Mercurial > hg > mpdl-xml-content
view texts/archimedesOldCVSRepository/archimedes/raw/agric_remet_01_la_1556.raw @ 31:edf6e8fcf323 default tip
Removing DESpecs directory which deserted to git
| author | Klaus Thoden <kthoden@mpiwg-berlin.mpg.de> |
|---|---|
| date | Wed, 29 Nov 2017 16:55:37 +0100 |
| parents | 22d6a63640c6 |
| children |
line wrap: on
line source
<pb> <head>GEORGII AGRICOLAE DE RE METALLICA LIBRI XII<28> QVI- bus Officia, In$trumenta, Machinæ, ac omnia deni<01> ad Metalli- cam $pectantia, non modo luculenti$$imè de$cribuntur, $ed & per effigies, $uis locis in$ertas, adiunctis Latinis, Germanicis<03> appel- lationibus ita ob oculos ponuntur, ut clarius tradi non po$$int.</head> <head>EIVSDEM DE ANIMANTIBVS SVBTERRANEIS Liber, ab Autore re- cognitus: cum Indicibus diuer$is, quicquid in opere tractatum e$t, pulchrè demon$trantibus.</head> <fig> <head>BASILEAE M<28> D<28> LVI<28></head> <head>Cum Priuilegio Imperatoris in annos v. & Galliarum Regis ad Sexennium.</head> <head><*></head> <pb> <head>Henry par la grace de Dieu roy de France.</head> <P>A<I>ux</I> P<I>reuo$t de</I> P<I>aris,</I> B<I>ailly de</I> R<I>oen,</I> S<I>ene$chaulx de</I> L<I>yon,</I> T<I>holo$e, &</I> P<I>oictou.</I> E<I>t à tous noz autres iu$ticiers & officiers ou à leurs lieutenans $alut.</I> R<I>eceue auons l'hũble $upplicacion de noz amys & feaulx</I> I<I>ero$me</I> F<I>robenne &</I> N<I>icolas l'</I>E<I>ue$que marchãs, libraires, & bourgeoys de la uille de</I> B<I>asle, l'un des can tons de noz alliez con$ederez & bons cõperes les</I> S<I>ouy$$es, contenant quilz auroyent recounert plu$ieurs liures non encores uenz & entre autres un intitulé</I> GEORGII AGRICOLAE <I>opera omnia,</I> P<I>our lequel liure recouurer & imprimer il leur à conuenu & conuiendra faire des grans fraiz & de$pens, & doubtent que les libraires & imprimeurs, ne facent $i to$t que le$dicts expo$ans aurõt publié ledict liure ice luy imprimer, qui $eroit leur o$ter tout moyen de $e pouuoyr r'embour$er de leur$dicts fraiz & mi$es, & de receuoir le fruict quilz e$perent de leur labeur.</I> A <I>ce$te cau$e ilz nous ont humblement requis leur uon loir $urce pouruo<*> de nostre remede cõuenable.</I> PARQVO Y <I>nous ce con$ideré, noulant fauo- rablement traicter le$dicts expo$ans en ce$t endroit,</I> A <I>iceulx auõs permis & octroye, permettons & octroy ons par ces pre$entes noulons & nous plai$t de noz grace $peciale, plaine pui$$ance & auctorite</I> R<I>oyal, qu'ilz pui$$ent & leur loy$e imprimer, oufaire imprimer, & mettre en uente le liure de$u$dict $ans ce que pendant & durant le temps & terme de $ix ans en$uyuans, à compter du iour & datte que ledict liure $er<*> achcué d'imprimer, nul autre libraire ou imprime<*> de no$dicts</I> R<I>oyaume, pays, terres & $eigneuries de no stre obei$$ance pui$$ent imprimer, ou faire imprimer, ny en partie ny entier, ne mettre, ne expo$er en uente $ans le congé & permißion de$dicts expo$ans.</I> E<I>t ce $ur pein <*> cõfi$cation dudict liure, & d'amende arbi traire à nous à applicquer.</I> SI VOVS MANDONS, <I>& à cha$cun de uous, $i cõme à luy appar- tiendra que de noz pre$entes permißion, &conceßion, & octroy, & de leffect & contenu en icelles.</I> V<I>ous fai ctes, permettez & $ouffrez le$dicts expo$ans iouyr & u$er plainement & pai$iblement $ans en ce le met- tre ou donner, ne $ouffrir e$tre faict, mis, ou donné aucun empe$chement au contraire, lequel $i faict, mis, ou donné leur eftoyent faictes, mettre incontinent & $ans delay à plaine & entiere deliurance au premier e$tat & deu,</I> C<I>ar tel est nostre plai$ir.</I> N<I>onob$tant quelzconques lettres à ce contraire.</I> D<I>onné à</I> P<I>aris le</I> XVIII. <I>iour de</I> F<I>eurier, l'</I>A<I>n mil cinq cens cinquante troys, & de no$tre</I> R<I>egne le $eptie$me.</I></P> <P>P<I>ar le</I> R<I>oy en $on con$eil</I></P> <foot>R<I>obillart</I></foot> <pb> <head>ILLVSTRISS<39> ETPOTEN TISS<28> SAXONIAE DVCIBVS, LAND- grauijs Toringiæ, Marchionibus Mi$enæ, Comitibus Palatinis Saxoniæ, Burggrauijs Aldeburgi & Magdeburgi, Comiti- bus Brenæ, dominis terræ Plei$en$is, MAVRICIO $acri Imperij Archimar$chalco & Electori, at<01> eius fra- tri AVGVSTO, GEORGIVS Agri- cola S. D.</head> <P>Cvm saepenvmero, illu$tri$$imi Principes, to tius rei Metallicæ, ut Moderatus Columella Ru$ti cæ, magnitudinem, tanquã alicuius corporis gran ditat&etilde;, cõ$idera$$em: uel $ingulas eius partes, qua$i illius corporis membra, numerãdo percen$ui$$em: ueritus $um, ne uita prius me deficeret, quàm uni- uer$am percipere po$$em, nedum literis cõ$ecrare: nam quàm longe late<03> hæc pateat, quot & quan- tarum artium, $i non magna, at aliquantula cogni- tio metallicis ad eam tractãdam nece$$aria $it, ex his no$tris libris qui$<01> in- telliget. Tamet$i uerò res Metallica $it ampli$$ima, nec ulla ex parte à Græ- eis & Latinis $criptoribus, qui extant, ab$oluta, perdifficiles habeat explica- tus: tamen quia ueterrima e$t, & hominũ generi maximè nece$$aria, at<01> fru ctuo$i$$ima, non debere à nobis negligi uidebatur. Etenim Agricultura $ci- entiarum nulla $ine dubitatione uetu$tior, tamen hacres Metallica e$t anti- quior, uel $altem æqualis & coæua: nemo enim omnium mortalium unquã ab$<01> in$trumentis agrum coluit. Ea uerò, ut etiam reliquarum artiũ, quarũ omne opus e$t in faciendo; in$trum&etilde;ta aut ex metallis facta $unt, aut $ine me tallis non potuerunt confici: qua de cau$a res metallica hominibus etiam e$t maxime nece$$aria. Nam cùm hi paucis i$tiu$modi artibus carere po$$int, ea rum<03> maximus $it numerus, nulla $ine in$trumentis quicquam efficit: tum omnium rerum, quibus magnæ diuitiæ bona & hone$ta ratione acquirun- tur, nihil e$t arte metallica utilius: ex agris enim bene cultis (ut alias res omit tam) fructus capimus uberrimos, $ed uberiores ex fodinis. Certe una fodi- na $æpe multo maiores utilitatis fructus nobis præbet, quàm agri plurimi: quocirca ex omnium ferè $eculorum memoria cogno$cimus, complures ex metallis diuites factos e$$e, & eadem multorũ regum fortunas amplifica$$e: $ed de his nunc plura non dicam: quod eos locos in primo libro, partim hui us operis, partim alterius, in$cripti De ueteribus & nouis metallis, tractaue- rim, ac ea, quæ contra metalla & ip$os metallicos dicũtur, refelle<*>. Quan- quã aũt res ru$tica, cum qua metallicam libenter confero, uarie <*> e$$e diffu$a, tamen in multo plures, quàm hæc no$tra, partes nõ di$tri<*>ur<*>nec tam facile præcepta huius à me tradi po$$unt, quàm Columella illius <*>di- dit: quod ip$e cõplures rei ru$ticæ $criptores, quos $equeretur, in manibus <foot><G>a</G> 2 habuit:</foot> <pb> habuit: nempe Græcos plus quinquaginta, quos etiam Marcus Varro re- cen$et: Latinos plus decem, quos ip$e Columella commemorat: ego $olum C. Plinium Secundum, quem $equar, habeam: qui tamen perpaucas ra- tiones uenarum effodiendarum, & metallorum conficiendorum exponit: res enim metallica tantum abe$t, ut uniuer$a $it tractata ab aliquo $criptore, ut neij quidem, qui di$per$e $crip$erunt alius alia de re, $ingulas eius partes ab$oluerint: quinetiam eorum magna e$t paucitas: $iquidem $olus ex Græ- cis omnibus Strato Lamp$acenus Theophra$ti $ucce$$or librum unum De machinis metallicis edidit: ni$i forte Philonis poetæ metallicus aliquam ar- tis particulam $it complexus: nam Pherecrates in comœdiam, in$criptione $imil&etilde;, metallicos $eruos aut ad metalla damnatos uidetur introduxi$$e: ex Latinis autem Plinius, ut iam dixi, tradidit pauculas laborandi rationes: qui bus nouos $criptores, quale$cun<01> $int, oportet annumerare: nemo enim iu $ta reprehen$ione poterit carere, qui eos, quorum $criptis, et$i paucis, utitur, debita laude fraudat. No$tra quidem lingua duo libri $cripti $unt: alter De materiæ metallicæ & metallorum experimento, admodum confu$us, cuius operis par&etilde;s ignoratur: alter De uenis, de quibus etiam Pandulfus Anglus $crip$i$$e fertur: $ed librum Germanicum confecit Calbus Fribergius, non ignobilis medicus: uerum uenter eam, quam $ump$it, partem ab$oluit. Nu- per uerò Vannocius Biringuccius Senen$is, homo di$ertus, & multarũ re- rum peritus, uulgari Italorum $ermone tractauit locum De metallis funden dis, $eparandis, agglutinandis. Rationem autem quarundã uenarum exco- quendarum breuiter per$trinxit: quorundam $uccorum conficiendorũ pla nius expo$uit: quibus legendis renouaui memoriam eorũ, quos uidi quon- dam in Italia confici: reliquas res omnes, de quibus $cribo, aut pror$us non attigit, aut leuiter. Hoc libro Franci$cus Badoarius, patricius Venetus, uir $a ne prudens & grauis, me donauit: quod tunc $e facturum recepit, cùm pro- ximo $uperiore anno FERDINANDVM regem, ad quem legatus à Vene- tis mi$$us erat, $ecutus Mariebergi e$$et: plura $criptores de re metallica lite- ris manda$$e non comperio: quapropter, etiam$i Stratonis liber extaret, ex his partibus non dimidium artis metallicæ corpus confici po$$et. Quo aũt minus multi $unt qui de re Metallica $crip$erunt, eò magis mihi mi<*>um ui- detur tot chymi$tas extiti$$e, qui cõpo$uerint artificium de metallis alijs in alia mutandis: multos Hermolaus Barbarus, homo dignitate generis & gra dus, ac omni doctrina ornatus, nominatim protulit: ego plures proferam, $ed in$ignes tantum, delectum enim $eruabo: ita<01> <G>xumeutika\</G> $crip$it O$tha nes, Hermes, Chanes, Zo$imus Alexandrinus ad $oror&etilde; Theo$ebiam, O- lympiodorus item Alexandrinus, Agathodæmon, Democritus, nõ Abde- rites ille, $ed alter, ne$cio qui: Orus Chry$orichites, Pebichius, Comerius, Io annes, Apuleius, Peta$ius, Pelagius, Africanus, Theophilus, Syne$ius, Ste- phanus ad Heracleum Cæ$arem, Heliodorus ad Theodo$iũ, Geberus, Cal lides Rachaidibus, Veradianus, Rodianus, Canides, Merlinus, Raimũdus Lulius, Arnaldus Villonouanus, Augu$tinus Pantheus Venetus: fœminæ tres, Cleopatra, uirgo Taphnutia, Maria Iudæa: at<01> hi chymi$tæ omnes o- rationera $olutam u$urparunt: præter Ioannem Aurelium Augurellum Ari <foot>minen$em,</foot> <pb> minen$em, qui$olus uerba uer$u inclu$it. Sunt alij multi de hacre libri, $ed omnes ob$curi: quod $criptores i$ti res alienis, non proprijs uocabulis no- minent: & quod alij alijs at<01> alijs uocabulis, à $e confictis, utantur, cum res non mutent. I$ti magi$tri $uis di$cipulis uias tradunt, quibus progre$$i uilia metalla uarijs modis cocta corrumpant, & quodãmodo in primam rerum materiam reducant, ea<03> rationeid, quod in ip$is redundat, auferant: quod deficit, compleant: at<01> precio$a, hoc e$t aurum & argentum, ex eis confici- ant, quæ in catillis aut catinis perdurent, hæc facere po$$int necne po$$int, non decerno: quia enim tot $criptores omni nobis a$$cueratione affirmant $e eò perueni$$e, quò cur$um $uum dirigebant, eis fides e$$e uidetur adhiben da: quia nullos ex hac arte quondam diuites e$$e factos $criptum legimus, nec nunc fieri uidemus, cùm tot ubiuis gentium fuerint, & $int chymi$tæ, o- mnes<03> omnes indu$triæ neruos dies noctes<03> contendant, ut maximos au ri & argenti aceruos con$truere po$$int, res in dubium uocatur: $ed ut ea fue rit $criptorum indiligentia, ut nomina magi$trorum, qui ex hoc opificio ma gnam pecuniam cõ$ecuti $unt, memoriæ non tradiderint, certe di$cipuli de- creta eorum uel non cogno$cunt, uel cognita non $eruant. Nam $i ea perci- perent, cùm tam multi fuerint, & $int: oppida iamdiu auro & argento reple- ui$$ent: quorum uanitatem etiam libri declarant, in quibus Platonis & Ari- $totelis, aliorum<03> philo$ophorum nomina in$cribunt, ut i$tæ glorio$æ in- $criptiones $pecie doctrinæ uiris $implicibus imponant. E$t alterum genus chymi$tarum, quod uilium metallorum $ub$tantiam non immutat, $ed ip$a uel auri uel argenti colore tingit, & noua forma induit: ut ca uideantur e$$e quæ nõ $unt: qua forma ignis calore de eis, tan<08> aliena ue$te detracta in $u- am redeunt $peciem: qui, quia decipiunt, nõ $olum $ummo in odio $unt, <*> eorum fraus capite plectitur. Nec minus fraudem capitalem admittit term chymi$tarum genus: quod auri uel argenti particulam, in aliquo carbon<*> clu$am, in catinum conijciens fingit $e additamentis, quæ uim eliciendi<*> beant, admi$tis conficere uel aurum ex auripigmento, uel argentum ex pi<*> bo candido $imilibus<03>. Verùm de arte chymica, $i modo ars e$t, aliàs plu- ramunc ad metallicam reuertar: quoniam eam integram nulli $crip<*> ris mandarunt, ac exteræ nationes & gentes no$tram linguam non intelij- gunt, & $i eam intelligerent, exiguam artis partem ex no$tris i$tis $criptori- bus po$$ent di$cere, hos duodecim libros Dere metallica con$crip$i: quo rum PRIMVS habet ea quæ contra hanc art&etilde; & metalla at<01> metallicos, uel abij$dem dici po$$unt: SECVNDVS metallicum informat, & .n $ermonem, qui haberi $olet de uenis inueniendis, dilabitur. TERTIVS e$t de uenis & fibris, eorum<03> cõmi$$uris. QVARTVS explicat rationem <*>imetiendi ue- nas, at<01> etiam expromit officia metallica. QVINTVS fo$$ionem uenarum & artem men$oris docet. SEXTVS de$cribit in$trumenta & machinas me tallicas. SEPTIMVS e$t de experimento uenarum. OCTAVVS præcipit de opificio uenæ urendæ, contundendæ, lauandæ, torrendæ. NONVS ex- coquendarum uenarum rationem exponit. DECIMVS rei metallicæ $tudi o$os in$truit ad munus di$cernendi arg&etilde;tum ab auro, at<01> plumbum ab co- dem & argento. VNDECIMVS tradit uias $eparandi argentum ab ære. <foot><G>a</G> 3 DVODE-</foot> <pb> DVODECIMVS dat præcepta conficiendi $alis, nitri, aluminis, atram&etilde;ti $u- torij, $ulfuris, bituminis, uitri. Hoc autem munus $u$ceptum, ut propter mul titudinem rerum nõ expleuerim, certe explere conatus $um: nam in eo mul tum operæ & laboris in$ump$i, aliquem etiam $umptum impendi: etenim uenas, in$trumenta, ua$a, canales, machinas, fornaces, non modo de$crip$i, $ed etiam mercede conduxi pictores ad earum effigies exprimendas: ne res, quæ uerbis $ignificantur, ignotæ aut huius ætatis hominibus aut po$teris percipiendi difficultatem afferant: ut nobis non pauca uocabula afferre $o- lent, quæ ueteres (quia res erant omnibus notæ) nuda ab enodatione pro- diderũt: $ed $it $ane id à me prætermi$$um, quod nec ip$e uidi, ne<01> legi, nec ex hominibus fide dignis cognoui: id profecto quod non uel uidi, uel lectũ aut auditum expendi, non e$t $criptum: $iue uerò præcipio ea, quæ fieri de- beant, $iue narro, quæ fieri $oleant, nec quæ fiunt improbo, eadem docendi ratio c&etilde;$eri debet. Verùm quò magis ars metallica abhorret ab omni $ermo nis elegãtia, eò minus hi mei libri $unt politi: certe res, in quibus ars illa uer- $atur, interdum nominibus carent, uel quod nouæ $int, uel quod, etiam$i ue teres, nominum, quibus uocabantur, memoria interierit: quare nece$$itate, cui uenia datur, coactus qua$dam $ignificaui pluribus uerbis coniunctis, qua$dã notaui nouis, quod genus $unt, inge$tor, di$cretor, lotor, excoctor: qua$dam ueteribus uerbis de$ignaui, quale e$t ci$ium. Etenim cùm Nonius Marcellus $cribat, uehiculi biroti genus e$$e: eo uocabulo nominare con$ue ui paruum uehiculum, cui unica e$t rotula: quæ nomina $i quis non proba- uerit, is rebus i$tis aut imponat magis propria, aut proferat ueterum literis u$itata. Hi autem libri, principes illu$tri$$imi, multis de cau$is in ue$tro no- mine apparent, $ed maxime quod uobis metalla $int fructuo$i$$ima: nã cum maiores ue$tri ex amplis earum & diuitibus regionibus uberes redituum fructus ceperint: item uectigalium, quæ peregrini ex uijs pen$itant, incolæ ex decumis: tamen multo uberiores ex metallis ceperunt, ex quibus quo<01> non pauca oppida nobilia orta $unt, Fribergum $cilicet, Annebergum, Ma riebergum, Snebergum, Gairũ, Aldebergum, ut alia omittam: quin, $i quid ego $entio, maiores diuitiæ nunc etiam in monto$is ue$trarum regionũ lo- cis $ub terra latent, quàm $upra terrã exi$tant & appareant. Valete, Kemp- nicij Hermundurorum Cal. Decembris, Anno M. D. L.</P> <pb> <head>GEORGIVS FABRICIVS IN LI- bros Metallicos GEORGII AGRICOLAE phi- lo$ophi præ$tanti$$imi.</head> <head>AD LECTOREM.</head> <P>Si iuuatignita cogno$cere fronte Chimæram, Semicanem nympham, $emibouem<03> uirum:</P> <P>Si centum capitum Titanem, tot<03> ferentem Sublimem manibus tela cruenta Gygen:</P> <P>Si iuuat Ætneum penetrare Cyclopis in antrum, Atque alios, Vates quos peperere, metus:</P> <P>Nunc placcat mecum doctos euoluere libros, Ingenium AGRICOLAE quos dedit acre tibi.</P> <P>Non hic uana tenet $u$pen$am fabula mentem: Sed precium, utilitas multa, legentis erit.</P> <P>Quidquid terra $inu, gremio<03> recondidit imo, Omne tibi multis eruit antè libris:</P> <P>Siue fluens $uperas ultro nitatur in oras, Inueniat facilem $eu magis arte uiam.</P> <P>Perpetui proprijs manant de fontibus amnes, E$t grauis Albuneæ $ponte Mephitis odor.</P> <P>Lethales $unt $ponte $crobes Dicæarchidis oræ, Et micat è media conditus ignis humo.</P> <P>Plana Nari$corum cùm tellus ar$it in agro, Ter curua nondum falce re$ecta Ceres.</P> <P>Nec dedit hoc damnum pa$tor, nec Iuppiterigne: Vulcani per $e ruperat ira $olum.</P> <P>Terrifico aura foras erumpens, incita motu, Sæpe facit montes, antè ubi plana uiæ e$t.</P> <P>Hæc ab$tru$a cauis, imo<03> incognita fundo, Cognita natura $æpe fuere duce.</P> <P>Arte hominum, in lucem ueniunt quo<01> multa, manu<03> Terræ multiplices effodiuntur opes.</P> <P>Lydia $ic nitrum profert, Islandia $ulfur, Ac modò Tyrrhenus mittit alumen ager.</P> <P>Succina, quâ tri$ido $ubit æquor Vi$tula cornu, Pi$cantur Codano corpora $erua $inu.</P> <P>Quid memorem regum precio$a in$ignia gemmas, Marmora<03> excel$is $tructa $ub a$tra iugis?</P> <P>Nil lapides, nil $axa moror: $unt pulchra metalla, Crœ$e tuis opibus clara, Myda<03> tuis,</P> <P>Quæ<03> acer Macedo terra Creneide fodit, Nomine permutans nomina pri$ca $uo.</P> <P>At nunc non ullis cedit GERMANIA terris, <foot><G>a</G> 4 Terra</foot> <pb> Terra ferax hominum, terra<03> diues opum.</P> <P>Hic auri in uenis locupletibus aura refulget, Non alio me$$is carior ulla loco.