p. 270.
pb. Ci-avant p. 142 et 144./fuss


sz313/sz
determinatas, quas non facile` mutare po$$unt. Unde
$it, ut $i vitrum $atis valide` fricetur, ita ut nonnihil
incale$cat, ip$ae hoc motu $oras excu$$ae, per ae*rem
quidem vicinum $e di$pergant, aliorumque etiam cor-
marg5/margporum vicinorum meatus ingrediantur; $ed quia non
tam faciles ibi vias inveniunt, $tatim ad vitrum revol-
vantur, & minutiora corpora, quorum meatibus $unt
implicitae, $ecum adducant.
pQuod autem hi^c de vitro notavimus, de pleri$que
marg10/margaliis corporibus etiam credi debet : nempe quo`d inter-
$titia quaedam inter eorum particulas reperiantur, quae,
cu`m nimis angu$ta $int ad globulos $ecundi elementi
admittendos, $olam materiam primi recipiunt, & cu`m
$int majora iis quae in ae*re circumjacente $oli i$ti ma-
marg15/margteriae primi elementi etiam patent, implentur minu`s
agitatis ejus minutiis; quae $ibi mutuo` adjunctae, par-
ticulas componunt, diver$as quidem habentes figuras,
juxta diver$itatem i$torum inter$titiorum, $ed maxima^
ex parte fa$ciolarum in$tar tenues, latas & oblongas :
marg20/margita ut, circa particulas corporum quibus in$unt $e con-
volvendo, a$$idue` moveri po$$int. Inter$titia enim a` qui-
bus figuram $uam mutuantur, cu`m debeant e$$e valde
angu$ta, ut globulos $ecundi elementi non admittant,
ni$i e$$ent oblonga rimarum in$tar, vix po$$ent e$$e ma-
marg25/margjora iis, quae inter ae*ris particulas a` globulis eju$dem
$ecundi elementi non occupantur. Quapropter, et$i non
negem, aliam cau$$am attractionis ante` expo$itama in
aliquibus forte` corporibus locum habere po$$e, quia
tamen non e$t ita generalis, & attractio  i$ta in valde
marg30/margmultis corporibus ob$ervatur, non aliam puto in illis,

fussa. Art. CLXXXIV, p. 311./fuss


sz3I4/sz
vel $altem in maxima^ illorum parte, qua`m in vitro e$$e
quaerendam.
pCaeteru`m hi^c notari velim, particulas i$tas in mea-
tibus corporum terre$trium, ex materia^ primi elementi
efformatas, non modo` variarum attractionum, qualesmarg5/marg
$unt in electro & in magnete, $ed & aliorum innume-
rabilium & admirandorum effectuum cau$$as e$$e po$$e.
Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid
$ingulare habent in $ua^ figura^, quo differunt a` reliquis
omnibus, in aliis corporibus formatis; cu`mque reti-marg10/marg
neant maximam agitationem primi elementi, cujus
$unt partes, minimas ob cau$$as fieri pote$t, ut vel ex-
tra corpus in quo $unt non evagentur, $ed tantu`m in
ejus meatibus hinc inde di$currant; vel contra` celer-
rime` ab eo di$cedant, & alia omnia corpora terre$triamarg15/marg
pervadentes, ad loca quantumlibet remota brevi$$imo
tempore perveniant, ibique materiam $uae actioni reci-
piendae idoneam invenientes, raros aliquos effectus
producant. Et $ane` qui$quis con$iderabit, qua`m mirae
$int magnetis & ignis proprietates, ac qua`m diver$ae abmarg20/marg
iis quas vulgo` in aliis corporibus ob$ervamus; qua`m
ingens flamma ex minima^ $cintilla^ momento temporis
po$$it accendi, qua`m magna $it ejus vis; ad quam im-
manem di$tantiam $tellae fixae lumen $uum circumqua-
que diffundant; & reliqua, quorum cau$$as, meo judi-marg25/marg
cio, $atis evidentes, ex principiis omnibus notis & ab
omnibus admi$$is, figura^ $cilicet, magnitudine, $itu &
motu particularum materiae, in hoc $cripto deduxi :
facile` $ibi per$uadebit, nullas e$$e vires in lapidibus
aut plantis tam occultas, nulla $ympathiae vel antipa-marg30/marg

fuss26 ex & (iIre e«dit./i). iVoir ci-apre`s p.315, 1.4 et p.328, 1. 12. /fuss

sz315/sz
thiae miraculaa tam $tupenda, nihil  denique in natura^
univer$a^, quod ad cau$$as tantu`m corporales, $ive
mente & cogitatione de$titutas, debeat referri, cujus
ratio ex ii$dem illis principiis deduci non po$$it : adeo`
marg5/margut aliqua alia ip$is adjungere non $it nece$$e.
pPlura non adderem in hac quarta^ Principiorum Phi-
lo$ophiae parte, $i (quemadmodum mihi antehac in
animo $uit) duas adhuc alias, quintam $cilicet de vi-
ventibus, $ive de animalibus & plantis, ac $extam de
marg10/marghomine e$$em $cripturusb. Sed quia nondum omnia, de
quibus in iis agere vellem, mihi plane` per$pecta $unt,
nec $cio an $atis unquam otii habiturus $im ad ip$as
ab$olvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel
quid in iis de$ideretur, quod ad alias re$erva^rim, pauca
marg15/margquaedam de $en$uum objectis hi^c $ubjungam. Quippe
hactenus hanc Terram, totumque adeo` hunc mundum
a$pectabilem, in$tar machinae de$crip$i, nihil praeter
figuras & motus in eo con$iderans; $en$us autem no$tri
multa alia nobis exhibent, colores $cilicet, odores,
marg20/marg$onos & $imilia, de quibus $i plane` tacerem, praeci-
puam explicationis rerum naturalium partem viderer
omi$i$$ec.
pSciendum itaque humanam animam, et$i totum cor-
pus informet, praecipuam tamen $edem $uam habere
marg25/margin cerebro, in quo $olo non modo` intelligit & imagi-
natur, $ed etiam $entit : hocque opere nervorum, qui,
filorum in$tar, a` cerebro ad omnia reliqua membra
protenduntur, ii$que $ic annexi $unt, ut vix ulla pars

fussa. Voir t. V, p. 389.
pb. iIbidem./i
pc. Voir t. V, p. 291,1. 27, a` p. 292, 1. 13./fuss


sz316/sz
humani corporis tangi po$$it, quin hoc ip$o movean-
tur aliquot nervorum extremitates per ip$am $par$ae,
atque earum motus ad alias eorum nervorum extremi-
tates, in cerebro circa $edem animae collectas, tran$-
feratur, ut in Dioptricae capite quartoa $atis fu$e` expli-marg5/marg
cui. Motus autem qui $ic in cerebro a` nervis excitan-
tur, animam $ive mentem intime` cerebro conjunctamb
diver$imode` afficiunt, prout ip$i $unt diver$i. Atque hae
diver$ae mentis affectiones, $ive cogitationes, ex i$tis
motibus immediate` con$equentes, $en$uum perceptio-marg10/marg
nes, $ive, ut vulgo` loquimur, $en$us appellantur.
pHorum $en$uum diver$itates primo` ab ip$orum ner-
vorum diver$itate, ac deinde a` diver$itate motuum, qui
in $ingulis nervis fiunt, dependent. Neque tamen $in-
guli nervi faciunt $ingulos $en$us a` reliquis diver$os,marg15/marg
$ed $eptem tantu`m praecipuas differentias in iis notare
licet, quarum duae pertinent ad $en$us internos, aliae
quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventricu-
lum oe$ophagum, fauces, alia$que interiores partes,
explendis naturalibus de$ideriis de$tinatas, protendun-marg20/marg
tur, faciunt unum ex $en$ibus internis, qui appetitus
naturalis vocatur. Nervuli vero` qui ad cor & praecor-
dia, quamvis perexigui $int, faciunt alium $en$um in-
ternum, in quo con$i$tunt omnes animi commotiones,
$ive pathemata, & affectus, ut laetitiae, tri$titiae, amoris,marg25/marg
odii, & $imilium. Nam, exempli cau$$a^, $anguis rite`
temperatus, facile` ac plus $olito in corde $e dilatans,
nervulos circa orificia $par$os ita laxat & movet, ut
inde alius motus in cerebro $equatur, qui naturali