</P> <P>Auricomum extulerit felix Campania ramum, Nec fructu nobis deficiente cadit.</P> <P>Eruit argenti $olidas hoc tempore ma$$as Fo$$or, de proprijs arma<03> miles agris.</P> <P>Ignotum Graijs e$t He$perijs<03> metallum, Quod Bi$emutum lingua paterna uocat.</P> <P>Candidius nigro, $ed plumbo nigrius albo, No$tra quo<01> hoc uena diuite fundit humus.</P> <P>Funditur in tormenta, corus cum imitantia fulmen, Æs, in<03> ho$tiles ferrea ma$$a domos.</P> <P>Scribuntur plumbo libri: quis credidit antè Quàm mirandam artem Teutonis ora dedit?</P> <P>Nec tamen hoc alijs, aut illa petuntur ab oris, Eruta Germano cuncta metalla $olo.</P> <P>Sed quid ego hæc repeto, monumentis tradita claris AGRICOLAE, quæ nunc docta per ora uolant?</P> <P>Hic cau$$is ortus, & formas uiribus addit, Et quærenda quibus $int meliora locis.</P> <P>Quæ $i mente prius legi$ti candidus æqua: Da reliquis quo<01> nunc tempora pauca libris.</P> <P>Vtilitas $equitur cultorem: crede, uoluptas Non iucunda minor, rara legentis, erit.</P> <P>Iudicio<03> prius ne quis malè damnet iniquo, Quæ $unt auctoris munera mira Dei:</P> <P>Eripit ip$e $uis primùm tela ho$tibus, in<03> Mittentis torquet $picula rapta caput.</P> <P>Fertur equo latro, uehitur pirata triremi: Ergo necandus equus, nec fabricanda ratis?</P> <P>Vi$ceribus terræ lateant ab$tru$a metalla, Vti opibus ne$cit quòd mala turba $uis?</P> <P>Qui$quis es, aut doctis pareto monentibus, aut te Inter habere bonos ne fateare locum.</P> <P>Se non in prærupta metallicus abijcit audax, Vt quondam immi$$o Curtius acer equo:</P> <P>Sed prius edi$cit, quæ $unt no$cenda perito, Quod<03> facit, multa doctus ab arte facit.</P> <P>Vt<03> gubernator $eruat cum $idere uentos: Sic minimè dubijs utitur ille notis.</P> <P>Ia$ides nauim, currus regit arte Meti$cus: Fo$$or opus peragit nec minus arte $uum.</P> <P>Indagat uenæ $pacium, numerum<03>, modum<03>, Siue obliqua $uum, rectaúe tendat iter.</P> <foot>Pa$tor</foot> <pb> <P>Pa$tor ut explorat quæ terra $it apta colenti, Quæ bene lanigeras, quæ malè pa$cat oues.</P> <P>En terræ intentus, quid uincula linea tendit? Fungitur officio iam Ptolemæe tuo.</P> <P>Vt<03> $uæ inucnit men$uram iura<03> uenæ, In uarios operas diuidit inde uiros.</P> <P>Iam<03> aggre$$us opus, uiden'ut mouet omne quod ob$tat, A$$idua ut uer$at $trenuus arma manu?</P> <P>Ne tibi $urde$cant ferri tinnitibus aures, Ad grauiora ideo con$picienda ueni.</P> <P>In$truit ecce $uis nunc artibus ille minores: Sedulitas nulli non opero$a loco.</P> <P>Metiri docet hic uenæ $pacium<03> modum<03>, Vt<03> regat po$itis finibus arua lapis,</P> <P>Ne quis transmi$$o uiolentus limite pergens, Non $ibi conce$$as, in $ua uertat, opes.</P> <P>Hic docet in$trumenta, quibus Plutonia regna Tutus adit, $axi permeat at<01> uias.</P> <P>Quanta (uides) $olidas expugnet machina terras: Machina non ullo tempore ui$a prius.</P> <P>Cede nouis, nulla non inclyta laude uetu$tas, Po$teritas meritis e$t quo<01> grata tuis.</P> <P>Tum quia Germano $unt hæc inuenta $ub axe, Si quis es, inuidiæ contrahe uela tuæ.</P> <P>Au$onis ora tumet bellis, terra Attica cultu, Germanum infractus tollit ad a$tra labor.</P> <P>Nec tamen ingenio $olet infeliciter uti, Mite gerat Phœbi, $eu graue Martis opus.</P> <P>Tempus ade$t, $tructis uenarum montibus, igne Explorare, u$um quem $ibi uena ferat.</P> <P>Non labor ingenio caret hic, non copia fructu, E$t adaperta bonæ prima fene$tra $pei.</P> <P>Ergo in$tat porrò grauiores ferre labores, Intentas operi nec remouere manus.</P> <P>Vrere $iue locus po$cat, $eu tundere uenas, Siue lauare lacu præter euntis aquæ.</P> <P>Seu flammis iterum modicis torrere nece$$e e$t, Excoquere aut fa$tis ignibus omne malum,</P> <P>Cùm fluit æs riuis, auri argenti<03> metallum, Spes animo fo$$or uix capit ip$e $uas.</P> <P>Argentum cupidus fuluo $ecernit ab auro, Et plumbi lentam demit utri<01> moram.</P> <P>Separat argentum, lucri $tudio$us, ab ære, Seruatis, linquens deteriora, bonis.</P> <foot>Quæ</foot> <pb> <P>Quæ $i cuncta uelim tenui percurrere uer$u, Ante alium reuehat Memnonis orta diem.</P> <P>Po$tremus labor e$t, concretos di$cere $uccos, Quos fert innumeris Teutona terra locis.</P> <P>Quo $al, quo nitrum, quo pacto fiat alumen, V$ibus artificis cùm parat illa manus:</P> <P>Nec non chalcantum, fulfur, fluidum<03> bitumen, Ma$$a<03> quo uitri lenta dolanda modo.</P> <P>Su$cipit hæc hominum mirandos cura labores, Pauperiem u$<01>adeo ferre famem<03> graue e$t,</P> <P>Tantus amor uictum paruis extundere natis, Et patriæ ciuem non dare uelle malum.</P> <P>Nec manet in terræ fo$$oris mer$a latebris Mens, $ed fert domino uota preces<03> Deo.</P> <P>Munificæ expectat, $pe plenus, munera dextræ, Extollens animum lætus ad a$tra $uum.</P> <P>Diuitias CHRISTVS dat noticiam<03> fruendi, Cui memori grates pectore $emper agit.</P> <P>Hoc quoque laudati quondam fecere Philippi, Qui uirtutis habent cum pietate decus.</P> <P>Huc oculos, huc flecte animum, $uaui$$ime Lector, Auctorem<03> pia no$cito mente Deum.</P> <P>AGRICOLAE hinc optans opero$o fau$ta labori, Laudibus eximij candidus e$to uiri.</P> <P>Ille $uum extollit patriæ cum nomine nomen, Et uir in ore frequens po$teritatis erit.</P> <P>Cuncta cadunt letho, $tudij monumenta uigebunt, Purpurei donec lumina $olis erunt.</P> <foot>Mi$enæ M. D. LI.</foot> <foot>è ludo illu$tri.</foot> <p n=>1</p> <head>GEORGII AGRICO- LAE DE RE METALLICA LIBER PRIMVS.</head> <P>Mvlti habent hanc opinionem, rem metallicam fortuitum quiddam e$$e, & $ordidum opus, at<01> omnino eiu$modi negotiũ quod non tam artis indigeat quàm laboris. Sed mihi, cum $ingulas eius partes animo, & cogitatione percurro, res uidetur longe aliter $e habere. Siquidem me- tallicus $it oportet $uæ artis periti$simus, ut pri mo $ciat, qui mons, qui collis, quæue ualle$tris aut campe$tris po$itio utiliter fodi po$sit, aut re- cu$et fo$sionem. Deinde uenæ, fibræ, commi$$uræ<01> $axorum ip$i pate- ant. Mox perno$cat multiplices uaria$<01> $pecies terrarũ, $uccorum, gem- marum, lapidum, marmorũ, $axorum, metallorum, mi$torum: tum habe- at cognitam omnem omnis operis $ub terra faciendi rationem. Nota de- ni<01> ip$i $int artificia materiæ experiendæ, & parandæ ad excoctionem, quæ etiam ip$a e$t admodum diuer$a. Nam aliam exigit aurũ & argentũ, aliam æs, aliam argentum uiuũ, aliam ferrum, aliam plumbũ, & in eo ip$o di$similem candidum ac cinereũ uel nigrum. Quamuis autem ars $uccos liquidos coquendi ad $pi$situdinem e$$e $ecreta à metallica po$sit uideri, tamen quia ijdem $ucci effodiuntur etiam in terra den$ati, aut excoquun- tur ex quibu$dam terrarũ lapidúmue generibus, quæ metallici effodiunt, & quorum quædam metallis non carent, ab ea $cparari non debet, quæ excoctio iterũ non e$t $implex, etenim alia e$t $alis, alia nitri, alia aluminis, alia atramenti $utorij, alia $ulfuris, alia bituminis. Metallicus præterea $it oportet multarum artiũ & di$ciplinarum non ignarus: Primo Philo$o- phiæ, ut $ubterraneorũ ortus & cau$as, naturas<03> no$cat: Nam ad fodien- das uenas faciliore & cõmodiore uia perueniet, & ex effo$is uberiores ca- piet fructus. Secundo Medicinæ, ut fo$$oribus & alijs operarijs proui- dere po$sit, ne in morbos, quibus præ cæteris urgentur, incidant: aut $i inciderint, uel ip$e eis curationes adhibere, uel ut medici adhibeant cura- re. Tertio A$tronomiæ, ut cogno$cat cœli partes, at<01> ex eis uenarũ ex- ten$iones iudicet. Quarto Men$urarũ di$ciplinæ, ut et metiri queat, quàm alte fodiendus $it puteus, ut pertineat ad cuniculũ u$<01> qui eò agitur, & certos cui<01> fodinæ, præ$ertim in profundo, cõ$tituere fines terminos<03>. Tum numerorũ di$ciplinæ $it intelligens, ut $umptus, qui in machinas & fo$siones habendi $unt, ad calculos reuocare po$sit. Deinde Architectu- ræ, ut diuer$as machinas $ub$tructione$<01> ip$e fabricari, uel magis fabri- candi rationem alijs explicare queat. Po$tea Picturæ, ut machinarũ ex- empla deformare po$sit. Po$tremo Iuris, maxime metallici $it peritus, ut & alteri nihil $urripiat, & $ibi petat non iniquũ, munu$<01> alijs de iure re- $pondendi $u$tineat. Ita<01> nece$$e e$t ut is, cui placent certæ rationes & <foot>a præce-</foot> <p n=>2</p> præcepta rei metallicæ hos alios<03> no$tros libros $tudio$e diligenter<01> le gat, aut de qua<01> re con$ulat experientes metallicos, $ed paucos inueni- et gnaros totius artis. Etenim plerun<01> alius fodiendi ration&etilde; tenet: alius percepit $cientiam lauandi, alius arte excoquendi confidit: alius di$cipli- nam terræ metiendæ occultat: alius artificio$e fabricatur machinas: alius deni<01> iuris metallici peritus e$t. At nos ut inueniendorũ & cõficiendo- rum metallorum $cientiam non perfecerimus, hominibus certè $tudio$is ad eam percipi&etilde;dam magnum afferemus adiumentũ. Verum accedamus ad in$titutam rationem.</P> <P>Cvm $emper fuerit inter homines $umma de metallis di$$en$io, quod alij eis præconiũ tribuerent, alij ea grauiter uituperarent, ui$um mihi e$t, antequam metallica præcepta tradam, ueritatis inue$tigandæ cau$a rem ip$am diligenter expendere. Ordiar autem ab utilitatis quæ$tione, quæ duplex e$t, aut enim quæritur, utilis nec ne $it ars metallica his qui uer$antur in eius $tudio: aut reliquis hominibus utilis ne $it, an inutilis. Qui metallicam cen$ent inutilem e$$e his, qui $uum $tudium in ip$a collo- cant, aiunt primo uix cente$imũ quem<01> fodientem metalla, uel id genus alia, fructus ex ea re capere. Sed metallicos, quia omnes $uas opes certas & bene con$titutas committũt dubiæ & lubricæ fortunæ, plerun<01> $pe falli, $umptibus<03> & iacturis exhau$tos amari$simã tandem uitam, & mi- $errimam degere. Verum i$ti non uident quantũ di$tet doctus & u$u pe- ritus metallicus ab artis ignaro at<01> imperito, hic $ine ullo delectu & di$- crimine fodit uenas, ille eas experitur at<01> tentat: Sed quia inuenit uel ni- mis angu$tas & duras, uellaxas & putres, ex eo colligit ip$as utiliter fodi non po$$e: ita<01> fodit $electas tantum: quid igitur mirum? rerum metalli- carũ imperitum damnum facere? peritum uero fructus ex fo$sione cape- re uberrimos? Contingit idem agricolis. Nam qui terram arant, $iccã pa <*>iter & den$am & macram, ei<03> mandant $emina, tantã non faciunt me$- $em, quantam hi qui $olum pingue ac putre colunt, & in eo faciunt $em&etilde;- tem. Cum autem multo plures metallici $int artis imperiti quàm periti, fit ut metallorum fo$sio perpaucis emolumento $it, detrimentũ afferat mul- tis. Siquidem uulgus metallicorũ, quod e$t cognitionis uenarum rude ig narum<03>, non raro & operam & oleũ perdit. Id enim magna ex parte $o- let accurrere ad metalla, cum uel propter magnũ & graue æs alienũ, quo $e ob$trinxit, mercaturã depo$uerit, uel laboris cõmutandi gratia relique- rit falcem & aratrum. Quamobrem $i quando incidit in uenas metallorũ aliorúmue fo$silium fœcundas, id bona magis fortuna accidit, quàm ali- qua $ubtili animaduer$ione. Quod autem metallica multos auxerit diui- tijs ex hi$torijs intelligimus, etenim inter $criptores antiquos con$tat ali- quot re$pub. florentes, nonnullos reges, plurimos homines priuatos ex metallis eorúmue ramentis diuites e$$e factos. Quam rem multis claris & illu$tribus exemplis u$us, in primo libro De ueteribus & nouis metallis in$cripto dilataui at<01> explicaui, ex quibus exemplis apparet metallicam $uis cultoribus e$$e utili$simam. Dein de ijdem reprehen$ores dicunt me- tallicæ quæ$tũ minime e$$e $tabilem, magni$<01> laudibus efferunt agricul- <foot>turam</foot> <p n=>3</p> turam. Quàm autem uere hoc dicant non uideo: cum argentaria metalla Fribergi ad annos iam quadring&etilde;tos inexhau$ta durent, plumbaria Go$e lariæ ad $excentos, quorum utrun<01> ex annalium monumentis conquiri pote$t: Schemnicij uero & Cremnicij communia argenti et auri ad octin gentos, quod antiqui$sima incolarũ priuilegia loquuntur. Sed dicunt $ingularum fodinarum quæ$tum $tabilem non e$$e qua$i uero metallicus uni fodinæ aut $it aut addictus e$$e debeat, ac non multi cõmuniter im- pen$as faciant in metalla: aut peritus artis non fodiat alterã uenam, $i pri- oris fortuna eius uotis amplius non re$põderit: attamen Schonbergij me talli, quod Fribergi e$t, quæ$tus $upra hominis ætatem $tabilis permã$it. Verum mihi nõ e$t in animo derogare aliquid de dignitate agriculturæ, minus<03> $tabilem quæ$tũ metallicorum e$$e, non libenter modo, $ed etiã $emper fatebor, quod uenæ tandem de$inant effundere metalla, cum agri in perpetuũ efferre fruges $oleant. Sed metallicorum quæ$tus quo minus e$t $tabilis, eò e$t uberior, ut inita ratione quod $tabilitati dee$t, ubertate reperiatur æquari: Etenim fodinæ plumbariæ quæ$tus annuus cum fru- ctibus agri optimi cõparatus, ip$is triplus aut minimũ duplus e$t. Quot ergo partibus antecedit ei$dem fructibus quæ$tus arg&etilde;tariæ uel aurariæ uenæ? Quocirca uere ac $cite Xenophon $crip$it de Athenien$iũ argen- tarijs metallis. E$t terra in qua, $i $ement&etilde; feceris, non fundit fruges, $i ue- ro eam foderis, multo plures alit, quàm $i fruges ferret. Habeant igitur $ibi agricolæ uberes campos colant<01> colles fertiles frugũ gratia: metalli- cis ualles tenebrico$as relinquãt, & montes $teriles, ut ex ip$is eruant g&etilde;- mas & metalla, non precia modo frugum, $ed rerum omniũ quæ uendun tur. Tum dicunt periculo$um e$$e metallicæ operam dare, quod metallo- rum fo$$ores interimantur modo ab aere pe$tifero, quem $piritu ducunt, modo haurientes puluerem pulmones exulcerãtem, macie extabe$cant: modo intereant, ruinis montium oppre$si: nunc uero de $calis in puteos delap$i brachia, crura, ceruices frangant, nullũ autem utilitatis fructum tanti æ$timare debere, ut propter eius magnitudin&etilde; $alus hominis & uita ad ducatur in maximũ quod<01> periculum & extremum di$crimen. Hæc quidem fateor perquã grauia e$$e at<01> adeo plena terroris & periculi, ut ip$orum uitandorũ cau$a cen$erem metalla fodi&etilde;da non e$$e, $i uel $æpius in ea incurrerent metallorũ fo$$ores, uel ab eis $ibi nulla ratiõe cauere po$ $ent. Qui enim non potior e$$et uiuendi ratio, quam uel uniuer$a po$sid&etilde;- di, nedum metalla? quan<08> qui $ic perit, po$sidet quidem nulla, $ed ea re- linquit hæredi. Cum autem raro eiusmodi accidant, & improuidis dun- taxat fo$$oribus, metallicos non ab$terrent à fo$sione metallorũ, ut nec à $uo artificio fabros materiarios ab$terret unus aliquis ex ip$is, qui, quia incaute egit, ab alto ædificio delap$us animã efflauit. I$ta re$pondi ad $in- gula, quæ mihi obijcere $olent hi, qui uociferantur rem metallicã $uis cul- toribus e$$e inutilem, cum quod $umptus impendant ad incertũ ca$um, tum quod ip$a cõmutabilis $it & pernicio$a. Nunc uenio ad eos qui e- andem cæteris hominibus utilem non e$$e aiunt, quia $cilicet metalla & gemmæ, & reliqua fo$silium genera ip$is inutilia $int. Quod contendunt <foot>a 2 partim</foot> <p n=>4</p> partim probare argumentis, & exemplis, partim conuitio à nobis extor- quere: utuntur autem primo his argum&etilde;tis. Terra non occultat & ab o- culis remouet ea quæ hominũ generi utilia $unt & nece$$aria, $ed ut bene- fica benigna<03> mater maxima largitate fundit ex $e$e, & in a$pectum lu- cem<03> profert herbas, legumina, fruges, fructus arborũ: at fo$silia in pro- fundo penitus ab$trudit, eruenda igitur non $unt. Quia uero ip$a eruunt homines $celerati, quos ut poetæ loquuntur, ferrea i$ta ætas progignit, Ouidius eam audaciam merito in$equitur his uer$ibus.</P> <P>Nec tantum $egetes alimenta<03> debita diues</P> <P>Po$cebatur humus, $ed itum e$t in ui$cera terræ,</P> <P>Qua$<01> recondiderat, Stygijs<03> admouerat undis,</P> <P>Effodiuntur opes, irritamenta malorum.</P> <P>Iam<03> nocens ferrum ferro<03> nocentius aurum</P> <P>Prodierat, prodit bellum.</P> <P>Alterum eorum argumentum e$t: Metalla nullum utilitatis fructũ ho mini præbent, eaigitur $crutari non debemus. Cum enim homo con$ter ex animo & corpore, neutrũ eget fo$silibus: animi nan<01> pa$tus $uaui$si- mus e$t contemplatio naturæ, optimarum artium di$ciplinarum<03> co- gnitio, perceptio uirtutum, in quibus optimis rebus $i $e exerceat $atu- ratus bonarum cognitionũ epulis nullius rei de$iderio tenetur. Corporis uero natura quamuis uictu ue$titu<03> nece$$ario cõtenta $it, fruges tamen terræ at<01> diuer$i generis animantes, ip$i $uppeditãt mirabilem cibi & po tionis copiam, qua cõmodi$sime alitur, auge$cit, uitam ad multum tem- poris producit. Linum autem & lana multorum<03> animaliũ pelles cor- pori ue$titũ dant copio$um et parabilem ac minime carum, delicatum ue- ro nec difficilem inuentu arborum lanugo, quod $ericum appellatur, & bõbicis telæ, ut nihil pror$us ip$i opus $it metallis penitus in terra abdi- tis & maxiã ex parte precio$is. Quare quod ab Euripide dictum e$t ferunt probari in omni doctorum hominum cœtu, at<01> id merito $emper in ore habui$$e Socratem.</P> <P>Non opera $unt argentea at<01> purpura</P> <P>Vitæ hominum, $ed magis tragœdis u$ui.</P> <P>Laudant etiam hoc Timocreontis Rodij: Vtinam cæce Plute nec in ter ra, nec in mari, nec in cõtinente appareres, $ed habitares in Tartaro & A- charonte, ex te enim omnia oriuntur mala quæ $ubeunt homines. Ad cœ lum laud<*>bus extollunt uer$us Phocylidis.</P> <P>Aurum at<01> argentum damno e$t mortalibus, aurum</P> <P>Dux $celerum, uitæ pe$tis, rerum<03> ruina,</P> <P>O utinam clades non delectabilis e$$es,</P> <P>Te propter fiunt raptus, homicidia, pugnæ,</P> <P>Fratribus infen$i fratres, nati$<01> parentes,</P> <P>Placet præterea eis illud Naumachij: argentum puluis & aurum.</P> <P>Puluis areno$o pelagi quicun<01> lapilli</P> <P>Littore qui<03> iacent fluuiorum margine $par$i.</P> <foot>Contra</foot> <p n=>5</p> <P>Contra uituperant hos Euripidis uer$us.</P> <P>Plutus deus $apientibus, $unt cætera</P> <P>Nugæ, $imul<01> uerborum præ$tigiæ.</P> <P>Item hos Theognidis,</P> <P>Te pulcherrime & ò placidi$sime Plute deorum Dum teneam, po$sum uel malus e$$e bonus.