fussa. Tome VI, p. 109.
pb. Tome V, p. 313, 1. 15 et p. 347,1. 7./fuss


sz317/sz
quodam $en$u hilaritatis afficit mentem : ac etiam aliae
quaevis cau$$ae, nervulos i$tos eodem modo moventes,
eundem illum laetitiae $en$um dant. Ita imaginatio
fruitionis alicujus boni, non ip$a $en$um laetitiae in $e
marg5/marghabet, $ed $piritus ex cerebro ad mu$culos, quibus illi
nervi in$erti $unt, mittit, eorumque ope orificia cordis
expanduntur, & ejus nervuli moventur eo motu, ex
quo $equi debet ille $en$us. Ita, audito grato nuncio,
mens primu`m de ip$o judicat, & gaudet gaudio illo
marg10/margintellectuali, quod $ine ulla^ corporis commotione ha-
betur, quodque idcirco Stoici dixerunt cadere po$$e in
$apientem; deinde, cu`m illud imaginatur, $piritus ex
cerebro ad praecordiorum mu$culos fluunt, & ibi ner-
vulos movent, quorum ope alium in cerebro motum
marg15/margexcitant, qui mentem afficit laetitiae animalis $en$u.
Ea^dem ratione $anguis nimis cra$$us, maligne` in cordis
ventriculos fluens, & non $atis ibi $e dilatans, alium
quendam motum in ii$dem praecordiorum nervulis fa-
cit, qui cerebro communicatus $en$um tri$titiae ponit
marg20/margin mente, quamvis ip$a forte` ne$ciat cur tri$tetur :
aliaeque plures cau$$ae idem prae$tare po$$unt. Atque
alii motus i$torum nervulorum efficiunt alios affectus,
ut amoris, odii, metu^s, irae, &c., quatenus $unt tan-
tu`m affectus, $ive animi pathemata, hoc e$t, quatenus
marg25/marg$unt confu$ae quaedam cogitationes, quas mens non
habet a` $e $ola^, $ed ab eo quo`d a` corpore, cui intime`
conjuncta e$t, aliquid patiatur. Nam di$tinctae cogita-
tiones, quas habemus de iis quae amplectenda $unt,
vel optanda, vel fugienda &c., toto genere ab i$tis
marg30/margaffectibus di$tinguuntur. Non alia ratio e$t appeti-
tuum naturalium, ut famis, $itis &c., qui a` nervis ven-

sz3I8/sz
triculi, faucium &c., pendent, $untque a` voluntate
comedendi, bibendi &c., plane` diver$i; $ed quia, ut
plurimum, i$ta voluntas $ive appetitio eos comitatur,
idcirco dicuntur appetitus.
pQuantum ad $en$us externos, quinque vulgo` nu-marg5/marg
merantur, propter quinque diver$a objectorum genera,
nervos iis $ervientes moventia, & totidem genera co-
gitationum confu$arum, quae ab i$tis motibus in anima^
excitantur. Nam prima, nervi in univer$i corporis cu-
tem de$inentes, illa^ mediante a` quibu$libet terrenismarg10/marg
corporibus tangi po$$unt, & ab illis integris moveri,
uno modo ab illorum duritie, alio a` gravitate, alio a`
calore, alio ab humiditate &c.; quotque diver$is mo-
dis vel moventur, vel a` motu $uo ordinario impediun-
tur, tot in mente diver$os $en$us excitant, ex quibusmarg15/marg
tot tactiles qualitates denominantur. Ac praeterea, cu`m
i$ti nervi $olito vehementiu`s agitantur, $ed ita tamen
ut nulla lae$io in corpore inde $equatur, hinc fit $en$us
titillationis, menti naturaliter gratus, quia vires cor-
	poris, cui arcte` conjuncta e$t, ei te$tatur; $i vero` ali-marg20/marg
	qua lae$io inde $equatur, $it $en$us doloris. Atque hinc
	patet, cur corporea voluptas & dolor tam parum di-
	$tent ab invicem in objecto, quamvis in $en$u contrarii
$int.
p	Deinde alii nervi, per linguam & partes ei vioinasmarg25/marg
$par$i, ab eorundem corporum particulis, ab invicem
	disjunctis, & $imul cum $aliva^ in ore natantibus, diver-
	$imode` moventur, prout ip$orum figurae $unt diver$ae,
	$icque diver$orum $aporum $en$us efficiunt.
p	Tertio`, duo etiam nervi, $ive cerebri appendicesmarg30/marg
	extra calvariam non ex$ertae, moventur ab eorundem

sz3I9/sz
corporum particulis disjunctis, & in ae*re volantibus,
non quidem quibu$libet, $ed iis quae $atis $ubtiles ac
$imul $atis vividae $unt, ut in nares attractae per offis
$pongio$i meatus u$que ad illos nervos perveniant; &
marg5/marga` diver$is eorum motibus fiunt diver$orum odorum
$en$us.
pQuarto', duo alii nervi, in intimis aurium cavernis
reconditi, excipiunt tremulos & vibratos totius ae*ris
circumjacentis motus. Ae*r enim membranulam tym-
marg10/margpani  concutiens, $ubjunctam trium o$$iculorum ca-
tenulam, cui i$ti nervi adhaerent, $imul quatit; atque
ab horum motuum diver$itate, diver$orum $onorum
$en$us oriuntur.
pDenique nervorum opticorum extremitates, tuni-
marg15/margcam, retinam dictam, in oculis componentes, non ab
ae*re nec a` terrenis ullis corporibus ibi moventur, $ed
a` $olis globulis $ecundi elementi, unde habetur $en$us
luminis & colorum; ut jam $atis in Dioptrica^a & Me-
teoris explicui.
marg20/margpProbatur autem evidenter, animamb non quatenus
e$t in $ingulis membris, $ed tantu`m quatenus e$t in ce-
rebro, ea quae corpori accidunt in $ingulis membris
nervorum ope $entire : primo`, ex eo quo`d morbi varii,
$olum cerebrum afficientes, omnem $en$um tollant,
marg25/margvel perturbent; ut & ip$e $omnus, qui e$t in $olo cere-
bro, quotidie nobis magna^ ex parte adimit $entiendi
facultatem, quam po$tmodum vigilia re$tituit. Deinde,
ex eo quo`d, cerebro illae$o, $i tantu`m viae, per quas

fussa. Discours Vl. Voir t. VI, p. 130.
pb. Discours VIII et Discours IX. Tome VI, p. 325 et p. 345.  Voir
aussi t. V, p. 39o./fuss

sz320/sz
nervi a` mernbris externis ad illud porriguntur ob$tru-
ctae $int, hoc ip$o illorum rnembrorum $en$us etiam
perit. Ac denique, ex eo quo`d dolor aliquando $entia-
tur tanquam in quibu$dam membris, in quibus nulla
tamen e$t doloris cau$$a, $ed in aliis per quae tran$euntmarg5/marg
nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod
ultimum innumeris experimentis o$tendi pote$t, $ed
unum hi^c ponere $ufficiet. Cu`m puellae cuidam, ma-
num gravi morbo affectam habenti, velarentur oculi
quoties Chirurgus accedebat, ne curationis apparatumarg10/marg
turbaretur, eique po$t aliquot dies brachiurn ad cubi-
tum u$que, ob gangraenam in eo $erpentem, fui$$et am-
putatum, & panni in ejus locum ita $ub$tituti, ut eo
$e privatam e$$e plane` ignoraret, ip$a interim varios
dolores, nunc in uno  ejus manu^s quae ab$ci$$a eratmarg15/marg
digito, nunc in alio $e $entire querebatur : quod $ane`
aliunde contingere non poterat, qua`m ex eo quo`d
nervi, qui priu`s ex cerebro ad manurn de$cendebant,
tuncque in brachio juxta cubitum terminabantur, eo-
dem modo ibi moverentur, ac priu`s moveri debui$$entmarg20/marg
in manu, ad $en$um hujus vel illius digiti dolentis,
animae in cerebro re$identi imprimendum.
pProbatur deinde talem e$$e no$trae mentis naturam,
ut ex eo $olo quo`d quidam motus in corpore fiant, ad
qua$libet cogitationes, nullam i$torum motuum ima-marg25/marg
ginem referentes, po$$it impelli; & $peciatim ad illas
confu$as, quae $en$us, $ive $en$ationes, dicuntur. Nam
videmus verba, $ive ore prolata, $ive tantu`m $cripta,
qua$libet in animis no$tris cogitationes &, commo-
tiones excitare. In ea^dem charta^, cum eodem calamomarg30/marg
& atramento, $i tantu`m calami extremitas certo modo