</P> <P>In$ectantur Ari$todemũ Spartanum quod dixerit: pecuniæ uir, pau- per nullus ne<01> bonus e$t, ne<01> honoratus. Reprehendunt hæc Timo- clis carmina.</P> <P>Argentum & anima & $anguis e$t mortalibus..</P> <P>Cuius $ibi qui non conge$sit copiam,</P> <P>Vagatur ille uiuos inter mortuus.</P> <P>Accu$ant deni<01> Menandrum quod $crip$erit.</P> <P>Epicharmus e$$e prædicat Deos, aquam,</P> <P>Vento$<01> & ignem, terram, $olem, $ydera.</P> <P>At ip$e iudico e$$e Deos utiles</P> <P>Aurum argentum<03> no$trum, nan<01> $i domi</P> <P>Ponens tuæ locaueris hos, quicquid uoles</P> <P>Petas licet, tibi contingent omnia:</P> <P>Ager, domus, $erui<01> & opera argentea,</P> <P>Nec non amici, iudices, te$tes, modo</P> <P>Largire, nam deos mini$tros po$sides.</P> <P>Hæc præterea premunt argumenta, metallorũ fo$sionibus agri ua$tã tur, quo circa quondam Italiæ cautũ e$t lege, ne quis metallorũ cau$a ter ram foderet, & agros illos uberrimos, ac uineta oliueta<03> corrũperet, $yl- uæ & nemora $ucciduntur, nam lignis infinitis opus e$t ad $ub$tructiões, ad machinas, ad metalla excoquenda. Syluis autem & nemoribus $ucci$is exterminantur uolucres & be$tiæ, quarũ pleræ<01> homini cibus $unt lau- tus & $uauis. Venæ metallicæ lauantur, quæ lotura, quia uenenis inficit riuos & fluuios, pi$ces aut necat, aut ex eis abigit. Cum igitur incolæ re- gionum propter agrorum, $yluarum, nemorum, riuorum, fluminũ ua$ti- tatem incurrant in magnam difficultatem rerum, quæ $uppeditant ad ui- ctum, parandarum: propter lignorum inopiã maiorem impen$am faciant in ædificia extruenda, palàm ante oculos omniũ e$t, plus in fo$sione detri menti e$$e, quàm in metallis emolumenti, quæ fo$sione pariũtur. Deinde exemplis acriter pugnantes, contra metalla clamant, præ$tãti$simũ quen- que uirum uirtutibus cõtentum ea neglexi$$e: laudant<03> Biantem pro- pterea quod i$ta ludibria fortunæ ne $ua quidem putauerit, eius enim pa- triã Prienem cum cepi$$ent ho$tes, & $ui ciues onu$ti rebus precio$is de- di$$ent $e$e in fugam, interrogatus à quodam cur nihil de $uis bonis $ecũ efferret, re$pondit: omnia mea mecum porto. Et Socrates inquiunt acce pit uiginti minas ad $e mi$$as ab Ari$tippo grato di$cipulo, $ed eas Dei iu$$u a$pernatus eidem remi$it. Ari$tippus autem in hac re $ecutus præ- ceptorem aurum $preuit, ac pro nihilo putauit. Cum enim iter faceret u- nà cum $eruis, & ij præ auri pondere tardius irent, iu$sit eos tantum ip$i- <foot>a 3 us</foot> <p n=>6</p> us retinere, quantum $ine labore ferre po$$ent, reliquum de$e abijcere. Quin Anacreon Teius uetus at<01> nobilis poeta quin<01> talenta, quibus à Polycrate donatus fuit, cum de ijs duas noctes $olicitus fui$$et, reddidit dicens, non e$$e digna curis, quæ $int $u$cipienda de ip$is. Nobiles item & egregiè fortes imperatores fuerunt philo$ophorũ $imiles auri arg&etilde;ti<01> de$picientia ac contemptione: $iquidem Phocion Athenien$is, qui $æpius dux exercitus fuit, magnũ auri pondus, $ibi dono mi$$um ab Alexandro Macedonum rege, paruum duxit & contemp$it. & M. Curius aurum, Fabricius Lu$cinus argentum & æs referre Samnitibus iu$sit. Sed etiam re$pub. quædam aurum & argentum legibus & in$titutis ab u$u et tracta tione $uorum ciuium exclu$erũt. Etenim Lacædemones decreto & di$ci plina Lycurgi diligenter inquirebant in $uos ciues, ea po$siderent nec ne, po$$e$$or autem deprehen$us pœnas legibus & iudicio dedit. & oppidi ad Tigrim, quod Babytace nominabatur, incolæ at<01> habitatores aurũ defodiebant in terra, ne quis eo uteretur. & Scytarchæ u$um auri argen- ti<01> condemnabant, ut auaricia $e abdicarent. Tum metalla conuicijs ia- ctantur. Primo autem petulanter i$ti maledicũt auro & argento, uocãt<03> fune$tas & nefarias pe$tes humani generis, nam ea qui po$sident maximo in periculo $unt, quos deficiunt, po$$e$$oribus tendunt in$idias, quam- obrem utri$<01> $æpenũero cau$a interitus & exitij fuerunt. Siquidem Po- lymne$tor rex Thracum, ut potiretur auro, interfecit Polydorũ illu$trem ho$pitem & filium Priami, $oceri $ui & ueteris amici. The$auros quo<01> auri argenti<01> ut raperet Pygmaleon Tyriorum rex $ororis maritũ & $a- cerdotem, nullam habens rationem ne<01> affinitatis, ne<01> religionis, ob- truncauit. Auri gratia Eriphyle Amphiaraum maritum ho$ti prodidit. La$thenes Olynthum urbem Philippo Macedoni: Sp. Tarpeij filia auro corrupta Sabinos in arcem Romanam accepit. C. Curio patriam auro uendidit Cæ$ari dictatori. At Ae$culapio $ummo medico, & ut habitus e$t, Apollinis filio, aurum interitus cau$a fuit. Similiter M. Cra$$us cum auro Parthorum inhiaret, profligatus una cum filio & undecim legioni- bus, ho$ti ludibrio fuit. Is enim aurum liquidum infundens in rictum in- terfecti dixit: Aurum $iti$ti, aurum bibe. Sed quid multis hi$toriarum ex- emplis hic nobis opus e$t? cum uideamus diebus ferè $ingulis propter au rum argentúmue fores effringi, perfodi parietes, mi$eros uiatores occidi, ab i$to rapaci & crudeli genere hominũ nato ad furta, ad $acrilegia, ad ex- cur$iones & latrocinia, fures cõtra correptos $u$pendi, $acrilegos uiuos comburi, latronum artus rota confringi, bella quo<01> non exitio$a tantũ ijs quibus inferuntur, $ed ijs etiam qui ea faciunt, geri propter eadem. Quinetiam ea ip$a, dicunt, dant facultatem ad omne flagitium, uirginum $cilicet corruptelas, & adulteria, & ince$ta, $tupra deni<01> quæ per uim of- ferũtur. Ita<01> Poetæ cum fingunt louem in aureum imbrem uer$um, at<01> illap$um in $inum Danaes, non aliud uolunt, quàm ip$um auro muni$$e $ibi tutam uiam, qua ingrederetur in turrim ad uitium faciendum uirgini. Præterea auro & argento multorum fides labefactatur, emuntur iudicia, infinita $celera eduntur. Etenim ut Propertius inquit,</P> <foot>Aurea</foot> <p n=>7</p> <P>Aurea nunc uere $unt $ecula, plurimus auro Venit honos, auro conciliatur amor.</P> <P>Auro pul$a fides, auro uenalia iura, Aurum lex $equitur, mox $ine lege pudor.</P> <P>Et Diphilus</P> <P>Auro puto nihil quicquam potentius,</P> <P>Illo $ecantur, illo fiunt omnia.</P> <P>Optimus igitur qui$<01> i$ta meritò ac iure contemnit, & pro nihilo du- cit. Illud<03> dicit $enis Plautini:</P> <P>Odi ego aurum, multa multis $æpe $ua$it perperam.</P> <P>Ibi uero etiam Poetæ acerbe, & cõtumelio$e inuehuntur in pecuniam ex auro & argento conflatam. Inprimis autem Iuuenalis:</P> <P>Quando quidem inter nos $ancti$sima diuitiarum</P> <P>Maie$tas, & $i fune$ta pecunia templo</P> <P>Nondum habitas, nullas nummorum ereximus aras.</P> <P>Et in alio loco.</P> <P>Prima peregrinos ob$cœna pecunia mores</P> <P>Intulit, & turpi fregerunt $ecula luxu</P> <P>Diuitiæ molles.</P> <P>Et pleri<03> uehementer laudant rerum permutation&etilde;, qua ante repertã pecuniam quondam homines u$i $unt, & nunc $implices quædam natio- nes utuntur. Deinde reliquis metallis grande conuitium faciunt, impri- mis uero ferro, quo nulla pernities maior hominum uitæ afferri potuit: etenim ex eo efficiuntur gladij, pila, ha$tæ, conti, $agittæ, quibus homi- nes uulnerantur, & cædes, latrocinia, bella fiunt, quæ res cum Plinio $to- machũ moui$$et, $crip$it: ferro utimur non cominus $olum, $ed etiam mi$- $ili uolucri<03>, nunc tormentis excu$$o, nunc lacertis, nunc uero pennato, quam $celerati$simã humani ingenij fraudem arbitror. Siquidem ut ocy- us mors perueniret ad hominem, alitem illam fecimus, pennas<03> ferro de- dimus. Veruntamen mi$sile in unius corpore figitur, item $agitta $iue e- am mittat arcus, $iue $corpio, $iue catapulta, at ferreus bombardæ globus in aerem expre$$us, per multorũ corpora ire pote$t, & nullũ marmor $ax- úmue obiectum tam durum e$t, ut ip$um $uo ictu $ua<03> ui non perfringat Quocirca alti$simas turres æquat $olo, et muros firmi$simos findit, perrũ pit, di$ij cit: ut certè bali$tæ, quæ mittunt $axa, & arietes at<01> alia ueterũ tor menta, quæ murum percutiunt, & propugnacula deijciunt, cum bom- bardis comparata, non magnam uim habere uideantur. Quæ bõbardæ, quia horribiles fundunt $onos & fremitus, non $ecus ac $i tonitrua e$$ent: emittunt ex $e flammas coru$cantes, ut fulgetra, ædificia quæ<01> affligunt, comminuunt, di$sipant, ignem euomunt & incendium excitant, non ali- ter at<01> fulminum iactus: de no$træ ætatis impijs hominibus diceretur re ctius, quàm quondam de Salmoneo, fulmina eos eripui$$e loui et à mani- bus extor$i$$e, imò uero hanc perniciem hominum ab inferis emi$$am in terras, ut plures unò ictu concidentes ad $e raperet orcus. Sed quoniam <foot>a 4 bombar-</foot> <p n=>8</p> bombardæ quæ in manu teneri po$$unt, hodie raro $iunt ex ferro, magnæ nunquam, $ed ex æris & plumbi candidi quadam mi$tione, idcirco in æs & plumbum plura maledicta conferunt, quàm in ferrum. Hocloco eti- am commemorant æneum Phalaridis taurum, æneum Pergamenorũbo uem, canem ferreum, eculeum, manicas, compedes, cuneos, uncos, lami- nas ignitas. His homines crudeliter torti, confitentur maleficia & facino- ra, quæ nunquam cõmi$erunt, at<01> innocentes omni $upplicio mi$errime $ic ex cruciati necãtur. Plumbum etiam nigrum pe$tiferum et nocens e$$e, eo<03> liquido puniri homines, ex hoc carmine Horatij, de fortuna loquen tis conuincitur.</P> <P>Te $emper anteit $æua nece$sitas</P> <P>Clauos trabaleis, & cuneos manu</P> <P>Ge$tans ahena, nec $euerus</P> <P>Vncus abe$t, liquidum<03> plumbum.</P> <P>Vtuero magis odium concitent in hoc metallum, non $ilent de plum- batis & globulis paruarum bõbardarum ex eo factis, & læ$ionis necis<03> cau$am in ip$um cõferunt. Ita<01> cum natura in profundo terræ metalla pe nitus ab$tru$erit, ad u$us uitæ non $int nece$$aria, $preta $unt ab optimo quo <01> uiro & repudiata, effodienda non $unt, & cum effo$$a $emper mul torum & magnorum malorum cau$a extiterint: $equitur ip$am etiam ar- tem metallicam hominũ generi utilem non e$$e, $ed noxiam exitio$am<03>. I$tis autem tragœdijs uiri boni complures ita perturbãtur, ut odium acer bi$simum in metalla concipiant, ea<03> pror$us non gigni uelint, aut genita à nemine omnium effodi. Sed quo magis $ingularem illorum integrita- tem & innocentiam bonitatem<03> laudo, eò maiori curæ mihi erit, ut om- nis error ex eorum animis extirpetur, ac funditus tollatur, ut<03> aperiatur $ententia uera, & humano generi perutilis. Primũ qui metalla accu$ant & ea u$u abdicant, non uident$e Deum ip$um accu$are, & $celerum dam- nare, ut quem res qua$dam fru$tra ac $ine cau$a condidi$$e autument, & malorum autorem e$$e putent, quæ $anè $ententia pijs hominibus & peri tis uiris digna non e$t. Deinde, metalla certè terra non recõdit in profun- do, propterea quod ea ab hominibus fodi non uelit, $ed quia prouida $o lers<03> natura $uũ cui<01> rei locum dedit, ea gignit in uenis et fibris cõmi$$u ris<03> $axorum, tan quam in ua$is proprijs, & materiæ receptaculis: etenim in reliquis elementis aut gigni non po$$unt, quòd ip$is materia de$it, aut genita in aere, id quod perraro euenit, non reperiunt locum con$i$tendi, $ed $ua ui $uo<03> pondere deor$um in terram feruntur. Cum igitur metal- la $edem propriam et $tabilem habeãt in ui$ceribus terræ, quis non uidet i$tos, id quod uolunt probabili argum&etilde;tatione non concludere? Sed di- cunt: quanquam metalla $unt in terra, ut in proprio $ui ortus loco locata, quia tamen inclu$a & abdita latent in occulto, non $unt eruenda. Ego au- tem i$tis reprehen$oribus nimium mole$tis pro metallis pi$ces regeram, quos occultos & latentes in aquis, marinis etiam, capimus, cum multo magis alienum $it ab hominis terreni animalis uita maris interiora, quàm terræ ui$cera $crutari. Siquidem ut aues ad liberè uolitandum per aerem <foot>natæ</foot> <p n=>9</p> natæ $unt, ita pi$ces ad peruagandas aquas, cæteris autem animantibus natura dedit terram, ut in ea habitent, homini præterea ut ip$am colat, & ex eius cauernis metalla alia<03> fo$silia eliciat. Rur$us ijdem dicunt pi$ci- bus ue$cimur, at fo$$ilibus ne<01> fames $itis<03> depellitur, ne<01> utilia $unt ad corpus ue$tiendum: quod e$t alterum argumentum, quo contendũt pro- bare, metalla eruenda non e$$e. Verum homo $ine metallis non pote$t pa rare ea, quæ $uppeditant ad uictum & ad ue$titum. Etenim cum res ru$ti- ca maximam uictus copiam præbeat no$tris corporibus, primum nullus labor ab$oluitur & perficitur $ine in$trumentis, $iquidem terra $ubigitur uomeribus & dentalibus, dolabra refo diuntur præfractæ $tirpes & radi- ces $ummæ, $emen $par$um occatur, $eges $arritur & runcatur: matura fru ges falcibus cum parte culmi deme$$a in area deteritur, aut $picæ eius reci $æ cõduntur in horreum, & po$tea tribulis tunduntur, ac uannis expur- gãtur, pura deni<01> frumenta & legumina granario inferũtur, ex quo pro- mũtur rur$us cum res hæc po$tulat, aut flagitat nece$sitas. Iam ad fructus meliores & uberiores capiendos ex arboribus & fruticibus nobis opus e$t pa$tinatione, putatione, in$itione, quæ iterum $ine in$trumentis fieri non queunt, ut necliquores, lac dico, mel, uinum, oleum $ine ua$is coer- cere & continere po$$umus: nec tot generum animantes $ine $tabulis tue- ri à pluuia diutina et à frigore intolerabili. In$trumenta autem ru$tica ple ra<01> $unt ferrea, ut uomer, dentale, dolabra, dentes quos habet occa, $ar- culum, runcina, falx fœnaria, $tram&etilde;taria, arboraria, uineatica, rutrũ, $cal- pellum, furcæ, $cirpiculæ: ua$a uero ænea uel plumbea. Atne<01> in$tru- menta uasáue lignea $ine ferro $unt fabricata: ne<01> cella uinaria, uel olea- ria, ne<01> $tabulum, ne<01> ulla alia uillæ pars $ine in$trumentis ferreis potu- it ædificari. Deinde $iue ex pecuarijs pa$tionibus abducantur ad lanienã taurus, ueruex, hædus & alia eiu$dem generis animalia, $iue ex uillaticis auiarius coco tradat pullum, gallinam, eapum, num $ine $ecuribus aut cul tris animantes $ecari ac diuidi po$$unt? Vt nihil hic dicam de ahenis, et co calis æneis, quia ad coquendas carnes eundem u$um afferant fictilia, quæ ne ip$a quidem $ine in$trumentis à figulo fingi formari<03> queunt, ut nec $ine ferro in$trumenta ulla ex ligno fieri. Cum autem homini præterea uictum præbeant uenatio, aucupium, pi$catus, nónne uenator ceruum ir- retitum uenabulo tran$uerberat? $tantem currentémue $agitta configit? uel globulo bombardæ traijcit? nónne auceps item tetraonem uel pha$i- anum ictu $agittæ conficit? aut in eius corpus globulum bombardæ im- mittit? Vt taceam tendiculas alia<03> in$trumenta, quibus capitur attagen & picus, aliæ<03> $ylue$tres uolucres, ne $ingulas intempe$tiue nunc$peci- atim per$equar. Pi$cator deni<01> nónne hamo & uerriculo capit pi$ces in mari, in maritimis uiuarijs, in pi$cinis, in fluuijs? At hamus ferreus e$t, & è uerriculo interdum plumbeas aut ferreas ma$$as appen$as uidemus, pi$- ces autem capti pleri<01> mox cultris & $ecuribus in fru$ta $ecantur aut ex- enterantur. Sed de uictu $atis $uper<03> dictum: Nunc dicam de ue$titu, qui fit ex lana, lino, pennis, pilis, pellibus, corio. Verum oues primo tõ- dentur, deinde lana pectitur: tum ducuntur fila, po$tea $tamen $u$p&etilde;ditur <foot>in pan-</foot> <p n=>10</p> in pannuleio, $ub quod $ubit $ubtegmen, id<03> pectine feritur, ut tandem ex filis tantum: uel ex filis & pilis fiat pannus. Linum uero uul$um primo pectitur hamis. mox mergitur in aquas, rur$us<03> $iccatur: tum tu$um $ti- pario malleo uel confractum carminatur, deinde extenuatur in fila, po$t- remo texitur tela. Sed artifex panni aut textor num aliquod habet in$tru mentum non ferreum? uel ligneum $ine ferro factum? iam $arcinatori di$- cin dendus pannus uel tela: num id $ine cultro uel forfice faciet? num cõ- $uet ullam ue$tem $ine acu? ne populus quidem tran$marinus pennarum contextu corporis tegumentum faciet $ine ijsdem in$trumentis, nec pelli- ones ip$is carere po$$unt cuiu$cun<03> generis animantium $uant pelles. Et $utor indiget $calpri, quo $cindat coriu: cultri, quo radat: $ubulæ, qua per- foret, ut po$sit cõficere calceos. Sed hæc tegumenta corporum uel texta uel $uta $unt. Ædificia uero quæ idem corpus tuentur ab imbribus, uen- tis, frigore, calore, non extruũtur $ine $ecuri, $erra, terebro. Sed quid plu- ribus uerbis opus e$t? Metallis ex u$u hominum $ublatis, tollitur omnis ratio & tuendæ $u$tentandæ<03> ualetudinis, & tenendi cur$um uitæ cul- tioris. Etenim homines fœdi$simã et mi$errimam uitam degerent inter fe ras, ni metalla e$$ent, redirent ad glandes at<01> $ylue$tria poma & pruna: herbis & radicibus euul$is ue$cerentur, unguibus foderent $peluncas, in quibus noctu iacerent, interdiu in $yluis & campis pa$sim more be$tiarũ uagarentur, quæres quia hominis ratione, pre$tanti$sima & optima na- turæ dote, pror$us e$t indigna, adeóne qui$quam erit $tultus aut perti- nax, ut metalla ad uictum ue$titum<03> nece$$aria e$$e, & ad uitam hominũ tuendam pertinere, non concedat? Tum quia metallici plerum<01> fodiũt montes nihil frugum ferentes, & ualles tenebris circumfu$as agris ua$tita tem exiguam aut nullam inferunt. Po$tremò ubi $yluæ & nemora $ucci- duntur, ibi fruticum et arborum radicibus extirpatis frumenta $erunt, qul noui agri tam uberes breui efferunt fruges, ut damna, quæ lignis carius e- mendis faciunt incolæ, relarciant. At<01> metallis, quæ ex uenis conflan- tur, alibi innumeræ uolueres, be$tiæ edules, pi$ces comparari, & ad loca monto$a afferri po$$unt. Abeo ad exempla: Bias Prienen$is capta patria nihil de rebus precio$is exportauit ex urbe, ut uir qui habitus e$t $apiens, ab ho$tibus $ibi periculum non metuerit, quanquam hoc de eo dici uere non po$sit, quod $e coniecerit in fugam, non magna mihi res uidetur e$$e, iacturam horum etiam bonorum facere, perdita domo, prædijs, patria ip$a, qua nihil charius. Quin ego iudicarem Biantem i$tius generis bona contemp$i$se, ac pro nihilo puta$$e, $i anteaquam patria capta e$$et, ea lar- gitus e$$et cognatis & amicis, aut di$tribui$$et in egenti$simos homines: nam idip$um $ine cõtrouer$ia feci$$et $ua $ponte, hoc, quod tantopere mi- ratur Græcia, ui ho$tiũ coactus & fractus metu feci$$e uideri pote$t. So- crates uero non $preuit aurum, $ed docendi precium noluit $ibi per$olui. At Ari$tippus Cyrenen$is $i comporta$$et ip$e at<01> $erua$$et aurũ, quod iu$sit $eruos de $e abijcere, potui$$et emereres quæ expetũtur ad u$us ui- tæ nece$$arias & propter ege$tatem non habui$$et nece$$e adulari Diony- $ium Siciliæ tyrannum, nec unquam ex eo nominatus fui$$et regius canis. <foot>Quo-</foot> <p n=>11</p> Quocirca Dama$ippus Horatianus carpens Staberũ maximi æ$timan- tem diuitias inquit:</P> <P>Quid $imile i$ti</P> <P>Græcus Ari$tippus? qui $eruos proijcere aurum</P> <P>In media iu$sit Libya, quia tardius irent</P> <P>Propter onus $egnes, uter e$t in$anior horum?