sz32I/sz
$upra chartam ducatur, literas exarabit, quae cogita-
tiones praeliorum, tempe$tatum, furiarum, affectu$que
indignationis & tri$titiae in lectorum animis concita-
bunt; $i vero` alio modo fere` $imili calamus movea-
marg5/margtur, cogitationes valde diver$as, tranquillitatis, pacis,
amoenitatis, afectu$que plane` contrarios amoris &
laetitiae efficiet. Re$pondebitur forta$$e, $cripturam vel
loquelam nullos affectus, nulla$que rerum a` $e diver-
$arum imaginationes, immediate` in mente excitare,
marg10/marg$ed tantummodo diver$as intellectiones; quarum
deinde occa$ione anima ip$a variarum rerum imagines
in $e efformat. Quid autem dicetur de $en$u doloris &
titillationis?  Gladius corpori no$tro admovetur, illud
$cindit : ex hoc $olo $equitur dolor, qui $ane` non mi-
marg15/margnu`s diver$us e$t a` gladii, vel corporis quod $cinditur,
locali motu, qua`m color, vel $onus,  vel odor, vel
$apor. Atque ideo`, cu`m clare` videamus, doloris $en-
$um in nobis excitari ab eo $olo, quo`d aliquae cor-
poris no$tri partes contactu alicujus alterius corpo-
marg20/margris localiter moveantur, concludere licet, mentem
no$tram e$$e talis naturae, ut ab aliquibus etiam mo-
tibus localibus, omnium aliorum $entuum affectiones
pati po$$it.
pPraeterea non deprehendimus ullam differentiam
marg25/marginter nervos, ex qua^ liceat judicare, aliud quid per
unos qua`m per alios, ab organis $en$uum externorum
ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam eo` per-
venire praeter ip$orum nervorum motum localem.
Videmu$que hunc motum localem, non modo` $en$um
marg30/margtitillationis vel doloris exhibere, $ed etiam luminis &
$onorum. Nam $i quis in oculo percutiatur, ita ut

sz322/sz
ictu^s vibratio ad retinam u$que perveniat, hoc ip$o
videbit plurimas $cintillas luminis fulgurantis, quod
lumen extra ejus oculum non erit. Atque $i quis aurem
$uam digito obturet, tremulum quoddam murmur
audiet, quod a` $olo motu ae*ris in ea^ inclu$i procedet.marg5/marg
Denique $aepe advertimus calorem, alia$ve $en$iles
qualitates, quatenus $unt in objectis, nec non etiam
formas rerum pure` materialium, ut, ex. gr., formam
ignis, a` motu locali quorundam corporum oriri, atque
ip$as deinde alios motus locales in aliis corporibusmarg10/marg
efficere. Et optime` comprehendimus quo pacto a` varia^
magnitudine, figura^ & motu particularum unius cor-
poris, varii motus locales in alio corpore excitentur;
nullo autem modo po$$umus intelligere, quo pacto ab
ii$dem (magnitudine $cilicet, figura^ & motu) aliquidmarg15/marg
aliud producatur, omnino diver$ae ab ip$is naturae,
quales $unt illae formae $ub$tantiales & qualitates
reales, quas in rebus e$$e multi $upponunt; nec etiam
quo pacto po$tea i$tae qualitates aut formae vim habeant
in aliis corporibus motus locales excitandi. Quae cu`mmarg20/marg
ita $int, & $ciamus eam e$$e animae no$trae naturam,
ut diver$i motus locales $ufficiant ad omnes $en$us in
ea^ excitandos; experiamurque illos reip$a^ varios $en$us
in ea excitare, non autem deprehendamus quicquam
aliud, praeter eju$modi motus, a` $en$uum externorummarg25/marg
organis ad cerebrum tran$ire : omnino concludendum
e$t, non etiam a` nobis animadverti, ea, quae in objectis
externis, luminis, coloris, odoris, $aporis, $oni, ca-
loris, frigoris & aliarum tactilium qualitatum, vel
etiam formarum $ub$tantialium, nominibus indigita-marg30/marg
mus, quicquam aliud e$$e qua`m i$torum objectorum