</P> <P>In$anit enim qui pluris facit diuitias, quàm uirtutes. In$anit etiam qui ea$dem re$puit, ac pro nihilo ducit, cum liceat ip$is bene uti. Quod aut&etilde; idem Ari$tippus aliàs aurum ab nauigio proiecit in mare, animo magno & prudenti eam rem egit. Siquidem cum aduerteret e$$e piratarum $ca- pham, in qua uehebatur, timuit de uita $ua, numerauit<03> aurum, & cum id $ponte eieci$$et in mare, tanquam feci$$et inuitus, ingemuit: $ed po$te- aquam eua$i$$et ex periculo, dixit: ip$um aurum perij$$e $atius e$t, quàm me perij$$e eius cau$a. Verum e$to, Philo$ophi quidam & Anacreon Teius contemp$erint aurum & argentum, Anaxagoras etiam Clazome- nius fundos, qui oues alerent, de$eruit: & Crates Thebanus cum mole$te ferret $e rei familiaris, aliarum<03> curas $u$tinere, & his animum $uum in contemplando di$trahi, bonis, quæ ualerent octo talenta, relictis, at<01> $umpto pallio & pera pauper omnem curam, cogitationem, operam ad philo$ophiam cõtulit. Num quod i$ti philo$ophi hæc $preuerint, omnes alij pecuariam rem non curarunt? non coluerunt agros? non habitarunt domos? certe multi contrà cum diuitijs affluerent præclare in $tudijs $ci- entiæ cognitionis<03> rerum diuinarum & humanarũ uer$ati $unt, ut Ari- $toteles, Cicero, Seneca. Sed Phocioni non erat integrũ, aurum ab Alex- andro ad $e mi$$um accipere. Si enim eo uti uolui$$et, tam rex quàm ip$e incurri$$et in odium offen$ionem<03> populi Athenien$is: qui populus etiã po$tea in uirum illum bonum ingratus fuit: nam eum cõpulit ad hoc, ut biberet cicutam. Quid autem M. Curio, & Fabricio Lu$cino minus con- ueniens, quàm aurum ab ho$tibus accipere? qui his machinis $perabant eos po$$e labefactari, aut $uis ciuibus in odium uenire uolebant, ut ip$is Romanis inter $e di$sidentibus rempub. funditus euerterent. Sed Lycur gus debuerat auro & argento utendi præcepta tradere Spartanis, nõ res per $e bonas tollere de medio. Babytacen$es uero quis non uidet homi- nes fui$$e amentes & inuidos? poterant enim auro mercari ea quibus in- digebant: uel ip$um donare finitimis populis, ut eos $ibi donis benefici- is <03> deuincirent. Po$tremo Scytarchæ $olo auro argenti<03> u$u damnato, auaritia $e non pror$us abdicarunt, quod auarus etiam $it aliorum bono- rum po$$e$$or, $i eis non utitur. Nunc re$pondendũ e$t ad cõuitia, qui- bus res fo$siles iactantur. Ita<01> aurum & argentum primò uocant pe$tes hominũ, quod po$$e$$oribus interitus & exitij cau$a $int: hoc autem mo- do quæ tandem res quam po$sidemus, pe$tis humani generis non dice- tur? an equus? an ue$tis? an deni<01> aliud $imile? Vectus autem in equo in$igni, aut uiator bene ue$titus cau$a latroni fuerit, ut ab eo occideretur, num igitur in equis non uehimur, $ed pedibus iter facimus, quia prædo cædem fecit ut raperet equum? aut num ue$titi non prodimus? $ed nudi, <foot>quia</foot> <p n=>12</p> quia gra$$ator ferro uitam uiatori eripuit, ut eum $poliaret ue$te? $imilis e$t po$$e$sio auri & argenti. Quoniam uero his omnibus hominũ uita be ne carere non pote$t, cauebimus à prædatoribus, & quia $emper non po$ $umus ex eorum manibus effugere, e$t propriũ munus magi$tratus, $cele ratos & nefarios homines ad tortorem & carnificem rapere. Belli etiam cau$a res fo$siles non $unt: ut enim cum unus aliquis Tyrannus magno a- more inflãmatus in mulierem egregia forma, facit bellum oppidanis, i$ti- u$modi belli in effrenata tyranni libidine e$t culpa, non in facie mulieris: Ita cum alius cæcus cupiditate auri & argenti bellum infert diuitibus po- pulis, metalla extra cau$am ponere debemus, & omnem culpam in auari- tiam transferre. Nam furentes impetus & turpes actiões, quæiura gentiũ & ciuium cõminuere & uiolare $olent, oriuntur ex no$tris uitijs. Quare non recte Tibullus in aurum contulit belli culpam, cum inquit:</P> <P>Diuitis hoc uitium e$t auri, nec bella fuerunt Faginus a$tabat cum $cyphus ante dapes.</P> <P>At Virgilius dicit homicidij culpam in auaritia re$idere de Polyme- $tore loquens:</P> <P>Fas omne abrumpit, Polydorum obtruncat, & auro</P> <P>Vipotitur. quid non mortalia pectora cogis</P> <P>Auri $acra fames?</P> <P>Et iterum recte, cum loquitur de Pigmaleone, qui Sicheum interfecit.</P> <P>at<01> auri cæcus amore,</P> <P>Clam ferro incautum $uperat.</P> <P>Fames enim & cupiditas auri aliarum<03> rerum reddit homines cæcos. At<01> impia i$ta pecuniarũ cupiditas omnibus omni tempore & loco pro bro fuit & crimini. Quin etiam auaritiæ tantum dediti, quod eius $erui e$- $ent, $emper illiberales & $ordidi $unt habiti. Similiter auro & argento, & gemmis expugnauerit aliquis pudicitiam mulierum, multorum fidem labefactarit, emerit iudicia, innumera $celera fecerit, iterum res fo$siles in culpa non $unt, $ed inflammatus at<01> ignitus furor hominũ, uel animorũ cæca & impia cupiditas. Quan quam autem in aurum & argentũ dicta, in pecuniam poti$simum dicantur, tamen quia nominatim eam carpunt Po- etæ, ip$orum conuicia infringenda $unt: quod uno illo fieri pote$t. His pecunia e$t bono, qui ea bene utuntur: dat damnum aut malum, qui ma- le. Quamobrem recti$sime Horatius:</P> <P>Ne$cis quid ualeat nummus, quem præbeat u$um</P> <P>Panis ematur, olus, uini $extarius.</P> <P>At<01> etiam in alio loco.</P> <P>Imperat aut $eruit collecta pecunia cui<01>,</P> <P>Tortum digna $equi potius quàm ducere funem.</P> <P>At homines ingenio$i & $olertes cum cõ$idera$$ent rerum permutati- onem, qua quondam homines rudes u$i $unt, & hodie immanes quæ- dam & barbaræ nationes utuntur, qualis e$$et, id e$t, quam difficilis factu & laborio$a, reperierũt pecuniam. Ea uero nihil utilius excogitari potuit. Siquidem parua auri argenti<01> ma$$a, precium e$t rei magnæ & grauis. <foot>Ita<01></foot> <p n=>13</p> Ita<01> pecunia fretæ gentes multum inter $e di$tantes longe<03> $eiuncta facil- lime faciunt mercaturas, quibus uita ciuilis uix carere pote$t. Deinde ma- ledicta quæ dicuntur in ferrum, æs, plumbum, neip$a quidem apud uiros prudentes & graues locum habent. Etenim ut illa metalla tollãtur de me- dio, homines certè uehementius efferue$centes iracundia, & effrenato furo re incitati, pugnis, calcibus, unguibus, dentibus tanquam feræ certabunt. Alij alijs fu$tes imping&etilde;t, alios lapidibus percutient, alios pro$tern&etilde;t, quin etiam homo hominem non $olum ferro interficit, $ed necat ueneno, inedia, $iti: premit faucibus & $trangulat, uiuũ defodit in terra: immergit in aquas & $uffocat, cõburit, $u$pendit, ut faciat omne elementũ particeps humanæ necis. Tum deni<01> alius feris obijcitur: alius in mactati pecoris cadauer to tus in$uitur, excepto capite, $ic<03> uermibus dilaniãdus relin quitur: alium ui uarijs immer$um, totum pariter murenæ di$trahunt: alius oleo incoquitur: alius oliuo inunctus ligatu$<01> mu$cis & crabronibus uexãdus proponitur: alius uirgis cæ$us uel fu$tibus mulctatus neci datur: alius $axis facta lapida- tione obruitur: alius præcipitatur ex altis locis. Præterea homo $ine metal lis cruciatur non uno modo? ut cum carnifex cereis ard&etilde;tibus inguina ip- $i & alas adurit: uel linteũ imponit in os, id <01> per in$piration&etilde; $en$im & leni ter in fauces tractum, repente & uiolenter retrahit: uel manibus po$t tergũ illigatis, ip$um fune paulatim in $ublime tractũ, $ubito deijcit: uel $imiliter à trabe religato $axum grandis põderis è pedibus funiculo app&etilde;dit: uel de- ni<01> eius artus torto di$trahit. Ita<01> ex his intelligimus non metalla e$$e cul panda, $ed no$tra uitia, iram dico, crudelitat&etilde;, di$cordiam, cupiditatem latè regnãdi, auaritiam, libidinem. Sed exi$tit hocloco quæ$tio, utrum res fo$- $iles in numero bonorũ habere debeamus, an reponere in malorum cœtu. Vniuer$as quidem diuitias Peripatetici in bonorum numero duxerunt, & modo nominarunt externa, quod ne<01> in animo ne<01> in corpore, $ed extra $int. Tum autem ut multa alia dixerũt e$$e po$$e bona, quod his bene uelma uti $it in no$tra $itũ pote$tate. Etenim boni uiri his bene utũtur, ei$<01> $unt utiles: mali, male, ei$<01> inutiles $unt. Socratis e$t dictum, uinũ ad ua$a mu- tari, diuitias ad eorum, qui ip$as po$sident mores. Stoici uero quorũ mos e$t ut $ubtiliter & argute di$put&etilde;t, quamuis diuitias ex bonorũ choro $u$tu lerint, non tamen numerarũt in malis, $ed in eo genere quod appellatur in- differens collocarunt. Etenim ip$is uirtus e$t una, bonum, uitium tantum modo malum, omne reliquum genus indifferens. Ita<01> ut ip$i de hacre $en tiunt, nihil intere$t bene ualeat qui$piam, an grauiter ægrotet: nihil inter- e$t formo$us $it an deformis. Deni<01></P> <P>Diues ne pri$co natus ab Inacho</P> <P>Nil intere$t, an pauper & infima</P> <P>De gente $ub dio moreris.</P> <P>At ego quidem non uideo cau$am cur ei quod naturaliter & per $e bonũ e$t, inter bona e$$e aliquid loci non debeat. Res fo$siles certè natura creat, & humano generi præbent multiplic&etilde; nece$$arium<03> u$um, ut taceã de or- natu, qui cum utilitate mirifice cõgruit. Igitur ip$a deijci de $uo $tatu & gra du quem tenent in bonis æquũ non e$t. Nec uero $i quis malè ip$is e$t u$us, <foot>b iccirco</foot> <p n=>14</p> iccirco recte dic&etilde;tur mala. Quibus enim rebus bonis malè æque at<01> bene uti non po$$umus? Liceat mihi exempla ponere ex utro<01> genere bonorũ. Vinum, potus longe optimus, $i modice bibitur, prode$t cococtioni cibo- rum, ad $anguinis ortumiuuat: promouet $uccos in omnes corporis par- tes: nutricationi bono e$t, nec corpori $olum, $ed animo etiam utile. Nam tenebras & caligin&etilde; mentis no$træ di$cutit: cura & $ollicitudine nos libe- rat: reddit fidentes rebus. Sin immodice bibitur, corpus lædit, & grauibus morbis opprimit. Vinolentus etiam nihil tacitum tenet: furit & bacchatur, multa<03> $celera nefaria $acit & flagitia. Qua dere Theognis perdoctè $cri- p$it uer$ibus, quos $iclatine reddere po$sumus:</P> <P>Vina nocere $olent, auida $i fauce trahantur, Si modice biberis, uina iuuare $olent.</P> <P>Sed ne diutius morer in externis, uenio ad corporis & animi bona, inter quæ mihi robur & forma at<01> ingenium occurrunt. Igitur $i quis robore fretus, multum laborat, ut $e $uo$<01> hone$te & laudate alat, eo bene utitur: Sin ex cæde uiuit & latrocinatur, male. Similiter fœmina pulchritudine exi mia $i nupta uiro, ei uni placere $tudet, forma utitur: $in petulãter uiuit ru it<01> in libidinem, ea, ut cõuenit, non utitur. Pari ratione adole$cens qui do ctrinæ $e$e dat, & artes ingenuas colit, recte utitur ingenio. Qui fingit, m&etilde;- titur, capit, fraude & perfidia fallit, eius celeritate abutitur. Vt autem is qui uinum, robur, formam, ingeniũ, propter peiorem u$um in bonorũ numero non habet, in $ummũ illum rerum opificem Deum iniurio$us & contumeli o$us e$t, ita qui res fo$siles eximit ex bonorũ cœtu, in eũdem iniuriã & cõtu meliam iacit. Recti$sime igitur quidã Græci poetæ $crip$erũt, ut Pindarus.</P> <P>Quæ uirtute pecunia Exornata nitet, $uppeditat uias</P> <P>Non unas bene agas, quibus Quæ $ors cun<01> ferens obtulerit tibi.</P> <P>Vt Sappho.</P> <P>Sine uirtutis amore ho$pes iniquus</P> <P>Nocet aurum, at $ociata hæc caput & $umma bonorum.</P> <P>Vt Callimachus.</P> <P>Diuitiæ magnos $ine nec uirtute: nec ip$æ</P> <P>Virtutes faciunt magnos $ine diuite cenfu.</P> <P>Vt Antiphanes.</P> <P>Nam per deos cur oportet quis dite$cere?</P> <P>Pecuniæ cur optet habere plurimum?</P> <P>Quàm po$sit auxiliari ut amicis, gratiæ</P> <P>Fructum<03> $erere Diuarum $uaui$simæ.</P> <P>Argumentis & conuitijs aduer$ariorum refutatis colligamus utilitates metallicæ. Primum autem ea utilis e$t medicis. Etenim effundit copiam medicamentorũ, quibus uulnera & ulcera $olent curari, pe$tis etiam: ut cer te $i nulla alia e$$et cau$a cur $crutaremur terrã, tamen medicinæ gratia eam fodere deberemus. Deinde utilis e$t pictoribus. Siquidem eruit genera pi- gmentorum, quibus cum ip$is tectoria picta fuerint, humor allap$us extrin <foot>$ecus</foot> <p n=>15</p> $ecus minus, quàm cæteris nocet. Tum utilis e$t architectis. Etenim inue- nit marmora ad firmitatem magnorum ædiũ apta, & ad ornatũ decora. Vti lis præterea e$t ijs, quorũ animus ad immortalem gloriam nititur. Nam ef- fodit metalla, è quibus nummi & $tatuæ alia<03> fiunt, quæ po$t literarũ mo nimenta hominibus quodammodo æternitat&etilde;, immortalitatem<03> donant. Mercatoribus etiam utilis e$t, quod multis de cau$is, ut aliàs dixi, moneta, quæ ex metallis cõficitur, oportunior $it homini, quàm rerum permutatio. Po$tremo cui non e$t utilis? nam ut nunc prætereã & relinquam opera tam cõcinna, tam polita, tam elaborata, tam utilia, quæ ex metallis in uarias fi- guras formant fabri aurarij, arg&etilde;tarij, ærarij, plumbarij, ferrarij, quotu$quis- que artifex $ine metallis aliquod opus elegans & perfectũ efficere pote$t? certe $i non utitur in$trum&etilde;tis ex ferro uel ex ære factis, ne<01> lignea, ne<01> la- pidea $ine ei$dem potuerũt formari. Ex quibus omnibus per$picuũ e$t, qui fructus quæ<03> cõmoditates percipiantur ex metallis. Ea uero ne habere- mus quidem ni$i ars metallica e$$et inu&etilde;ta, nobis<03> mini$traretur. Quis igi tur non intelligit eam e$$e maximè utilem, imo potius nece$$ariam huma- no generi? ne plura: Homo metallica carere non potuit, nec ip$um ea care re uoluit diuina benignitas. Porro quæritur metallica hone$tá ne $it inge- nuis, an pudenda & inhone$ta. Nos aut&etilde; eam inter hone$tas numeramus artes. Cuius enim artis quæ$tus non e$t impius, non odio$us, non $ordidus, illam hone$tam po$$umus exi$timare. Talem uero metallicæ quæ$tũ e$$e, quod augeat rem bonis & hone$tis rationibus iam o$tendemus: iure igi- tur inter hone$tas numeratur artes. Primum autem quæ$tus metallici, lice- at mihi eam conferre cum cæteris rationibus, quibus magna pecunia quæ- ritur, æquè pius e$t at<01> agricolæ. Nam ut hic, cum in agris $uis $ement&etilde; fa- cit, quamuis ip$i fructuo $i$simi $int, nemini tamen facit iniuriã: Ita ille cum $uum fodit metallũ, etiam$i magnos aceruos auri argenti'ue eruat, nulli ta- men mortalium dat damnum. Omnino<03> hæc duo genera rei familiaris au gendæ in primis $unt liberalia & ingenua. At præda bellatoris plerum<01> impia e$t, quod militaris furor rapiat bona tam $acra quàm prophana. Vt uero bellũ habeat $u$ceptum rex omniũ iu$ti$simus cum crudelibus tyran- nis, non po$$unt in eo homines improbi rem at<01> fortunas amittere, ut non innocentem & mi$eram plebem, $enes dico, matronas, uirgines, pupillos $e cum in eandem calamitatem trahant. Metallicus autem magnas diuitias in breui congerere pote$t $ine ulla ui, $ine fraude & malitia. Quocirca omni- no uerum non e$t illud uetus prouerbium. Omnis diues aut iniquus, aut iniqui hæres. De quo tamen quidam contendentes aduer$us nos, in$ectan tur & exagitant metallicos, eos<03> aut ip$orum liberos dicunt in breui in e- ge$tat&etilde; incidere, non aliam ob cau$am quàm quod diuitias non bono mo- do conge$$erint. Nihil enim uerius e$$e illo, quod e$t apud Næuium poe- tam, male parta male dilabuntur. His autem improbis rationibus homi- nes ex fodinis diuites fieri aiunt. Vbi $pes aliqua metalli effodi&etilde;di o$tendi- tur, aut regulus magi$tratúsue exturbat fodinæ dominos ex po$$e$sione, aut callidus & uer$utus aliquis uicinus antiquis po$$e$$oribus infert litem, ut eos aliqua fodinæ parte $poliet: aut præfectus fodinæ ideo indicit domi <foot>b 2 nis</foot> <p n=>16</p> nis $ymbola grauiora, ut $i ea dare uoluerint, uel non potuerint, omne ius po$$e$sionis amittant, ip$e contrà quàm fas e$t ami$$um u$urpet. Aut deni- que præ$es fodinæ uenam, qua parte abundat metallo oblinit luto, uel terris, $axis, a$$ere, palo tegit, ut aliquot po$t annis, cum domini fodinam putãtes exhau$tã, de$erent, ip$e metallũ relictum fodiat, & ad $e rapiat. Præ terea colluuies metallicorũ ex fraude, fallacijs, m&etilde;dacijs tota cõ$tat. Etenim ut de multis alijs nihil dicatur, $ed $olum de his quæ ex uendito & empto contra fidem fiunt, aut uenas effert fictis cõmentitij$<01> laudibus, ut fodina- rum partes dimidio carius quàm æ$timentur, po$sit diuendere, aut contrà aliquid detrahit de earum æ$timatione, ut partes paruo precio mercari po$ $it. Hæc crimina cum protulerint in mediũ, omnem bonam metallicæ exi- $timationem uiolatam putant. Omnia autem bona $iue bene $iue male par ta fuerint, aduer$o aliquo ca$u adflicta dilabũtur, aut pereunt & di$sipãtur culpa & uitio po$$e$$oris, qui ea uel inertia & negligentia amittit & perdit uel per luxuriam effundit at<01> obligurit: uel con$umit largitionibus & ex- haurit: uel ludendo profun dit & eijcit:</P> <P>uelut exhau$ta rediuiuus pullulet arca</P> <P>Nummus & è pleno $emper tollatur aceruo.