sz323/sz
varias di$po$itiones, quae efficiunt ut nervos no$tros
variis modis movere po$$int.
pAtque ita facili enumeratione colligitur, nulla na-
turae phaenomena fui$$e a` me in hac tractatione prae-
marg5/margtermi$$a. Nihil enim inter naturae phaenomena e$t
recen$endum, ni$i quod $en$u deprehenditur. Atqui
exceptis magnitudine, figura^ & motu, quae qualia $int
in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos po-
$itum $entitur, ni$i lumen, color, odor, $apor, $onus,
marg10/marg& tactiles qualitates; quae nihil aliud e$$e, vel $al-
tem a` nobis non deprehendi quicquam aliud e$$e
in objectis, qua`m di$po$itiones qua$dam in magnitu-
dine, figura^ & motu con$i$tentes, hactenus e$t demon-
$tratum.
marg15/margpSed velim etiam notari, me hi^c univer$am rerum
materialium naturam ita conatum e$$e explicare, ut
nullo plane` principio ad hoc u$us $im, quod non ab
Ari$totele, omnibu$que aliis omnium $eculorum Phi-
lo$ophis fuerit  admi$$um : adeo` ut haec Philo$ophia
marg20/margnon $it nova, $ed omnium maxime` antiqua & vulgaris.
Nempe figuras & motus & magnitudines corporum
con$ideravi, atque $ecundu`m leges Mechanicae, certis
& quotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex
i$torum corporum mutuo concur$u $equi debeat, exa-
marg25/margminavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora
moveantur, varia$que habeant magnitudines & figuras,
pro quarum diver$itate ip$orum etiam motus varien-
tur, atque ex mutua^ colli$ione, quae maju$cula $unt in
multa minora dividantur, & figuras mutent?  Hoc non
marg30/marguno tantu`m $en$u, $ed pluribus, vi$u, tactu, auditu
deprehendimus; hoc etiam di$tincte` imaginamur &

sz324/sz
intelligimus  : quod de reliquis, ut de coloribus, de
$onis & caeteris, quae non ope plurium $en$uum, $ed
$ingulorum duntaxat percipiuntur, dici non pote$t :
$emper enim eorum imagines in cogitatione no$tra^
$unt confu$ae, nec quidnam illa $int $cimus.marg5/marg
pAt multas in $ingulis corporibus particulas con$i-
dero, quae nullo $en$u percipiuntur : quod illi forta$$e
non probant, qui $en$us $uos pro men$ura^ cogno$ci-
bilium $umunt. Quis autem pote$t dubitare, quin
multa corpora $int tam minuta, ut ea nullo $en$u de-marg10/marg
prehendamus? $i tantu`m con$ideret, quidnam $ingulis
horis adjiciatur iis quae lente` augentur, vel quid de-
trahatur ex iis quae minuuntur. Cre$cit arbor quotidie,
nec pote$t intelligi majorem illam reddi qua`m priu`s
fuit, ni$i $imul intelligatur aliquod corpus ei adjungi.marg15/marg
Quis autem unquam $en$u deprehendit, quaenam $int
illa corpu$cula, quae in una^ die arbori cre$centi acce$-
$erunt? Atque $altem illi, qui agno$cunt quantitatern
e$$e indefinite` divi$ibilem, fateri debent ejus partes
reddi po$$e  tam exiguas, ut nullo $en$u percipiantur.marg20/marg
Et $ane` mirum e$$e non debet, quo`d valde minuta cor-
pora $entire nequeamus; cu`m ip$i no$tri nervi, qui
moveri debent ab objectis ad $en$um efficiendum, non
$int minuti$$imi, $ed, funiculorum in$tar, ex multis
particulis $e minoribus conflati; nec proinde a` minu-marg25/marg
ti$$imis corporibus moveri po$$int. Nec puto quem-
quam ratione utentem negaturum, quin longe` meliu`s
$it, ad exemplum eorum quae in magnis corporibus
accidere $en$u percipimus, judicare de iis quae acci-
dunt in minutis corpu$culis, ob $olam $uam parvita-marg30/marg
tem $en$um effugientibus, qua`m ad haec explicanda,