</P> <P>Nec igitur mirum $i metallici non memores huius præcepti quod dedit Agathocles rex, fortunam repentinam reuer&etilde;ter e$$e habendam, ij$dem de cau$is in ege$tat&etilde; incidũt. Præ$ertim uero cum mediocribus diuitijs cõten- ti e$$e non po$$unt: tum enim non raro quas cõge$$erũt ex metallis, in alia metalla in$umũt. Verum non regulus aut magi$tratus pellit dominos po$ $e$sione, $ed tyrannus, qui homines $ubditos non bonis modo hone$te par tis, $ed etiam uita crudeli$sime priuat. Attamen cum $olitus $um inquire- re in eas querelas, quas i$ti apud uulgus habent de talibus iniurijs, $emper reperio male audientibus cau$am iu$ti$simã e$$e cur i$tos depellant de fodi nis, male dicentibus nullam cur de illis cõquerantur. Etenim quod non de derunt $ymbola ius po$$e$sionis ami$erũt, uel à magi$tratu ex alieno metal- lo $unt pul$i. Nam improbi quidam homines uenulas, proximas uenis af- fluentibus aliquo metallo, fodientes in alienã po$$e$sion&etilde; inuadunt. Ita<01> eos iniuriarũ accu$atos magi$tratus expellit at<01> exturbat ex fodinis. I$ti igi tur plerum <01> graues de eo rumores $pargũt in uulgus. At aliter cum quæ- dam, ut $olet, inter uicinos controuer$ia e$t orta, ip$am arbitri à magi$tratu dati dirimunt: aut de ea iudices cõ$tituti cogno$cunt & iudicãt: controuer $ia ergo dirempta, quia utriu$<01> partis cõ$en$io in ea re extitit, neutra debet de iniurijs cõqueri: iudicata, quia $ecundum leges metallicas $ententia lata e$t, altera inferior iure non pote$t. Sed ut non magnopere pugnem de hac re interdum unum aliquem præfectum fodinæ maiorem exigere collectã à dominis, quàm nece$sitas po$tulat. Quinetiam ut cõcedam aliquem fodi- næ præ$idem uenam, qua parte abundat metallis, oblinere luto, aut $tru- ctura tegere, num unius aut alterius improbitas plurimis bonis uiris notam fraudis inurere pote$t? quid $enatu $anctius & integrius $olet e$$e in repu- blica? nonnulli tamen in peculatu deprehen$i pœnas dederunt. Num iccir co hone$ti$simus ordo bonã famã exi$timation&etilde;<03> amittet? Sed certe præ- <foot>fectis</foot> <p n=>17</p> fectis fodinarum non licet $ymbola dominis indicere $ine $citu permi$$u<03> magi$tri metallicorũ & duumuirûm iuratorũ. Quare eiu$modi dolos ad- hibere non po$$unt. Præ$ides autem fodinarũ $i fraudis cõuicti fuerint, cæ- duntur uirgis: $in furti, $u$pendũtur. Fraudolentos autem e$$e aliquos par tium u&etilde;ditores & emptores clamant: cõcedimus. Sed num fallere po$$unt alium quàm homin&etilde; $tolidum, negligentem, imperitum rerum metallica- rum? uir $ane prudens, impiger, gnarus huius artis, $i fides u&etilde;ditoris uel em ptoris ip$i in dubium uenit, mox $e cõfert in fodinam, ut uenam tantopere laudatam aut uituperatã $ubijciat $ub a$pectum, & con$ideret $ibi emendæ uel uend&etilde;dæ $int partes nec ne. Sed dicant, ut is $ibi à dolis cauere po$$it, $im plex tamen & qui $e præbet credulũ, decipitur. At non raro uidemus, eum qui hoc modo aliũ circumuenire uolebat, $eip$um decipere, & merito omni bus ludibrio e$$e. Nam plerum<01> tam qui $tudet aliũ fallere, quàm qui falli uidetur, rei metallicæ e$t ignarus. Ita<01> cum uena præter opinion&etilde; fraudato ris metallis abundauerit, tum is qui putabatur deceptus e$$e lucrũ facit, qui decepi$$e damnum. Veruntamen ip$i metallici raro uendunt emúntue par tes, $ed frequenter iurati uenditores, qui eas uenales tanti emũt uel uendũt, quanti emere uel uendere fuerint iu$si. Cum igitur magi$tratus ex æquo & bono iudicet res cõtrouer$as, bonus metallicus neminem decipiat, impro- bus fallere non facile po$sit, aut $i fallat, non ferat impune, $ermo eorũ qui de hone$tate metallicorũ detrahere uolunt, nihil momenti & ponderis ha- bet. Deinde metallici quæ$tus nemini e$t odio$us. Quis enim non natura maleuolus & inuidus odiũ habebit in eum ad quem opes qua$i diuinitus delatæ $unt? qui<03> hoc amplectitur genus amplificãdi rem familiar&etilde;, quod omni caret crimine? Sed fœnerator $i u$uram exercet immodicã, in odia ho minũ incurrit: Sin modicã & ciuilem, ut non $it inuidio$us, ad pleb&etilde;, quod eam non exhauriat, exip$a diues admodum non efficitur. Tum quæ$tus me tallici non e$t $ordidus. Quî enim talis e$$e pote$t, tam magnus, tam copio- $us, tam pius? Turpe uero & illiberale e$t lucrũ mercatoris, cum uendit fu- co$as & fallaces merces, aut paruo emptis nimis magnum preciũ con$tituit, ea<03> de cau$a mercator non minori in odio quàm fœnerator e$$et apud ui- ros bonos, ni$i haberent ration&etilde; periculorũ, in quæ pro mercibus $e infert. Verum qui hoc loco cõtumelio$e dicunt de metallica detrah&etilde;di cau$a, aiũt quondam facinorũ & $celerum cõuictos homines e$$e damnatos ad metal- la, eos<03> aut $eruos venas fodi$$e: nunc uero metallicos e$$e mercenarios, ut<03> reliquos opifices in $ordida arte uer$ari. Profecto $i metallica ob hanc cau$am pudenda & inhone$ta ingenuo homini iudicatur, quod $erui quõ- dã foderint metalla, nec agricultura erit $atis hone$ta, quod mãcipia agros coluerint, & nunc apud Turcas colant: nec architectura, quod $erui quidam in ea artifices reperti $int: ne<01> medicina, quod non pauci medici fuerint $er ui, ne<01> plures aliæ artes ingenuæ, quod manu capti eas exercuerint. At a- gricultura, & architectura, & medicina, nihilo minus in numero hone$tarũ artium habentur. Nec igitur metallica ea cau$a ip$arũ à choro excludetur. Concedamus præterea i$tis quæ$tum mercenariorũ metallicorum e$$e $or- didum, nos certe non intelligimus fo$$ores modo cæteros<03> operarios, $ed <foot>b 3 tum</foot> <p n=>18</p> tum metallicæ peritos, tum eos qui impen$am faciũt in metalla. Inter quos numerari po$$unt reges, principes, re$pub. & in his hone$ti$simus qui$<01> ciuis. Tum deni<01> intelligimus præfectos metallorũ, qualis fuit Thucidi- des nobilis ille hi$toriarũ $criptor, quem Athenien$es præpo$uerunt Tha $iorum metallis. Attamen con$umere aliquid operæ & laboris in fo$sione uenarum non e$t indecorũ metallicis, maxime $i ip$i $umptũ fecerint in me talla. Quemadmodũ nec magnis uiris proprios agros colere. Alioqui Ro- manus $enatus L. Quintium Cincinnatũ operi agre$ti intentum non crea$- $et dictatorem: nec uiros ciuitatis primarios à uillis arce$si$$et in curiã. Simi liter ne<01> Maximilianus Cæ$ar no$tra ætate Conradũ a$crip$i$$et in nume rum nobilium, qui comites nominantur. Fuit uero ille, cum in metallis Sne bergi operas daret, egenti$simus: quare cognomentum habebat pauperis. Sed non multos po$t annos ex metallis Fir$ti, quod e$t oppidũ in Lotharin gia, diues factus, nomen ex fortuna inuenit. Ne<01> Vladislaus rex in cœtu eorũ, quos uocãt Barones, repo$ui$$et Tur$ium ciuem Cracoui&etilde;$em, quem metalla eius partis regni Vngarorum, quæ quondam Dacia fuit dicta, for- tunis locupletarunt. Quinetiam ne metallica quidem plebs e$t uilis & ab- iecta. Etenim nocturnis æque ac diurnis uigilijs & operibus exercitata ha- bet duriciam corporũ immanem, facillime<01> cum res po$tulat, labores & munera militiæ $u$tinet. Quippe quæ cõ$ueuit ad multã noctem uigilare, tractare ferramenta, fo$$as ducere, agere cuniculos, machinas fabricari, one ra ferre. Quocirca rei militaris periti, eam non modo. urbanæ plebi præfe- runt, $ed etiam ru$ticæ. Verum ut tandem huic di$putationi finem faciam: cum quæ$tus maximi $int fœneratoris, bellatoris, mercatoris, agricolæ, me tallici: fœnus autem $it odio$um, præda crudeliter capta ex fortunis plebis, non culpa calamito$æ, impia, quæ$tus metallicihone$tate ac decore præ$tet mercatoris lucro: non minus $it bonus quàm agricolæ, multo uberior. Quis non intelligit metallicam inprimis e$$e hone$tam? Certe cum una $it ex decem maximis rebus optimis<03>, pecuniã magnã bono modo inuenire, id homo $tudio$us & diligens rei familiaris non alia ratione facilius quàm metallica pote$t a$$equi.</P> <P>De re metallica Libri primi finis.</P> <foot>Georgij</foot> <p n=>19</p> <head>GEORGII AGRICO- LAE DE RE METALLICA LIBER SECVNDVS.</head> <P>Qvalis e$$e debeat perfectus metallicus, & quæ contra artem metallicam & metalla at<01> ip$os me- tallicos uidentur ualere, uel pro eis $unt, primo li- bro $atis explicaui: nunc decreui metallicos ampli us informare. Qui inprimis nece$$e habent $an- ctè Deum colere, ac ea, quæ dicam, $cire, & operã dare ut quo<01> opus efficiatur rite at<01> diligenter. Etenim diuina prouidentia factũ e$t, ut his qui & norunt ea quæ oportet facere, & curant ut perfici po$$int, plerum<01> omnia $ecunda accidant: inertibus cõtra & qui curam in rebus ab$oluendis non ponunt, aduer$a. Nemo certe $atis habet omnes artificij metallici partes in animi notione reponere $ine impen$is, quæ faci- endæ $unt in metalla: uel $ine laboribus quos $ibi ip$e $umit & $u$tinet. Ita- que $i quis facultatem habet id quod opus e$t in $umptũ erogandi, mercena rios, quotquot uult, in operas cuiu$<01> generis mittet. Vt quondam So$ias Thracen$is in arg&etilde;tarias operas mi$it mille $eruos, quos ip$i elocauerat Ni- cias Athenien$is filius Nicerati. Si nullam impen$ã facere pote$t, ex omni- bus operibus facilimũ quod<01> $ibi ad efficiendũ eligat. Ex quo genere hæc duo poti$simum $unt, ducere fo$$as, & riuorũ ac fluminum arenas lauare. Nam ex his $æpenumero colligũtur auri ram&etilde;ta: aut lapides nigri, ex qui- bus cõflatur plumbum candidum: aut etiam gemmæ. Illæ aperiunt uenas, quæ interdum abundant metallis, in $ummo ce$pite inuentis. Siue igitur ar te, $iue ca$u in eius manus tales arenæ aut uenæ inciderint, quæ$tum $ibi in- $tituere poterit $ine impendio, et ex paupere diues repente fieri. Contrà ue- ro $i optatis non re$ponderũt, mox de lotione uel fo$sione de$i$tere licebit. Verum cum unus aliquis rei familiaris amplificãdæ gratia $olus facit imp&etilde;- $as in metallum, magni refert ip$um intere$$e operibus, & præ$entem uide- re omnia, quæ effici iu$sit. Quamobrem aut ad fodinam domiciliũ habeat, ut $e in cõ$pectum operarijs $emper dare po$sit, $emper<01> cauere ne quis $u um munus negligenter exequatur: aut habitet in propinquis locis, ut & cre bro metallicas operas interui$at, & crebrius ad metallum $e uenturũ, quàm $it uenturus, operarijs per nuncium $ignificet. Etenim $uo aduentu uel eius denunciatione mercenariũ ferè quen<01> $ic terrebit, ut nunquã non diligen- ter negotium $uum agat. Sed cum inui$erit metallũ diligenter operarios lau det, & interdũ eis det munera, ut & ip$i & alij alcriores ad laborandũ fiant: contrà negligentes obiurget at<01> aliquos ex metallis amoueat, & in eorum locum $edulos $ub$tituat. Quinetiã dominus $æpenumero diesnoctes<03> maneat in metallo. Quæ non $it man$io de$idio$a & mollis. Nam metallici in re familiari augenda diligentis intere$t, frequenter de$cendere in fodinã, & aliquid temporis conferre ad naturam uenarũ fibrarũ<01> cogno$c&etilde;dam, <foot>b 4 & tam</foot> <p n=>20</p> & tam intus quàm foris omnes laborandi rationes intueri at<01> cõtemplari. Necid $olum agere debet, $ed interdum aliquoslabores $u$cipere: non ut in ijs $e frangat, $ed ut & $iia diligentia mercenarios excitet, & eos doceat art&etilde;. Etenim bene $e habet metallum, in quo quid faciendum $it non præ$es mo do, uerũ dominus etiam docet. Quocirca barbarus quidam, ut e$t apud Xe nophontem recte re$pondit regi, oculus domini $aginat equum, nam dili- gentia domini omnibus in rebus ualet plurimũ. At cum multi cõmunes im pen$as faciunt in metalla, ip$is accõmodatum at<01> utile e$t, ex$e præfectos fodinarum eligere, item præ$ides. Quia enim plerun<01> $ua homines curãt, aliena negligunt, non po$$unt illi $ua curare, quin aliena curent, nec aliena negligere, ut $ua non negligant. Quod $i nemo ex ip$is eiusmodi officiorũ onera $u$cipere uelit, aut $u$tinere po$sit, è re cõmuni erit, ea uiris dilig&etilde;ti$si mis imponere. Quondam certe hæcres curæ fuit præfectis metalloru: $iue domini e$$ent reges, utPriamus aurariorũ circa Abydum, Mydas eorũ quæ fuerunt in Berimo monte, Gyges, Alyattes, Crœ$us eorum, quæ fuerũt ad oppidum de$ertum inter Atarneam & Pergamum: $iue re$pub. ut Cartha- ginien$es argentariorũ quibus floruit Hi$pania: $iue familiæ amplæ & illu $tres, ut Athenis fodinarum Laurei montis. Hoc porro rationibus domini artis adhuc ignari maxime conducit, $umptum commun&etilde; $ibi cum alijs po- nere non in fo$sione uenæ unius, $ed plurium. Nam qui $olus impen$as fa- cit in unam aliquam fodinam, $i $ecunda fortuna ip$i uenam abundant&etilde; me tallis alijs<03> fo$silibus elargitur, ampli$simæ pecuniæ fit dominus: $in ad- uer$a inopem & $terilem, in omne tempus perdit omnino omnem $umptũ, quem in eam impendit. Qui uero nummos cõmuniter cum alijs in$umit in plures uenas alicuius loci nobilitati copia metallorũ, ille raro perdit oleum & operam, $ed ip$ius optatis plerum<01> fortuna re$pondet. Cum enim ex du odecim uenis in quas cõmunis fit $umptus una metallis affluens, domino non reddat modo pecuniam impen$am, $ed det præterea lucrũ, certe erit ei res metallica ampla & fructuo$a, cui duæ uenæ aut tres, aut quatuor plu- résue effundunt metalla. Xenophontis autem non multũ huic di$simile cõ $ilium e$t, quid ip$is Athenien$ibus $it faciendũ, $i nouas argenti uenas $ine detrimento uoluerint quærere. Sunt, inquit, Athenien$ium decem tribus. Ita<01> $i ciuitas $ingulis dederit $eruos pares numero, at<01> ip$æ cõmuni for- tuna nouas uenas $ecuerint, hoc $ane modo $i una inuenerit uenam argenti diuitem, uti<01> uniuer$is, id quod habet utilitatem, o$tendet: $in duæ tribus inuenerint, aut tres, aut quatuor, aut dimidia earum pars, profecto hæc o- pera utiliora fient. Spem enim omnes tribus fru$trari, præteritorũ non e$t $imile. Quamuis autem hoc Xenophontis cõ$ilium $it plenũ prudentiæ, ta men ei locus non e$t in ullis ciuitatibus, ni$i liberis & opulentis. Nam quæ in regum & principum ditione $unt, ueltyranni dominatu premuntur, $ine eorum permi$$u non audent facere tales impen$as. Quæ præditæ $unt par- uis opibus ac facultatibus, præ indigentia non po$$unt: tum etiam, ut mos e$t no$trorum hominũ, re$pub. nullos habent $eruos, quos tribubus elo- care po$$ent. Quare hodie qui cum pote$tate $unt, nomine rerumpub. im- pen$as agunt in metalla, non aliter ac priuati homines. Nonnulli uero do-</P> <foot>mini</foot> <p n=>97</p> <P>P<I>ertic æ line æ minorifpacio inter $e distantes</I> A. P<I>ertic æ liue æ maiori $pacio inter $e distantes</I> B.</P> <P>Tam aut&etilde; hi men$ores quàm proximi prius funiculis canabinis utuntur: mox eos alteris, ex philyris tiliæ factis, quod hi nihil, illi multum remittant, metiũtur. At<01> hos in æquatam planiciem extendũt. Primo quidem alterũ per deuexam montis partem de$cendentem obliquè. Deinde funiculum $e cundum, cui longitudo e$t cuniculi, $ub puteum agendi, rectà collocant, ut altero capite primi funiculi caput inferius attingat: tum tertium funiculũ it&etilde; rectà. lo cant: & quidem $ic ut $uperior$$uo capite $uperius primi funiculi ca put contingat, inferiori alterũ $ecundi funiculi, fiat<03> triangulus. Huius au- tem tertij funiculi altitudinem ad in$trumenti, cui index e$t, partem, tanquã ad perpendiculum re$pondentem, exigunt: cuius funiculi longitudo putei altitudinem demon$trat.</P> <cap>F<I>uniculi extenti</I> P<I>rimus $iue alter funicu lus</I> A. S<I>ecundus</I> B. T<I>ertius</I> C. T<I>riangulus</I> D.</cap> <fig> <foot>i Quidam</foot> <p n=>98</p> <P>Quidam uerò men$ores, ut ratio altitudinis putei dimetiendæ certior $it quin<01> funiculis extentis utuntur: primo obliquè de$cendente, duobus, $e- cundo $cilicet & tertio, quibus e$t cuniculi longitudo, duobus, quibus pu- tei altitudo: quo $anè modo con$tituunt quadrangulum, in duos triangu- los æquales diui$um: qui magis ad ueritatem dirigit.</P> <cap>F<I>uniculi extenti</I> P<I>rimus</I> A. S<I>ecundus</I> B. T<I>ertius</I> B. Q<I>uartus</I> C. Q<I>uintus</I> C. Q<I>uadrangulus</I> D.</cap> <fig> <P>At<01> hæ rationes altitudinis putei & longitudinis cuniculi dimetiendæ tunc ueræ $unt, cum uena at<01> $ic etiam puteus uel putei uno eodem<03> teno re rectà uel obliquè u$<01> ad cuniculũ de$cendit: $imiliter cùm cuniculus re- ctà ad puteum pertingit: at cùm uter<01> modo in hanc, modo in illam part&etilde; $e flectit, $i neutrius $pacium fuerit perfo$$um, nemo omnium mortaliũ tam acri e$t ingenio, ut quantum de recto curriculo deflectant animo po$sit cer nere: $in totum alterutrius, de alterius quidem longitudine, de alterius uerò altitudine facilius po$$umus exi$timare: ita<01> locus cuniculi, qui e$t $ub pu- teo iam primum fodi cœpto, ex dimetiendo $ic di$citur. Ad os cuniculi pri- mò figitur tripus, item<03> ad puteum, qui fodi cœpit, aut ad locum in quo fo dietur puteus. Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis, & a$$erculo quadrangulo, $uper quem in$trumentum, partes mundi indicans, $tatuitur, in palos impo$ito & ad ip$os affixo. Deinde ab inferiori tripode rectà in ter ram demittitur funiculus pondere grauatus: iuxta quem funiculũ iterũ pa- <foot>lus in</foot> <p n=>99</p> lus in terra defigitur: ad quem alter funiculus alligatus & affixus rectà duci- tur in cuniculum u$<01> ad eum finem, dum nullum fundamenti uel tecti ue- næ angulum attingat: po$tea à funiculo, ex inferiori tripode pendente, funi culus tertius, item affixus rectà $ur$um uer$us per decliuem montis partem ducitur u$<01> ad palum tripodis $uperioris, at<01> ad eum alligatur et affigitur: ut autem altitudinis dimen$io certior $it, unum & idem latus funiculi, ex in- feriori tripode pendentis, contingat tertius i$te funiculus, quod $ecundus, in cuniculum ductus, contingit: his omnibus ritè factis men$or cùm iam fu- niculus, rectà in cuniculum ductus, angulum $iue fundamenti $iue tecti ta- cturus e$t, in $olum cuniculi collocat a$$erem, & $uper eum $tatuit orb&etilde;, uel in$trum&etilde;tum, quod indicem habet, ei peculiare: id circulis ceratis differt ab altero, cui item index, libro tertio à nobis de$cripto. Ad utrum<01> autem, tan quam ad regulam & normam, decernit utrum funiculi extenti rectà tendãt ad extremam cuniculi partem, an modo rectà tendant, modo ad fundamen tum uel tectum declinent: utrum<01> in$trumentum in partes diui$um e$t: $ed quod habet indicem, quem regit magnes, in quatuor & uiginti: orbis uerò in $edecim. Etenim primò in quatuor principales, quarum quæ<01> rur$us in quatuor: utri<01> $unt circuli cerati, uerum ei, quod habet indicem, $eptem: al- teri, tantum quin<01>. Hos circulos ceratos men$or $iue hoc $iue illo utatur in $trumento, pungit, ip$is punctis ordine notans partes, in quas funiculi di- uer$is modis extenduntur. Sed orbis præterea foramen habet ex eius exti- ma parte circulari ad punctum u$<01> pertinens: in quod cochleam ferream, ad quam $ecundum funiculum alligat, immittit & uer$ando in a$$erem infi- git: ut etiam orbis maneat immobilis. Ne uerò funiculus $ecundus & dein- ceps alij extenti, de cochlea detrahantur, cauit ferro graui, in cuius foramine cochleæ caput includit: at alterum in$trumentũ, cui index e$t, quia caret fo- ramine, tantummodo ad cochleam apponit.