sz325/sz
novas res ne$*cio quas, nullam cum iis quae $entiuntur
$imilitudinem habentes, excogitare.
pAt Democritus etiam corpu$cula quaedam imagina-
batur, varias figuras, magnitudincs & motus habentia,
marg5/margex quorum coacervatione mutui$que concur$ibus om-
nia $en$ilia corpora ex$urgerent; & tamen ejus philo-
$ophandi ratio vulgo` ab omnibus rejici $olet. Veru`m
nemo unquam illam rejecit, propterea quo`d in ea^ con-
$iderarentur quaedam corpora tam minuta ut $en$um
marg10/margeffugerent, quae varias magnitudines, figuras & motus
habere dicerentur; quia nemo pote$t dubitare, quin
multa revera talia $int, ut modo` o$ten$um e$t. Sed re-
jecta e$t, primo`, quia illa corpu$cula indivi$ibilia $up-
ponebat, quo nomine etiam ego illam rejicio; deinde,
marg15/margquia vacuum circa ip$a e$$e fingebat, quod ego nullum
dari po$$e demon$tro; tertio`, quia gravitatem ii$dem
tribuebat, quam ego nullam in ullo corpore, cu`m $o-
lum $pectatur, $ed tantu`m quatenus ab aliorum cor-
porum $itu & motu dependet atque ad illa refertur,
marg20/margintelligo; ac denique, quia non o$tendebat, quo pacto
res  $ingulae ex $olo corpu$culorum concur$u oriren-
tur, vel $i de aliquibus id o$tenderet, non omnes ejus
rationes inter $e cohaerebant : $altem quantum judi-
care licet ex iis, quae de ip$ius opinionibus memoriae
marg25/margprodita $unt. An autem ea quae hactenus de Philo-
$ophia^ $crip$i, $atis cohaereant, aliis judicandum re-
linquo.
pAt in$en$ilibus corporum particulis determinatas
figuras & magnitudines & motus a$$igno, tanquam $i
marg30/margeas vidi$$em, & tamen fateor e$$e in$en$iles; atque
ideo` quaerent forta$$e nonnulli, unde ergo quales $int

sz326/sz
agno$cam. Quibus re$pondeo : me primo` quidem, ex
$implici$$imis & maxime` notis principiis, quorum co-
gnitio mentibus no$tris a` natura^ indita e$t, generaliter
con$idera^$$e, quaenam praecipuae differentiae inter ma-
gnitudines & figuras & $itus corporum, ob $olammarg5/marg
exiguitatem $uam, in$en$ilium e$$e po$$ent, & quinam
$en$iles effectus ex variis eorum concur$ibus $eque-
rentur. Ac deinde, cu`m $imiles aliquos effectus in
rebus $en$ibilibus animadverti, eas ex $imili talium
corporum concur$u ortas exi$tima^$$e; prae$ertim cu`mmarg10/marg
nullus alius ip$as explicandi modus excogitari po$$e
videbatur. Atque ad hoc arte facta non parum me
adjuverunt : nullum enim aliud, inter ip$a & corpora
naturalia, di$crimen agno$co, ni$i quo`d arte factorum
operationes, ut plurimum, peraguntur in$trumentismarg15/marg
adeo` magnis, ut $en$u facile` percipi po$$int : hoc enim
requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contra`
autem naturales effectus fere` $emper dependent ab
aliquibus organis adeo` minutis, ut omnem $en$um
effugiant. Et $ane` nullae $unt in Mechanica^ rationes,marg20/marg
quae non etiam ad Phy$icam, cujus pars vel $pecies e$t,
pertineant : nec minu`s naturale e$t  horologio, ex his
vel illis rotis compo$ito, ut horas indicet, qua`m arbori
ex hoc vel illo $emine ortae, ut tales fructus producat.
Quamobrem, ut ii qui in con$iderandis automatismarg25/marg
$unt exercitati, cu`m alicujus machinae u$um $ciunt &,
nonnullas ejus partes a$piciunt, facile` ex i$tis, quo
modo aliae quas non vident $int factae, conjiciunt : ita
ex $en$ilibus effectibus & partibus corporum natura-
lium, quales $int eorum cau$$ae & particulae in$en$iles,marg30/marg
inve$tigare conatus $um.