</P> <cap>I<I>n$trumenti, cui index est, $eptem circuli cerati</I> A B C D E F G,</cap> <foot>i 2</foot> <p n=>100</p> <fig> <cap>Hic in$eratur pagina, picturam Orbis quin<01> circulorum ceratorum continens.</cap> <P>Vt autem in$trumentum in priorem uel po$teriorem partem non incli- net, at<01> ita nec men$ura in maiorem quàm par $it, longitudinem excre$cat, $uper ip$um libellam $tatiuam collocat: cuius ligula, $i in$trumentum in neu tram partem propenderit, nullos numeros, $ed eorũ principiũ demon$trat.</P> <foot>L<I>ibella</I></foot> <pb> <fig> <cap>Ponatur fol. 100. O<I>rbis quin<16> circuli cerati</I> A. B. C. D. E. E<I>iu$dem foramen</I> F. C<I>ochlea</I> G. F<I>errum perfor atum</I> H.</cap> <fig> <p n=>101</p> <cap>L<I>ibella $tatiua</I> A. E<I>ius ligula</I> B. L<I>ibella & ligula</I> C.</cap> <fig> <foot>i 3 Sed</foot> <p n=>102</p> <P>Sed cùm iam men$or $ingulis cuniculi angulis diligenter ob$eruatis tan- tam eius partem dimen$us fuerit, quantam dimetiri debuit, $ub dio in æqua ta planicie rur$us $ingulis angulis non minori diligentia ob$eruatis, eodem modo dimetitur: at<01> primò ad quen<01> angulum, prout trianguli ratio & ars hoc po$tulant, rectum funiculum, tanquam lineam, adijcit. Deinde funi culum, per deuexam montis partem a$cend&etilde;tem, $ic obliquè extendit ut in- feriori capite prius huius recti funiculi caput attingat: tum tertium funicu- lum $imiliter rectà, & quidem $ic ut $uperiori $uo capite $uperius $ecundi fu niculi caput contingat, inferiori po$terius primi funiculi. Tertij autem funi- culi longitudo altitudinem putei, ut $uprà dixi, demon$trat $imul et partem caniculi, ad quã putei fo$$a depre$$a pertinget. Si uerò ad cuniculum pute- us unus uel plures per intermedias fo$$as latentes & puteos pertinuerint, men$or à proximo, qui $ub dio e$t, or$us, breuius & citius altitudinem fodi endi putei dimetitur, quàm $i ordiatur ab ore cuniculi. Primò autem inter- uallum $ubdiale, quod e$t inter puteum effo$$um & effodiendum metitur: tum omnium puteorum, quos metiri oportet, obliquitatem, & omniũ fo$- $arum latentium, quibus quodam modo cõiunguntur, longitudinem u$<01> ad cuniculum. Po$tremò cuniculi partem, at<01> his omnibus ritè factis altitu|| dinem putei & locũ cuniculi, ad quem puteus pertinebit, demon$trat. Sed interdum ibi puteus rectus admodum altus fodiendus e$t, ubi prius e$t ob- liquus: & quidem iccirco ut onera machinis directo $ur$um $ubleuari & ex trahi po$sint: $ub dio certè ea, quam uer$ant equi: intra terram eadem & ijs quas impetus aquarum circumagit: ita<01> talem puteum $i nece$$e fuerit fo- dere men$or primò cochleam ferream uer$ando in $uperiorem ueteris pu- tei partem infigit: at<01> ab ea funiculum demittit u$<01> ad primum angulum, ubi rur$us infigit cochleam, rur$u$<01> demittit funiculum u$<01> ad $ecundum angulum. Id autem iterum ac $æpius facit, & quidem u$<01> eò dum funiculus ad imum puteum pertineat. Deinde ad quam<01> funiculi partem inferius ap plicat hemicyclium, & $emicirculum ceratum prope quam<01> lineam, quam ligula demon$trat, pungit, & numero, ne perturbetur ordo, $ignat: tum $in- gulas funiculi partes altero funiculo, ex philyris tiliæ facto, dimetitur: po- $tea cùm ex puteo redijt, $ecernit $e ab alijs & puncta ex hemicyclij $emicir- culo cerato transfert in aliquem orbis circulum, item ceratum. Po$tremò fu niculis in æquata planicie extentis angulos, ut trianguli ratio hoc po$tulat, metitur: ac docet qua parte fundamenti, qua tecti $axa excind&etilde;da $int ut pu- teus rectà de$cendat. Quod $i men$or fodinæ dominis o$tendere debeat lo cum fo$$æ latentis uel cuniculi, in quo puteus etiam $ur$us uer$us fodi&etilde;dus $it ut citius perforetur, ab inferiore fo$$a latente uel cuniculo dimetiendi ini tium facit $pacio ferè unius anguli ultra eum locum, ad quem putei fo$$a de- pre$$a pertinget: ubi eam fo$$am latentem uel cuniculi partem u$<01> ad prio- rem puteum, qui ab ip$a ad $uperiorem pertinet, dimen$us fuerit, eius quo- que putei obliquitatem hemicyclio uel orbe ad funiculum applicato meti- tur. Deinde $imiliter $uperiorem fo$$am lat&etilde;tem & obliquitatem putei, qui in ea foditur & $ur$um uer$us perforandus $it: tum iterum in æquata plani- cie funiculis omnibus extentis, & quidem ultimo $ic ut ad primum funiculũ <foot>per-</foot> <p n=>103</p> pertingat, metitur: at<01> ex ea dim&etilde;$ione cogno$cit quo loco fo$$æ lat&etilde;tis uel cuniculi $ur$um uer$us fodiendũ $it, et quot uenæ fodi&etilde;dæ pa$$us re$tent, ut puteus perfodi po$sit. Dixi de priori dimeti&etilde;di ratione, nunc dicã de altera. Cùm una uena propius ad alterã accedit, & earum diuer$i $unt po$$e$$ores, qui nuper uenerunt in po$$e$sion&etilde; $iue cuniculũ, uel fo$$am latent&etilde; agant, $i ue puteum fodiant, in ueterum dominorum quadratum nullo iure inua- dunt, aut inuadere uidentur: quocirca hi plerum<01> ius $uum repetunt, aut per$equuntur iudicio. Sed men$or uel ip$e controuer$iam inter dominos di rimit, uel arte $ua iudices in$truit ad decernendum, ut alter ab alterius metal lo manus ab$tineat. Ita<01> primò utriu$<01> partis fodinas metitur funiculis ca- nabinis & ex philyris tiliæ factis: & ad eos orbe, uel in$trumento, cui index e$t, applicato punctis notat partes, in quas extenduntur. Deinde funiculos in æquata planicie extendit: tum ab ea parte, cuius domini $unt in antiqua quadrati po$$e$sione or$us alteram uer$us, $eu in uenæ tecto $eu in funda- mento fuerit, tran$uer$arium funiculum rectà $ecundum $extam in$trumen ti, cui index e$t, partem tendit $pacio pa$$uum trium & dimidij: at<01> ueteri- bus dominis $uũ tribuit. Quod $i utrũ<01> unius uenæ latus in duobus cuni- culis uel fo$sis latentib. aduer$is fodiatur, men$or prius expendit inferior&etilde; cuniculum uel fo$$am latentem, po$terius $uperiorem, & con$iderat quan- tum uter<01> paulatim altior factus $it: utrin<01> aut&etilde; uiri robu$ti funiculos ex- tentos $ic manu comprehendunt & tenent, ut nihil remittant: utrin<01> men- $or perticas, longas pa$$um dimidium, funiculis $upponit: & po$teriori qui dem parte bacillum breue, quoties eo $ibi opus e$t, perticæ: $ed quidam ad perticas funiculos, ut minus uacillent, alligant. Libram uerò men$or, ut certi us utrin<01> expendere po$sit, ad medium funiculum appendit: at<01> ex ea re cogno$cit utrum alter cuniculus magis quàm alter, $imiliter altera fo$$a la- tens magis quàm altera a$$urrexerit. Deinde utrin<01> obliquitatem puteorũ metitur, ut utrin<01> eorum rectitudinem habere po$sit. Tum facile per$picit quot pa$$uum $pacium perfodiendum re$tet. Cuniculus autem qui$<01>, ut di xi, centum pa$$uum $pacio altior uno pa$$u fieri debet.</P> <foot>i 4 Libræ</foot> <p n=>104</p> <cap>L<I>ibræ pen$ilis ligula</I> A.</cap> <fig> <P>At men$ores Alpini cum cuniculos, in alti$simos montes actos, metiri $o l&etilde;t, utuntur etiã perticis, pa$$um dimidiũ longis, $ed quæ ex tribus partibus, quibus $unt cochleæ con$tant, ut eas breuiores facere po$sint: utuntur funi- culo, ex philyris tiliæ facto, ad quem alligatæ $unt $chœdæ, numerum pa$$u um indicantes: utũtur in$trum&etilde;to, cui index e$t, ip$is peculiari: circulis enim <foot>ceratis</foot> <p n=>105</p> ceratis caret: uerum eorum loco in manibus habent chartam, in qua $cribũt quam<01> in$trumenti, in po$teriorem perticam impo$iti partem, quam ligu- la, & funiculus extentus, per eius tria foramina penetrans, demon$trant, & numeros pa$$uum notant: eadem ligula indicat utrum funiculus in prior&etilde; uel po$teriorem partem inclinet. Pen$ilis autem, ut in libra, non e$t, $ed ad in$trumentum affixa, in eo qua$i iacet: $ed cuniculos iccirco metiuntur ut $ci re po$sint quot pa$sibus facti $int altiores: quot pa$$us inferior à $uperiori di$tet: quot pa$$uum interuallum, nondum perfo$$um, $it inter fo$$ores, qui aduer$i cauant unam eandem<03> uenam uel fibrã tran$uer$am, aut duas, qua- rum altera in alterã uergit.</P> <cap>I<I>n$tru enti index</I> A. E<I>ius ligula</I> B. L<I>igulæ foramina</I> C D E.</cap> <fig> <P>Sed redeo ad no$tras fodinas. Si men$or intus in cuniculis, uel fo$sis lat&etilde; tibus uoluerit arearũ terminos con$tituere & pangere $igno in $axũ inci$o, <foot>quemad-</foot> <p n=>106</p> quemadmodũ magi$ter metallicorũ $upra terrã ea$d&etilde; finib. definiuit, tũc pri mo locũ cuniculi uel fo$$æ lat&etilde;tis, qui e$t $ub $tipite terminali, ex dimeti&etilde;do, eo qu&etilde; $uprà explicaui modo, di$cit: ultra eum locũ, in cuius $axũ exi$timat $ignum e$$e incidendũ, funiculũ extendens. Deinde ij$d&etilde; funiculis in æqua <*>a planitie extentis ab ea $upremi parte, quæ $tipitem terminal&etilde; de$ignat, or $us infimũ uer$us rectà $ecundũ $extã in$trumenti, cui index e$t, partem ten- dit tran$uer$ariũ: tum infimi funiculi parte, quæ e$t ultra eã, ad quã tran$uer $arius pertinet, ablata demon$trat quo loco $ignũ terminale & hæreditariũ $it in $axũ cuniculi uel fo$$æ latentis incidendũ. Inciditur aũt id præ$entibus duũuiris iuratis, utriu$<01> fodinæ præfecto et præ$ide. Vt enim magi$ter me tallicorũ ij$d&etilde; præ$entibus $tipites terminales in terrã infigit, ita men$or $i- gni cau$$a plagã infligit $axis, quæ ip$a etiam iccirco terminalia nominãtur. Si uerò in puteo uenæ, nuper fodi cœptæ, terminos areæ pangat, primo ei- us putei obliquitat&etilde; in$trumento, cui e$t index, uel alio ad funiculũ applica to, metitur et pũctis notat. Deinde o&etilde;s fo$$as lat&etilde;tes u$<01> ad eã, in cuius $axis $igna terminalia $unt incid&etilde;da: eius uerò fo$$æ latentis $ingulos angulos di metitur: tũ funiculis in planicie ext&etilde;tis $imiliter tran$uer$ariũ, ut dixi, tendit, & $igna in $axis incidit. Quod $i $axũ terminale & hæreditariũ etiã in fo$$a latente, quæ $ub hac e$t, incidendũ fuerit, men$or ab hoc $igno or$us $ingu- los angulos notans metitur: & in inferiore fo$$a lat&etilde;te funiculũ tendit ultra eum locum, in cuius $axo exi$timat $ignũ e$$e incidendũ: mox funiculos, ut $æpius dixi, in planicie extendit. Et$i uerò uena $e in inferiore fo$$a latente a- liter ac in $uperiore, in qua primum $ignũ terminale in $axo e$t inci$um, ten- dit, tamen in inferiore $ignũ rectà in $axo incidendũ e$t. Etenim $i $ignũ infe rius $ecundũ $uperius inciderit, obliquũ fiet: quo modo iniurio$è alteri fodi næ aliquid de po$$e$sione detrahitur, alteri datur. Si præterea acciderit ut $i gnũ hæreditariũ in angulo $it incidendũ, men$or ab eo or$us pa$$um unum prior&etilde; fodinam uer$us metitur, alterũ po$teriorem uer$us: at<01> ex his efficit trianguiũ, eum<03> mediũ tran$uer$ario funiculo diuidens ad illũ $axũ termi- nale in $axo incidit. Po$tremò men$or interdum rei in ueritatis lucem profe rendæ gratia areæ terminum pangit in his locis, in quibus iam antè multa $i gna terminalia in $axis $unt inci$a. Tunc uerò à $tipite terminali, $ub dio in terram infixo, or$us primò u$<01> ad proximã fodinam metitur: deinde dime- titur unũ & alterũ puteũ: tum $tipitem terminalem in æquata planicie figit: & ab eo initiũ faciens ij$dem funiculis extentis $imiliter metitur: at<01> iterum $tipitem, qui ip$i eum dimetiendi finem $ignificet, in terrã infigit: po$tea $ub terra ab eo loco, in quo de$itum e$t, rur$us incipit metiri tot puteos & fo$$as latentes, quot memini$$e pote$t. Mox redit in planiciem: & iterum à $ecun- do $tipite or$us metitur: at<01> id facit u$<01> ad fo$$am latentem, in qua $ignum terminale in $axo e$t incidendum: ad extremum à $tipite terminali, primum in terra fixo, or$us tran$uer$arium funiculum rectà tendit uer$us ultimum, qui infimæ fo$$æ latentis longitudinem demon$trat: & qua parte eum attin git, ea uerè iudicans $ignum hæreditarium in $axo incidit.</P> <P>De re Metallica Libri V. FINIS.</P> <p n=>107</p> <head>GEORGII AGRICO- LAE DE RE METALLICA LIBER SEXTVS.</head> <P>Dixi de uenarum fo$sionibus, de puteorũ $tructu- ris, de cuniculorũ, fo$sarũ latentium, cauernarũ $ub $tructionibus, de arte men$oris: nunc dicam primò de ferramentis, quibus uenæ $axa<03> excindũtur: de inde de ua$is in quæ conijciuntur glebæ terrarũ, $a xorum, metallorũ, aliarum<03> rerũ fo$siliũ, ut uel ex trahi uel euehi uel efferri po$sint: at<01> etiam de ua- $is aquarijs & canalibus: tum de diuer$i generis ma chinis: po$tremò de malis metallicorũ, quæ omnia dum de$crib&etilde;tur accuratius, iterũ multæ laborandi rationes explicabũtur. Ferramenta aũt $unt ea, quæ proprio nomine inetallici $ic appellant, cunei præterea, laminæ, bracteæ, mallei, bacilla, conti, ligones, uerricula, batilla. Sed eorum, quæ proprio nomine ferram&etilde;ta $unt, quatuor exi$tunt formæ, quæ ferè non figura, $ed longitudine uel cra$situdine inter $e differunt: ete- nim omniũ pars $umma e$t lata & quadrãgula, ut malleo percuti po$sit: ima in mucron&etilde; de$init, ut $axorũ & uenarũ duriciam acie diffindat: omnia quo que præter quartũ $unt perforata. Primùm quidem, quo fo$$ores quotidie utuntur, longum e$t dodrantem: latum, $e$quidigitum: cra$$um, digitum. In $ecundo e$t eadem quæ in primo latitudo, item<01> cra$situdo, $ed longũ e$t duos dodrantes, quo fo$$ores duri$simas qua$<01> uenas $ic findunt, ut rimis fati$cant. Tertium eandem quam $ecundum longitudin&etilde; a$$umit, uerũ pau- lò latius & cra$sius e$t: quo fodiunt $olum eorum puteorum, qui paulatim colligunt aquas. Quartum ferè longum e$t palmos tres & digitum unum: cra$$um, digitos duos: $uprema parte latũ digitos tres, media palmum, ima, ut cætera cu$pidatum. Hoc uenas duriores excindũt. Verũ primi ferramen ti foramen à $umma parte di$tat palmum: $ecundi & tertij, digitos $eptem. Quod<01> uerò circa foramen hinc illinc<03> extuberat, in id indunt manubri- um ligneum: quod altera manu tenent, cùm ferramentum, ad $axa applica- tum, malleo feriunt. Hæc ferramenta maiora uel minora, prout res hoc po- $tulat, fabricari $olent. Omnia retu$a fabri ferrarij rur$us, quoad fieri pote$t, acuunt. At cuneus plerun<01> longus e$t palmos tres & digitos duos: latus, digitos $ex: $umma parte ad palmi altitudinem cra$$us digitos tres, deinde paulatim tenuior, ut ima fiat acutus. Sed lamina alta & lata e$t digitos $ex: $umma parte cra$$a digitos duos, ima $e$quidigitum. In bractea uerò e$t ea- dem, quæ in lamina altitudo & latitudo, $ed admodum tenuis e$t. His omni bus, ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas duri$simas excindunt. At<01> etiam cunei, laminæ, bracteæ modo maiores, modo minores $olent confici.</P> <foot>F<I>erramentum</I></foot> <p n=>108</p> <cap>F<I>erramentum primum</I> A. S<I>ecundum</I> B. T<I>ertium</I> C. Q<I>uartum.</I> D. C<I>uneus</I> E. L<I>amina</I> F. B<I>ractea</I> G. M<I>anubrium ligneum</I> H. M<I>anubrium in primo ferra/ mento inclu$um</I> I.</cap> <fig> <P>Mallei quo<01> duplices $unt: minores, quorũ manubria fo$$ores una ma- nu tenent: maiores, quorum utra<01>: in illis, quod ad magnitudinem et u$um pertinet triplex e$t differentia: minimo, tanquam leui$simo, percutiunt $e- cundum ferramentũ: medio, primum: maximo, tertium: at<01> is latus & cra$- $us e$t digitos duos. In maioribus uerò bipartita e$t uarietas: paruis quartũ ferramentum feriunt, magnis cuneos in fi$$uras impingunt: illi lati & cra$si $unt tres digitos, hi quin<01>, & longi pedem. Omnes autem media parte, in qua e$t foramen manubrij capax, extuberant: $ed maioribus manubria $unt imbecilliora, ut operarij mallei pondere inclinatiore uehementius ferire po$sint.</P> <cap>M<I>alleorum minorum</I> M<I>inimus</I> A. M<I>edius</I> B. M<I>aximus</I> C. M<I>alleorum maiorum</I> P<I>aruus</I> D. M<I>agnus</I> E. M<I>anubrium ligneum</I> F. M<I>anubrium in minimo malleo inclu$um</I> G.</cap> <foot>Bacillum</foot> <p n=>109</p> <fig> <P>Bacillum ferreum item duplex e$t: utrum<01> ima parte acutum, $ed alterũ teres, quo puteum, aqua plenum, cùm ad eum pertinet cuniculus, perforãt: alterum latũ, quo de cauernis in $olum deijciunt $axa ignis ui mollita, quæ conto detrudi non po$$unt. E$t autem contus metallicorum, ut nautarum, pertica oblonga in capite ferrum habens.</P> <cap>B<I>acillum teres</I> A. B<I>acillum latum</I> B. C<I>ontus</I> C.</cap> <fig> <P>Sed ligo metallicus differt à ru$tico: nam hic ima parte latus etacutus e$t: <foot>k ille</foot> <p n=>110</p> ille cu$pidatus: eo cauatur uena non dura, qualis e$$e $olet terrena. Similiter rutrum & batillum nihil di$tant à uulgaribus. Altero conuerrunt terras & glareas, altera ea$dem inijciunt in ua$a.</P> <cap>L<I>igo</I> A. R<I>utrum</I> B. B<I>atillum</I> C.