sz327/sz
pAt quamvis forte` hoc pacto intelligatur, quomodo
res omnes naturales fieri potuerint, non tamen ideo`
concludi debet, ip$as revera $ic factas e$$e. Nam
quemadmodum ab eodem artifice duo horologia fieri
marg5/margpo$$unt, quae, quamvis horas aeque` bene indicent, &
extrin$ecus omnino $imilia $int, intus tamen ex valde
di$$imili rotularum compage con$tant : ita non dubium
e$t, quin $ummus rerum opifex omnia illa, quae vide-
mus, pluribus diver$is modis potuerit efficere. Quod
marg10/margequidem verum e$$e libenti$$ime` concedo, $ati$que a`
me prae$titum e$$e putabo, $i tantu`m ea quae $crip$i talia
$int, ut omnibus naturae phaenomenis accurate` re$pon-
deant. Hocque etiam ad u$um vitae $ufficiet, quia &
Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae
marg15/margope Phy$icae perfici po$$unt, ea tantu`m quae $en$ilia
$unt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda,
pro fine habent. Et ne quis forte` $ibi per$uadeat,
Ari$totelema aliquid ampliu`s prae$titi$$e, aut prae$tare
volui$$e, ip$emet in primo Meteorologicorum, initio
marg20/margcapitis $eptimi, expre$$e` te$tatur, de iis quae $en$ui non
$unt manife$ta, $e putare $ufficientes rationes & de-
mon$trationes afferre, $i tantu`m o$tendat ea ita fieri
po$$e, ut a` $e explicantur.
pSed tamen, ne qua hi^c veritati fraus fiat, con$ide-
marg25/margrandum e$t quaedam e$$e quae habentur certa mora-
liter, hoc e$t, quantum $ufficit ad u$um vitae, quamvis
$i ad ab$olutam Dei potentiam referantur, $int incerta.
Ut ex. gr., $i quis legere velit epi$tolam, latinis qui-
dem literis, $ed non in vera^ $ignificatione po$itis,
marg30/marg$criptam, & conjiciens, ubicunque in ea^ e$t A, legen-

fussa. Voir t. V, p. 55o, 1. 4./fuss

sz328/sz
dum e$$e B, ubi B legendum C, atque ita pro una^-
qua^que litera^ proxime` $equentem e$$e $ub$tituendam,
inveniat hoc pacto latina quaedam verba ex iis com-
poni : non dubitabit quin illius epi$tolae verus $en$us
in i$tis verbis contineatur, et$i hoc $ola^ conjectura^marg5/marg
cogno$cat*, & fieri for$an po$$it, ut qui eam $crip$it,
non literas proxime` $equentes, $ed aliquas alias loco
verarum po$uerit, atque $ic alium in ea^ $en$um occul-
taverit : hoc enim tam difficulter pote$t contingere,
ut non credibile videatur. Sed qui advertent qua`mmarg10/marg
multa de magnete*, de igne, de totius Mundi fabrica^,
ex paucis quibu$dam principiis hi^c deducta $int,
quamvis i$ta principia tantu`m ca$u & $ine ratione a`
me a$$umpta e$$e putarent, forte` tamen agno$cent, vix
potui$$e contingere, ut tam multa $imul cohaererent,marg15/marg
$i fal$a e$$enta.
pPraeterea quaedam $unt, etiam in rebus naturalibus,
quae ab$olute` ac plu$quam moraliter certa exi$tima-
mus, hoc $cilicet innixi Metaphy$ico fundamento,
quo`d Deus $it $umme` bonus & minime` fallax, atquemarg20/marg
ideo` facultas quam nobis dedit ad verum a` fal$o diju-
dicandum, quoties ea^ recte` utimur, & quid ejus ope
di$tincte` percipimus, errare non po$$it. Tales $unt Ma-
thematicae demon$trationes; talis e$t cognitio quo`d
res materiales ex$i$tant; & talia $unt evidentia omniamarg25/marg
ratiocinia, quae de ip$is fiunt. In quorum  numerum
forta$$is etiam haec no$tra recipientur ab iis, qui con-
$iderabunt, quo pacto ex primis & maxime` $implicibus
cognitionis humanae principiis, continua^ $erie deducta
$int. Prae$ertim $i $atis intelligant, nulla nos objectamarg30/marg

fussa. Voir t. V, p. 309, 1. 16./fuss

sz329/sz
externa $entire po$$e, ni$i ab iis aliquis motus localis
in nervis no$tris excitetur; talemque motum excitari
non po$$e a` $tellis fixis, longi$$ime` hinc di$tantibus,
ni$i fiat etiam aliquis motus in illis & in toto coelo inter-
marg5/margjacente : his enim admi$$is, caetera omnia, $altem gene-
raliora quae de Mundo & Terra^ $crip$i, vix aliter qua`m
a` me explicata $unt, intelligi po$$e videntur.
pAt nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affir-
mo : $ed haec omnia, tum Eccle$iae Catholicae aucto-
marg10/margritati, tum prudentiorum judiciis $ubmitto; nihilque
ab ullo credi velim, ni$i quod ip$i evidens & invicta
ratio per$uadebit.


FINIS.
author	Klaus Thoden <kthoden@mpiwg-berlin.mpg.de>
date	Fri, 02 Dec 2016 14:37:22 +0100
parents	22d6a63640c6
children