</cap> <fig> <P>Terræ aũt & $axa & res metallicæ aliæ<03> fo$siles ligone cauatæ uel ferra- mentis exci$æ in ua$is aut corbibus aut $accis è puteis extrahũtur: ci$ijs uel cap$is pat&etilde;tibus <*>uehũtur è cuniculis: ex utri$<01> alueis efferuntur. Va$a $unt duplicia: quæ non materia, nõ figura differunt, $ed magnitudine: minora fe- rè tantũ capiũt, quantum metreta: maiora plerũ<01> $extuplo $unt capaciora: neutris enim certa e$t capacitas, $ed $æpius uaria. Vtra<01> conficiuntur ex a$- $eribus & duobus circulis ferreis, quorũ altero $uperius, altero inferius uin- ciuntur: nam colurni & querni a$$erib. puteorũ illi$i facile rumpuntur, ferrei durant. Maiorib. ut a$$eres $unt cra$siores & latio. es, ita etiã circuli utri$<01>, ut plus firmitatis & roboris habeant, octona bacilla ferrea $unt, aliquantum lata: quorum quaterna ex $uperiori circulo deor$um procedũt: quaterna eis qua$i obuia ex inferiori $ur$um: utrorũ<03> fundũ tam interius quàm extrin$e cus duobus uel tribus bacillis it&etilde; ferreis, & ex una inferioris circuli parte ad alterã pertin&etilde;tibus, munitur. Sed eorũ quæ extra $unt, alterũ ad id affigitur tran$uer$um: utra<01> hab&etilde;t binas ferreas an$as, quæ $uperius extant at<01> emi nent: utra<01> $emicirculũ ferreum, cuius inferior pars inclu$a in an$is recta e$t ut expeditius moueri po$sit: utra<01> multo altiora quàm latiora $unt, utri$<01> $u&mtilde;a pars e$t latior ut res effo$$æ facilius in ea infundi & rur$us ex eis effun di po$sint. In minora fermè pueri, in maiora uiri terras è $olo putei trahunt rutro, reliquas res fo$siles batillo in ea inijciunt, uel manibus ingerunt: ex qua re inge$tores $unt nominati: mox $emicirculo ferreo funis ductarij un- cũ implicãt: tũ machinis extrahũtur: minora quid&etilde;, quod ip$is leuius onus <foot>$it im-</foot> <p n=>111</p> $it impo$itũ, ea quam uer$ant homines: maiora, quod grauius, ea quam equi circumagunt. Quidam uerò in ua$orum locum $ub$tituũt corbes, quæ tan- tundem capiant, aut, quod leuiores quàm ua$a $int, etiam plus. Quidam $ac cis, ex taurinis tergoribus factis, pro ua$is utuntur: quorum $emicirculos fer reos unco preh&etilde;dit funis ductarius: eorum plerun<01> tres rebus effo$sis ple- ni $imul extrahuntur, tres demittuntur, tres à pueris implentur: hi Snebergi u$itati $unt, illæ Fribergi.</P> <cap>V<I>as minus</I> A. V<I>as maius</I> B. A<I>$$eres</I> C. C<I>irculi ferrei</I> D. B<I>acilla ferrea</I> E. B<I>acilla ferrea fun- di</I> F. A<I>n$æ</I> G. S<I>e<*>icirculus ferreus</I> H. V<I>ucus funis ductarij</I> I. C<I>orbis</I> K. S<I>acci</I> L.</cap> <fig> <foot>k 2</foot> <p n=>112</p> <P>Quod aũt nunc ci$iũ appellamus uehiculum e$t unam habens rotam nõ duas, utid quod equi trahunt: ip$um rebus fo$silibus refertum ex cuniculis uel ca$is ab operario euehitur: $ed hoc modo formatur. A$$eres duo longi circiter quin<01> pedes, alti unũ, lati duos digitos eliguntur: quorũ partes pri- mæ futuræ ad unius pedis longitudin&etilde;, po$tremæ ad duum pedũ inferius excindũtur, mediæ reman&etilde;t integræ. Deinde primæ excauantur, ut in earũ foraminibus circularibus axiculi capita circumagi po$sint. Mediæ uerò bis perforantur & prope imũ, ut capitula duarũ trabecularũ, in quas imponun tur a$$eres, recipiant: & in medio, ut capitula duorũ a$$erum tran$uer$ario- rum: at<01> claui, in his capitibus foras eminentibus infixi, totam firmant com pagem. Ex po$tremis a$$erum longorum partibus fiunt manubria: quorũ capitula inferius $unt reflexa, ut firmius manibus teneri po$sint. Sed rotula, quia unica, ne<01> modiolum habet, ne<01> circum axiculum uer$atur, uerũ cum ip$o circumuertitur: à curuaturis enim, quas <G>a)/yidas</G> Græci uocant, duo ra- dij tran$uer$arij, in eas inclu$i, per medium axiculum penetrant in oppo$itas curuaturas. Axiculus aũt quadrangulus e$t, exceptis capitibus, quorum u- trum<01> teres ut in foramine uolui po$sit: hoc ci$ium terris & $axis plenũ o- perarius euehit, inane reuehit. E$t præterea metallicis alterũ ci$iũ hoc gran- dius, quo hi, qui terram, cum lapillis nigris permi$tam, lauant, riuis in eam deductis, utuntur. Eius aut&etilde; prior a$$er tran$uer$arius altior e$t, ut terra in- ge$ta non decidat.</P> <cap>C<I>i$ium minus</I> A. A<I>$$eres eius longi</I> B. A<I>$$eres tran$uer$arij</I> C. R<I>otula</I> D. C<I>i$ium grandius</I> E. E<I>ius prior a$$er tran$uer$arius</I> F.</cap> <fig> <foot>Cap$a</foot> <p n=>113</p> <P>Cap$a aũt patens dimidio capacior e$t quàm ci$iũ: longa ferè pedes qua- tuor, lata & alta circiter pedes duos & dimidium: $ed quia ei figura e$t qua- drangula, tribus laminis quadrãgulis uincitur ferreis: & præter eos undi<01> bacillis ferreis munitur: ad ip$ius fundum duo axiculi ferrei $unt affixi, circũ quorum capitula utrin<01> orbiculi lignei uer$antur: qui, ne ex axiculis immo bilibus decidant, paruis clauis ferreis cauetur: ut magno illo obtu$o ad id&etilde; fundũ affixo, ne à trita uia, hoc e$t cauo trabium aberrent. Eam cap$am ue- ctor ip$ius partem po$teriorem manibus tenens & protrudens euehit onu- $tam rebus fo$silibus, uacuam reuchit. Quoniam uerò cùm mouetur, $onũ efficit, qui nonnullis ui$us canum latratui $imilis, canem uocarunt. Hac ca- p$a utuntur $i quando ex longi$simis cuniculis onera euehunt, & quòd mo ueatur facilius, & quòd grauius onus ip$i po$sit imponi.</P> <cap>C<I>ap$æ quadranguli ferrei</I> A. E<I>ius bacilla ferrea</I> B. A<I>xiculus ferreus</I> C. O<I>rbiculi lignei</I> D. P<I>arui claui ferrei</I> E. M<I>agnus clauus ferreus obtu$us</I> F. C<I>ap$a eadem inuer$a</I> G.</cap> <fig> <P>Sed alueos cauant ex $ingulis arborum truncis: quorum minores longi $unt plerum<01> duos pedes, lati unum: hos metallo refertos, præ$ertim cùm multum non effoditur, è puteis & cuniculis uel humeris egerunt, uel funicu lis, ex collis pendentibus, deuinctos efferunt. Veteres quicquid effo$$um e- rat humeris ege$si$$e Plinius autor e$t. Verùm ea ratio onerũ exportan do- rum quia plures homines magnis laboribus defatigat, & multa pecunia in operas erogatur, $preta à no$tris & repudiata. Maiorum autem alueorũ lon gitudo e$t ad tres pedes, latitudo palmipe dalis: in quibus terras metallicas <foot>k 3 experi-</foot> <p n=>114</p> experimenti poti$simùm gratia lauant.</P> <cap>A<I>lueus minor</I> A. F<I>uniculus</I> B. A<I>lueus maior</I> C.</cap> <fig> <P>At aquaria ua$a differunt u$u, quem habent, & materia, ex qua forman- tur. Nam quibu$dã aqua è puteis hau$ta infunditur in alia, ut $itulis: quæ- dam aquarum plena machinis extrahuntur, ut moduli et bulgæ. Alia $unt li gnea, $icuti $itulæ & moduli: alia $cortea, ueluti bulgæ. Moduli aut&etilde; aqua- rij æque ac ua$a, in quæ res aridæ ingeruntur, duplices $unt, minores & ma- iores: $ed hi moduli di$tant à ua$is $umma parte, quam hab&etilde;t angu$tiorem: & quidem iccirco ne, cùm ex puteis, maximè multum deuexis, trahuntur & illiduntur a$$eribus, aquæ effundantur. In hos modulos aquas $itulis infun- dunt, quæ $unt lignea ua$cula, non ut moduli in $ummo angu$ta, ne<01> uin- cta circulis ferreis, $ed colurnis, quod neutrum nece$sitas flagitet: at<01> hic etiam moduli minores extrahuntur ea machina, quam uer$ant homines: maiores ea quam equi circumagunt.</P> <foot>M<I>odulus</I></foot> <p n=>115</p> <cap>M<I>odulus minor</I> A. M<I>odulus maior</I> B. S<I>itula</I> C.</cap> <fig> <P>Sed bulgas no$tri nominant maximos illos utres aquarios, qui con$tant ex taurinis tergoribus duobus, uel duobus & dimidio: ex his bulgis tritis & u$itatis primò excidunt pili, at<01> glabræ & candidæ fiunt. Po$t id tempo ris rumpuntur. Quod $i parum, in partem ruptã bacilli teretis & $triati par- ticula immittitur, ac in ip$ius $trias bulga rupta undi<01> illigata $uitur: $in multum, eam re$arciunt particula tergoris taurini. Bulgæ autem unco cate- næ ductariæ implicatæ & demi$$æ mer$antur in aquis, & quàm primum eas hau$erint machina maxima extrahuntur: duplices uerò $unt: al- teræ per $e hauriunt aquas: in alteras batillo ligneo agi- tatæ quodammodo infunduntur.</P> <cap>B<I>ulga per $e hauriens aquas</I> A. B<I>ulga in quam aquæ pala agitatæ infunduntur</I> B.</cap> <foot>k 4 Aquas</foot> <p n=>116</p> <fig> <P>Aquas autem, ex puteis extractas, excipiunt canales, uel infundibula, per quæ tran$mittuntur in canales: $imiliter aquæ è lateribus cuniculorum efflu entes in canales deriuantur. Hi cõ$tant ex binis trabibus excauatis, & arctè coniunctis ut aquas profluentes po$sint continere: ex ore cuniculi u$<01> ad extremam eius partem pertinent a$$eribus contecti, ne terra uel $axũ in eos incidens aquarũ cur$um impediat. Quòd $i multus limus paulatim in ip$is $ub$ederit a$$eribus $ublatis purgantur, ne, quod etiam tunc eis accidit, ob- $truantur & obturentur. Quos autem canales metallici extra terram infun- dibulis quæ $unt ad ca$as puteorum, $ubijciunt, eos plerun<01> cauant ex $ingulis arboribus. Infundibula uerò ferè conficiuntur ex quatuor a$$eribus $ic inferius exci$is & con iunctis, ut $umma infundibulorum pars fiat latior, angu- $tiorima.</P> <cap>C<I>analis</I> A. I<I>nfundibulum</I> B.</cap> <foot>Quæ</foot> <p n=>117</p> <fig> <P>Quæ $int ferramenta metallicorũ, quæ ua$a $atis o$tendi: nunc machinas exponã, hæ triplices $unt, tractoriæ $cilicet, $piritales, $can$oriæ. Tractorijs onera ex puteis extrahũtur. Spiritales aerem conceptũ ex ore $uo inflant in cuniculos uel puteos: quod ni fiatin nõnullis fo$$ores laborare $ine magna $pirandi difficultate non po$$unt. Scan$oriæ $unt $calæ quarũ gradibus me tallici de$cendunt in puteos: & ex eis rur$us a$cendunt. Tractoriarũ uariæ & diuer$æ $unt formæ: & quædam ex ip$is multùm artificio$æ: &, ni$i ego fallor, ueteribus incognitæ: quæ iccirco inuentæ $unt, ut & aquæ trahi po$- $int ex terræ profundo, ad quod nulli cuniculi pertin&etilde;t: & res fo$siles ex pu teis, quos item nulli cõtingunt cuniculi, uel longi$simi. Quoniã uerò puteo rum non ead&etilde; e$t altitudo, in i$tius generis machinis magna uarietas exi$tit. $ed earũ, quibus onera $icca ex puteis extrahũtur, formæ quin<01> poti$simũ $unt u$itatæ, quarũ prima $ic cõficitur. Tigna duo, quàm puteus paulo lon- giora, collocantur: alterũ in fronte putei, alterũ in tergo. Eorum partes ex- tremæ habent foramina, in quæ pali, ad imum cuneatiores, immi$si altius in terram adiguntur ut maneant immobilia. Habent præterea formas, in qui- bus inclu$a $unt capita duorum tignorum trã$uer$ariorum: quorum unum dextrum putei latus occupat: alterum tantum abe$t à $ini$tro, ut inter ip$a locus $it aptus ad $calas affingendas: in horum tignorum tran$ucr$ariorum formis, quæ in media eorum $unt parte, $tipites uel a$$eres cra$si infiguntur & configuntur clauis ferreis: in quorum $tipitum uel a$$erum caua cra$sis la minis ferrata conijciuntur $uculæ capita: utrum<01> autem caput, ex $tipitis aut a$$eris cauo foras emin&etilde;s, e$t inclu$um in forma alterius capitis ligni lon gi $e$quiped&etilde;, lati palmũ, cra$si tres digitos: $ed utrũ<01> eius caput latũ e$t di- gitos $ept&etilde;: in alterũ uerò inclu$us e$t uectis, teres item longus $e$quiped&etilde;. <foot>circa</foot> <p n=>118</p> circa uerò $uculam funis ductarius inuoluitur, & eius media pars ad ip$am religatur: at utra<01> eiu$dem an$a habet uncũ ferreum, qui ua$is $emicirculo implicatur: ita<01> uectibus coacta $ucula dum uoluitur $emper alterum uas onere plenum ex puteo extrahitur in eundem demittitur uacuum. Cogunt autem $uculam uiri duo robu$ti, uter<01> prope $e ci$iũ habens, in quod, cùm uas ei propius fuerit extractum, exoneret. Duo uerò ua$a plerun<01> impl&etilde;t ci$ium. Quare ubi quatuor extracta fuerint uter<01> $uum ci$ium ex ca$a eue- hit et euertit: ita fit, ut $i putei fodiantur profundi, collis a$$urgat circa machi næ ca$am. Quod $i uena metallorũ fœcunda non fuerit, terras $axa<03> di$cri- mine remoto profundunt: $i fœcunda, $eor$im exonerata $eruant, tundunt, lauant. At cùm ua$a aquaria extrahunt, ea euertentes aquam per infundibu- la tran$mittunt in canalem, per quem effluit.</P> <cap>T<I>ignum in fronte putei collocatum</I> A. T<I>ignum in tergo putei collocatum</I> B. P<I>ali cuneati</I> C. T<I>igna tran$uer$aria</I> D. S<I>tipites uel a$$eres cra$si</I> E. L<I>amina ferrea</I> F. S<I>ucula</I> G. E<I>ius capita</I> H. L<I>ignum</I> I. V<I>ectis</I> K. F<I>unis ductarius</I> L. E<I>ius uncus</I> M. V<I>as</I> N. E<I>ius $emicirculus</I> O.</cap> <fig> <P>Altera machina, qua metallici, cùm putei $unt altiores, utuntur, à prima differt rota, quam præter uectes habet: eam, $i pondus altè non extrahitur, unus uectiarius uer$at, rota in alterius locum $uccedente: $in altius, tres, rota in quarti locum $ub$tituta. Etenim $ucula $emel mota rotæ uolubilitate iu- <foot>uatur,</foot> <p n=>119</p> uatur, ut multo facilius circumagi po$sit: ad quam rotam aliquot interdum ma$$ulæ plumbeæ appenduntur, uel in a$$erculis, ad eam affixis, includun- tur, ut cùm uer$atur pondere depre$$a ad motum propen$ior fiat. Quidam eadem de cau$a duo uel tria uel quatuor bacilla ferrea includunt in $ucula, eorum<03> capita ma$$ulis plumbeis aggrauant: $ed i$ta rota differt à rota cur rus, & ea, quam fluminis impetus uer$at. Etenim caret pinnis, quæ rotæ, quam uertit flumen, $unt: caret modiolo, qui e$t currus rotæ. Eius autem lo co habet $uculam cra$$am: in cuius formis inferiorum radiorum capita $unt inclu$a, ut $uperiora in curuaturarum formis: cùm tres uectiarij hanc machi nam torquent in orbem, tunc ad alterum $uculæ caput quatuor uectes re- cti $unt, in eo inclu$i: ad alterum unicus ille in metallis u$itatus, qui è duo- bus membris con$tat: quorum teres, quod $tratũ eminet, manibus prehen- ditur: quadrangulum, quod rectà a$$urgit, duas habet formas, in inferiore membrum teres includitur, in $uperiore $uculæ caput. Hunc uectem unus circumagit, illos duo: quorum alter eos trahit, alter trudit. Omnes uerò ue- ctiarios, quamcun<01> machinã uer$ant, uiros e$$e robu$tos nece$$e e$t, ut tam magnum laborem $u$tinere po$sint.</P> <cap>S<I>ucula</I> A. V<I>ectes recti</I> B. V<I>ectis u$itatus</I> C. R<I>otæ radij</I> D. E<I>iu$dem curuaturæ</I> E.</cap> <fig> <foot>Tertia</foot> <p n=>120</p> <P>Tertia machina minus fatigat operarios, cùm onera maiora $ubleuet. Et- $i uerò tardius, ut omnes aliæ machinæ, quibus tympana $unt, tamen altius: nempe ad pedes centum & octoginta: quæ $ic $e habet axis $tatuti codaces ferrei uer$antur in duobus catillis ferreis: quorũ inferior e$t inclu$us in trun co in terra locato, $uperior in trabe: axis ille inferiore parte habet orbem, ex cra$sis a$$eribus coagmentatis & compactis factum: $uperiore tympanum dentatum: id axis $trati tympanum quod ex fu$is con$tat, circumagit: circa hunc axem, cuius codaces uer$antur item in ferreis tignorum catillis, ducta- rius funus e$t inuolutus: operarij duo manibus quidem, ne cadant, prehen- dentes & tenentes perticam, ad duo tigna $tatuta affixam, pedibus uerò ta- bellas retrò trudentes machinam circumagunt: quoties autem uas unum, re bus effo$sis plenum, extraxerunt & $ubuerterunt, toties contrariè machinã uer$antes alterum extrahunt.</P> <cap>A<I>xis $tatutus</I> A. T<I>runcus</I> B. T<I>rabs</I> C. O<I>rbis</I> D. T<I>ympanum dentatum</I> E. A<I>xis $tratus</I> F. T<I>ympanum quod ex fu$is constat</I> G. F<I>unis ductarius</I> H. P<I>ertica</I> I. T<I>igna $tatuta</I> K. O<I>rbis tabellæ</I> L.</cap> <fig> <P>Quarta machina $ubleuat onera $e$cuplo maiora quàm duæ machinæ primò explicatæ: quæ ita fit. Tigna ad $edecim, longa pedes quadraginta, <foot>cra$$a</foot> <p n=>121</p> cra$$a & lata pedem, fibulis in $ummo coniuncta, in imo diuaricata erigun- tur: eorum $ingulorum inferiora capita in $ingulorum tignorũ in $olo $tra- torum formis includũtur: tigna, quæ humi iacent, longa $unt pedes quin<01>, lata $e$quipedem, cra$$a pedem. Quod<01> autem tignum erectum cum tigno humi $trato connectitur tertio quodam tigno obliquè de$cendente: cuius caput $uperius includitur in forma tigni erecti: inferius in forma tigni humi iacentis. Eiu$modi uerò tignum longum e$t pedes quatuor, cra$$um & latũ pedem: quomodo fit area rotunda, cuius linea dimetiens habet ad quinqua ginta pedes: in eius areæ medio crater altus ad decem pedes foditur, & fi$tu ca $pi$$atur, aut, ut $atis habeat firmitatis, contiguis tigillis, per quæ penetrãt pali, $tabilitur: eorum enim coniunctione terra crateris continetur ut deci- dere non po$sit. In imo crateris tignũ $ternitur longum pedes tres uel qua- tuor, cra$$um & latum $e$quipedem: id, ut immobile maneat, in tigillis conti guis e$t inclu$um. In eius medio ferreus e$t catillus, acie temperatus, in quo ferreus axis codax uer$atur: $imili modo tignum, quod in $ummo $ub fibula in formis duorum tignorum erectorum e$t inclu$um, habet catillum ferreũ in quo alter ip$ius axis codax ferreus uoluitur: nam qui$<01> axis metallicus, ut quæ<01> $emel, $i res ita ferat, dicam, duos ferreos habet codaces, tanquam clauos, in medio capitum, ad circinum rotundatorum, infixos: eorum pars, quæ in axis caput in figitur tam lata e$t quàm ip$um caput, & cra$$a digitũ: quæ extat teres & cra$$a palmum, aut cra$sior, $i res hoc po$tulat. Capita eti am cuiu$<01> axis metallici circulo ferreo cinguntur & uinciuntur, ut eò firmi us codaces continere po$sint. Axis aut&etilde; huius machinæ, exceptis capitibus, quadrangulus e$t & longus pedes quadraginta, cra$$us & latus $e$quipe- dem: in cuius axis formis quæ $unt $upra caput inferius, quatuor tignorum obliquè a$cendentium capita inclu$a fibulantur: eorundem capita $uperio- ra $u$tinent duo tigna tran$uer$aria duplicata, item in eorum formis in clu$a. Tigna uerò obliquè a$cendentia $unt longa pedes decem & octo, cra$$a pal mos tres, lata quin<01>. At tran$uer$aria duplicata $ic ad axem affixa $unt & in ter $e clauis ligneis coniuncta, ut non $eparentur: ea autem longa $unt pedes quatuor & uiginti. Deinde tympanũ e$t, quod con$tat ex tribus rotis: qua- rum media tam à $uprema quàm ab infima di$tat pedibus $eptem. Eis qua- tuor $unt radij, quos totidem tigilla obliquè a$cendentia $u$tinent: quorum capita inferiora circum axem fibula coniunguntur: $ingulorum aũt radiorũ alterum caput in forma axis, alterum in forma curuaturæ inclu$um e$t. Ex curuaturis infimæ rotæ ad curuaturas mediæ undi<01> pertin&etilde;t fu$i: $imiliter ex curuaturis mediæ ad curuaturas $upremæ: quibus fu$is duo ductarij fu- nes inuoluuntur: alter inter infimam rotam & mediam, alter inter mediã & $upremam. Hoc ædificium, in metæ figuram, excepta ea parte quandrangu la quæ $pectat ad puteum formatum, totum $candulis contegitur. Tum du- plicis ordinis $unt tigna tran$uer$aria utrin<01> $tatutis inclu$a: utra<01> longa $unt pedes decem & octo: $ed $tatuta cra$$a & lata pedem, tran$uer$aria tres palmos. Statuta numero $unt $edecim, tran$uer$aria octo, $uper quæ collo- cantur duæ trabes latæ pedem, cra$$æ tres palmos, excauatæ ad $emipedis latitudinem, ad quin<01> digitorum altitudinem: & altera quidem locatur $u- <foot>l per</foot> <p n=>122</p> per $uperiora tigna tran$uer$aria, altera $uper inferiora: utra<01> tam longa e$t, ut ferè ex machinæ tympano u$<01> ad puteum pertineat. Vtri<01> propei- dem tympanum axiculus ligneus e$t teres & cra$$us digitos $ex, cuius capi- tula, lamellis ferrata, uer$antur in armillis ferreis: utri<01> $unt orbiculi lignei, qui unà cum axiculis $uis ferreis uoluuntur in earundem trabium foramini- bus: at<01> hi orbiculi circũcirca $unt excauati, ut funis ductarius ex ip$is exci- dere non po$sit: ita<01> uter<01> funis per $uum axiculum $uo$<03> orbiculos ex- ten$us uer$atur: utriu$<01> uncus ferreus ua$is $emicirculo inijcitur: utri<01> præ terea capiti alterius inferioris tigni duplicati, quod e$t in axe inclu$um, e$t ti gillum longum pedes quatuor: id qua$i ex duplicato pendet: cui inferius ti gnum curtum e$t inclu$um, in quo auriga $edet: quod<01> ferreum habet cla- uum, qui recipit catenam, at<01> ea rur$us $tateram. Quo modo fieri pote$t ut duo equi hanc machinam modo hac, modo illac trahant: ui ci$sim<03> uas alte rum onere plenum ex puteo extrahatur, alterum uacuum in eundem demit tatur. Si uerò puteus fuerit profundus, quatuor equi machinam circuma- gunt. Va$i autem extracto, $iue $iccæ $iue humidæ res effundendæ fue rint, operarius harpagonem inijcit, ip$um<03> $ubuertit: is ex catena, cui tres uel quatuor annuli $unt, ad trabem affixa, dependet.</P> <cap>T<I>igna erecta</I> A. T<I>igna humi $trata</I> B. T<I>igna oblique de- $cendentia</I> C. A<I>rea</I> D. T<I>ignum in imo crateris $tra- tum</I> E. A<I>xis</I> F. T<I>igna tran$uer$aria duplicata</I> G. T<I>ympanum</I> H. D<I>uctarij funes</I> I. V<I>as</I> K. T<I>igillum ex duplicato pendens</I> L. T<I>ignum curtum</I> M. C<I>atena</I> N. S<I>tatera</I> O. H<I>arpago</I> P.</cap> <foot>Quinta</foot> <p n=>123</p> <fig> <P>Quinta $imilis e$t partim machinæ maximæ, partim tertiæ, quæ ab equis uer$ata pilis aquas haurit: quarum utran<01> paulò pò$t exponam. Etenim $i- <foot>l 2 cuti</foot> <p n=>124</p> cuti tertia & ab equis uer$atur, & duos habet axes: $tatutum $cilicet, circum quem, in terræ cauernam penetrantem, $imiliter inferius e$t tympanum den tatum: at<01> $tratum, circum quem tympanum quod ex fu$is con$tat. Vt ue- rò machina maxima duo habet tympana circum axem $tratum, pror$us illi- us tympanis $imilia, $ed minora, quod ua$a ex puteo duc&etilde;tos & quadragin- ta tantummodo pedes alto trahere po$sit: quorum alterum ex orbibus, ad quos affixa $unt tigna compo$itum e$t: alterum, quod exi$tit prope tympa- num quod ex fu$is con$tat, altum e$t <*>undi<01> circum axem pedes duos, cra$- $um unum: huic harpago impingitur: qui ip$um retin&etilde;s machinam, cùm res id po$tulauerit, $i$tit. Toties uerò po$tulat, quoties uel $acci è corio $axorũ fragmentis aut terris pleni, extracti euertuntur, uel aquæ ex ua$is, item extra ctis effunduntur: nam hæc machina non onera modo $icca leuat, $ed etiam humida, perinde ac aliæ quatuor machinæ iam nunc à me de$criptæ: quine tiam hac in puteum demittuntur tigna, ad eius catenam ductariam alligata. Sed harpago cra$$us pedem, longus $emipedem extat è tigno, catena appen $o ex altero capite tigni, quod uer$atur circum axiculum ferreum, quem cõ- tinent chelæ tigni $tatuti. Ex altero uerò mobilis illius tigni capite iterũ ca- tena appen$um e$t tignum longum, & ex eo rur$us catena alterum tignum breue: cui, cùm machina $i$tenda fuerit, operarius in$idet, at<01> $ic ip$um de- primit. Mox ei inijcit a$$erem uel tigillum, quod $ubter duo tigna pertinens ab eis ne attolli po$sit retinetur: quo modo harpago $ubleuatus, tympa- num<03> amplexus tam ualidè prehendit, ut $æpe ex ip$o $cintillæ exiliãt. Ha- bet autem tignum dependens, ad quod harpago e$t affixus aliquot forami- na, in quibus catena includitur, ut ip$e quemadmodum conuenit $ubleuari po$sit. Supra tympanum e$t tabulatum, ne id aqua de$tillans madefaciat. Nam $i madefactum fuerit, harpago machinam minus retinebit. Iuxta uerò alterum tympanum e$t palus, ex quo dependet catena, in cuius annulo po- $tremo inclu$us e$t alter harpago, hoc e$t uncinatum ferrum, longũ pedes tres. Is annulo, ad fundum tam ua$is quàm $acci affixo, iniectus illud retinet ut aqua effundi po$sit, hunc ut $axorum fragmenta euerti.</P> <cap>T<I>ympanum dentatum, quod est ad axem $tatutum</I> A. A<I>xis $tratus</I> B. T<I>ympanum quod ex fu$is con$tat</I> C. T<I>ympanum prope id ip$um</I> D. T<I>ympanum quod ex orbibus con$tat</I> E. H<I>arpago</I> F. T<I>ignum mobile</I> G. T<I>ignum breue</I> H. A<I>lter harpago</I> I.</cap> <foot>Venas</foot> <p n=>125</p> <fig> <P>Venas autem illis quin<01> machinis è puteis extractas uel è cuniculis eue- ctas metallici de montibus aut deuehunt, aut detrahunt aut deijciunt. No- <foot>l 3 $trates</foot> <p n=>126</p> $trates ip$as in cap$am, trahæ, quam equus trahit, impo$itã, conijcientes hye me de montibus, qui non admodum alti $unt, deuehunt. Carni uerò ij$dem temporibus hybernis eas in $accos, è corio factos, ingerunt: quorum duos uel tres imponunt paruæ trahæ, quæ priore parte altior e$t, po$teriore hu- milior: quibus $accis animo$us uector non $ine uitæ periculo in$idens trahã de monte in uallem decurrentem bacillo, quod gerit in manu, regit. Eam e- nim uel nimis celeriter decurrentem oppo$ito $i$tit: uel aliò, quàm quo de- bet, deflect&etilde;tem eodem in uiam reducit. At Norici quidam hyeme ea$dem in $accos, è $eto$is pellibus $uillis cõfectos, colligunt, & de alti$simis monti- bus, quos equi, muli, a$ini nequeũt $candere, detrahunt. Eorum uerò $accos uacuos robu$ti canes clitellarij, his rebus a$$uefacti, ferunt in montes: uena- rum plenos & loris con$trictos at<01> ad funem alligatos homo, eum in bra- chium uel pectus inuolu&etilde;s, per niues detrahit u$<01> ad eum locum, in quem equi, muli, a$ini clitellarij a$cendere po$$unt: ubi uenæ, è $accis $uillis erectæ, inijciuntur in alios $accos, è lineo panno bilice uel trilice factos: qui iumen- torum clitellis impo$iti deferuntur in officinas, in quibus uenæ uel lauan- tur uei excoquuntur.</P> <cap>T<I>raha cui impo$ita est cap$a</I> A. T<I>raha cui impo$iti $unt $acci</I> B. B<I>acillum</I> C. C<I>anes clitellarij</I> D. S<I>acci $uilli ad funem alligati</I> E.</cap> <fig> <p n=>127</p> <P>Si uerò equi, muli, a$ini, clitellarij montes $candere po$$unt, eorum clitel- lis primò $acci linei uenis repleti imponũtur: quos angu$tis montium uijs, quæ nec plau$tra nec trahas recipiunt, in ualles, rupibus altis & difficilibus aditu $ubiectas deferunt. At in rupibus, in quas iumenta $candere non po$- $unt, decliues collocantur longæ cap$æ patentes ex a$$eribus factæ, & tabel lis tran$uer$is, ne concidant, di$tinctæ. In has uenæ ci$ijs, quibus unica e$t ro ta, aduectas conijciunt: eas<03> in planiciem deuolutas, & uel in $accos lineos collectas iumenta clitellis deferunt, uel in trahas aut plau$tra coniectas de- uehunt. Cùm autem aurigæ uenas de arduis montium cliuis deuehunt bi- rotis utuntur ci$ijs, quæ à tergo trahunt duos arborum truncos in terrã de- mi$$os: hi $ua grauitate renitentes pronum grauium ci$iorum, quæ in cap$is uenas continent, decur$um impediunt: qui ni e$$ent aurigæ $æpius catenas rotis implicare cogerentur. Sed cùm ijdem aurigæ uenas de montibus, qui carent i$tiu$modi cliuis, deuehunt, plau$tris, quorum cap$æ duplo $unt lon giores quàm ci$iorum, utuntur: utrarum<01> a$$eres ita coagmentati $unt, ut cùm uenæ rur$us ab aurigis de plau$tris excutiendæ $unt, leuari & di$$olui po$sint. Nam eos tantummodo repagula coercent. Aurigæ uerò uenarum plau$tra triginta uel $exaginta de dominis conducunt deuehenda: quorum $ingulorum numerum præ$es officinæ in bacillo $ignat. Sed quædam ue- næ, poti$simum aut&etilde; plumbi candidi, è fodinis extractæ in octo partes uel nouem, $i domini fodinæ dominis cuniculi dant nonas, di$tribui $olent: id rarius fit modulis, $æpius cap$is: quæ ex tignis contiguis, & qua ad cauum conuertuntur planis, $unt confectæ. Dominus uerò qui$<01> eam par- tem, qnæ ei $ortitò obtigit, auehendam, lauandam, excoquendam curat.</P> <cap>E<I>qui clitellarij</I> A. C<I>ap$a longa in rupe decliuis locata</I> B. E<I>ius tabellæ</I> C. C<I>i$ium cui unica est rota</I> D. C<I>i$ium birotum</I> E. T<I>runci arborum</I> F. P<I>lau$trum</I> G. V<I>ena de plau$tro ex- cutitur</I> H. R<I>epagula</I> I. P<I>ræ$es officinæ plau$trorum nu- merum in bacillo $ignans</I> K. C<I>ap$æ in quas uenæ di$tri- buendæ inijciuntur</I> L.</cap> <foot>l 4 In ua$a,</foot> <p n=>128</p> <fig> <P>In ua$a, quæ quin<01> hæ machinæ trahũt, pueri uel uiri terras & $axorũ fra gm&etilde;ta batillis inijciunt, uel manibus ead&etilde; ij$dem ingerunt: unde inge$tores $unt nominati: eædem uerò machinæ non $icca modo, ut dixi, leuant onera, <foot>$ed etiam</foot> <p n=>129</p> $ed etiam humida $iue aquas. Verùm priu$quam exponam uaria & diuer$a genera machinarum, quibus metallici aquas $olum exantlare $olent, dicam quo modo res graues, quod genus $unt axes, catenæ ferreæ, fi$tulæ, ligna grandia in puteos rectos & profundos demitt&etilde;dæ $unt. Machina erigitur, cuius $ucula, utrin<01> quatuor uectes rectos habens, in tignis $tatutis includi tur, et circa eam ductarius inuoluitur funis, eiu$<03> caput alterum ad eandem affigitur, alterum alligatur ad res illas graues: quæ rectà $en$im operarijs re- nitentibus demittuntur: at<01>, $i in aliqua putei parte $ub$titerint, paululùm retrahuntur. Cùm uerò eædem $unt graui$simæ, tunc $ecundũ hanc machi- nam altera ei pror$us a$similis erigitur, ut & oneri robore pares $int, & idi- p$um $en$im demitti po$sit: quinetiam interdum ij$dem de cau$is trochlea funiculis ad trabem religatur: per cuius orbiculos ductarius funis traductus de$cendit & a$cendit.</P> <cap>S<I>ucula</I> A. V<I>ectes recti</I> B. T<I>igna $tatuta</I> C. F<I>unis</I> D. T<I>rochlea</I> E. L<I>igna demittenda</I> F.</cap> <fig> <P>Aquæ autem ex puteis aut extrahũtur, aut hauriuntur. Extrahũtur uerò in ua$a uel utres aquarios infu$æ: hos poti$simũ trahit machina, cuius rota duplices habet pinnas: illa quin<01> machinæ iã explicatæ: quan<08> quarta in quibu$dã locis etiã utres mediocres trahit: at hauriũtur $itulis uel orbiculis, quib. foramina $unt, uel pilis. Cùm aũt paucæ $unt, aut extrahũtur in ua$is: <foot>aut hau</foot> <p n=>130</p> aut hauriũtur $itulis uel orbiculis: cùm multæ, uel extrahũtur in utribus, uel hauriũtur pilis. Sed primò machinas $itulis aquas exantlantes in mediũ pro ferã, quarũ tres $unt $pecies: prima $ic $e habet. Loculamentũ quadrangulũ totũ con$tat ex cancellis ferreis, altũ pedes duos et dimidiũ: longũ it&etilde; pedes duos & dimidiũ, ac in$uper $extantem & quartã digiti part&etilde;: latũ quadran- tem & $emũciã: in quo $unt tres axiculi ferrei $trati, qui in catillis uel latis cir culis ferreis acie temperatis uer$antur: at<01> quatuor ferrea tympana: quorũ duo ex fu$is con$tant, totid&etilde; $unt dentata. Circũ axiculũ infimũ extra locula mentum e$t rotula lignea, ut propen$ior ad motũ fiat: intra loculamentũ mi nus prioris generis tympanũ, quod ex octo fu$is, $extant&etilde; & $emunciã lon- gis, con$tat: circũ alterũ axiculũ è loculamento nõ eminentem, ac iccirco tan tũmodo longũ pedes duos & dimidiũ, unciã, at<01> tertiã digiti part&etilde;, e$t alte ra parte minus tympanũ dentatũ, quod habet octo & quadraginta dentes: altera maius prioris generis tympanũ, quod ex duodecim fu$is, quadrant&etilde; longis, con$tat. Circũ aũt tertiũ axiculũ, cra$$um unciã & tertiam eius part&etilde;, e$t maius tympanũ dentatũ ex eo undi<01> pedem a$$urgens: quod habet du- os et $eptuaginta dentes: utriu$<01> uerò tympani dentibus $unt cochieæ: qua rũ $triges in tympanorũ $trias aguntur, & contra carũ $triæ in eorund&etilde; $tri- ges, ut in fractorũ locum alij reponi po$sint. Tam aũt dentes quàm fu$i $unt acie temperati: at $upremus axiculus ex loculam&etilde;to extans ita artificio$è e$t inclu$us in forma alterius axiculi, ut unus e$$e uideatur: is per receptaculũ, ex tignis cõpo$itum, quod e$t circũ puteũ penetrans, in unci ferrei, in cra$$o trunco querno inclu$i, orbiculo, ex mera ferri acie facto, uer$atur: circũ eum axiculũ e$t tale tympanũ, quale hab&etilde;t machinæ pilis aquas haurientes: cui $i militer $unt fibulæ ter curuatæ: quib. quia ferreæ catenæ ductariæ annuli in hærent, tam magnũ onus cam retrahere nõ pote$t: qui annuli nõ $icuti cæte rarũ catenarũ annuli $unt integri, $ed qui$<01> $uperiore parte utrin<01> curua- tus $equent&etilde; recipit: quo circa duplicis catenæ $peciem gerit: qua uerò alter alterũ recipit, $itulæ, ex laminis ferreis uel æreis factæ, $emicongiales ad eos loris alligantur: quare $i annuli fuerint centũ, totid&etilde; erunt $itulæ aquas effe- rentes: earũ aũt ora extant, & operculis tecta $unt, ne aquas effundant cùm putei fuerint decliues. Nam cùm recti fuerint, $itulæ operculis nece$$e non habent. Ita<01> uectiarius infimi axiculi caput in uectis forma includens eum $imul cum tympano uer$at: cuius fu$i cõuertunt alterius axiculi tympanum dentatũ. Quoniã uerò una cum ip$o circumagunt id, quod ex fu$is con$tat, hi rur$us $upremi axiculi tympanũ dentatũ uer$ant at<01> alterum, cui fibulæ $unt infixæ: quomodo catena $imul cum uacuis $itulis demittitur iuxta ue- næ fundamentũ per annulũ paululũ cõpre$$um in lacunã u$<01> ad imũ libra- mentum: cuius tympani axiculus ferreus utrin<01> in cra$si ferri catillo uer$a- tur: in quo tympano catena inuoluta $itulis aquas haurit: quas plenas iuxta uenæ tectũ extracta peruehit $uper axiculi $upremi tympanũ, ac $emper tres $imul inuer$as aquã effundere cogit in labrũ ex quo effluit in cuniculi cana- lem. Veruntamen talis machina minus e$t utilis, quòd, cùm $ine magno im- pendio con$trui non po$sit, paucas aquas efferat: & quidem tardius, ut eti- am cæteræ machinæ quibus plura $unt tympana.</P> <foot>L<I>ocula-</I></foot> <p n=>131</p> <cap>L<I>oculamentum</I> A. A<I>xiculus infimus</I> B. R<I>otula</I> C. T<I>ympanum quod ex fu$is con$tat minus</I> D. A<I>xiculus alter</I> E. T<I>ympanum dentatum minus</I> F. T<I>ympanum quod ex fu$is constat maius</I> G. A<I>xiculus $upremus</I> H. T<I>ympanum dentatum maius</I> I. C<I>atillus</I> K. C<I>irculus latus</I> L. R<I>eceptaculum</I> M. T<I>runcus quernus</I> N. V<I>ncus ferreus</I> O. O<I>rbiculus</I> P. T<I>ympanum $uperius</I> Q. F<I>ibulæ</I> R. C<I>atena</I> S. A<I>nnuli</I> T. S<I>itulæ</I> V. V<I>ectis</I> X. L<I>ibramentum $iut tympanum inferius</I> Y.</cap> <fig> <p n=>132</p> <P>Altera i$tius generis machina, paucis uerbis à Vitruuio de$cripta, congi ales $itulas citius effert. At<01> propterea ad aquas ex puteis, in quos multæ continenter influunt, hauriendas utilior e$t quàm prima: ea ferreo locula- mento tympani$<03> carens habet circum axem ligneum rotam, quæ à calcan tibus uer$atur. Axis aut&etilde; diu, quòd careat tympano, durare non pote$t: cæ- teris primæ $imilis e$t, ni$i quod duplicem habeat catenam ab illa diuer$am. Fibulas autem in huius machinæ axem, ut in aliarum tympanũ infigere de- bet, quos alij $implices, alij ter curuatas efficiũt, $ed utri$<01> quatuor cu$pides</P> <cap>R<I>ota quæ a calcantibus uer$atur</I> A. A<I>xis</I> B. C<I>atena duplex</I> C. A<I>nnulus duplicis catenæ</I> D. S<I>itulæ</I> E. F<I>ibula $implex</I> F. F<I>ibula ter curuata</I> G.</cap> <fig> <P>Tertia, quæ longè præ$tat duabus iam expo$itis, fabricatur cùm riuus ad fodinam deduci pote$t: cuius impetus pinnas percuti&etilde;s circumagit rotam, quam habet loco rotæ à calcantibus uer$atæ: quod ad axem attinet, $imilis e$t $ecũdæ: quod ad tympanum, quod e$t circũ axem, catenam, libramentũ primæ. Situlas uerò habet multò capaciores quàm etiam $ecunda. Sed quia $itulæ citò frangi $olent, metallici rarò his machinis utuntur: malunt<03> pau- cas aquas quin<01> primis machinis extrahere uel $iphonibus exantlare, mul tas uel pilis per fi$tulas haurire uel in utribus item extrahere.</P> <foot>R<I>ota</I></foot> <p n=>133</p> <cap>R<I>ota cuius pinnas impetus riui percurrit</I> A. A<I>xis</I> B. E<I>ius tympanum in quod fibulæ $unt infixæ</I> C. C<I>atena</I> D. A<I>nnulus</I> E. S<I>itulæ</I> F. L<I>ibramentum</I> G.</cap> <fig> <P>Verùm de primo machinarum genere $atis: nunc alterum, hoc e$t $ipho- nes aquam $piritu tractam orbiculis haurientes exponam: quorum $eptem $unt formæ: quæ licet $tructura inter $e differant, tamen eund&etilde; utilitatis fru- ctum metallicis præbent: quãquam alia alia maiorem. Primus $ypho $ic fit. Super lacunam $tatuitur contignatio: ad quam fi$tula una uel duæ, quarum altera in altera inclu$a e$t, in lacunæ fundum immi$$æ fibulis ferreis cu$pida tis & utrin<01> directò deor$um uer$us actis affiguntur, ut immotæ mancant: inferioris autem fi$tulæ inferior pars inclu$a e$t in trunco, alto ad duos pe- des: is fi$tulæ in$tar perforatus $tat in fundo lacunæ: $ed inferius eius fora- men ligno tereti occluditur: idem truncus circum circa habet foramina, per quæ aqua in ip$um manat. In $uperiore uerò eius parte excauata, $i una fi$tu la fuerit, pyxis ferrea, uel ærea, uel orichalcea, palmum alta, $ed fundo car&etilde;s, includitur: quam foricula rotunda tam arctè claudit, ut aqua $ur$um $piritu ducta relabi non po$sit: $in duæ fi$tulæ fuerint, qua coniunguntur pyxis in inferiore in cluditur, $uperioris apertura uel $iphunculus ad cuniculi canales pertingit. Ita<01> operarius impiger ad labores, in contignationis tabulato <foot>m $tans,</foot> <p n=>134</p> $tans, pilum in fi$tulam demi$$um intrudit ac retrahit: ad eius pili $ummum e$t uectis: imum e$t calceo indutum: $ic uocatur corium turbinis ferè figura: nam i$to modo $utum e$t, ut inferiore parte, qua ad pilum, in ip$o inclu$um, affigitur, angu$tum $it: $uperiore, qua haurit aquam, pateat. Vel orbiculus ferreus, digitum cra$$us, aut ligneus, $ex digitos cra$$us, uter<01> longè calceo præ$tans, ad imum pili, quod per eam penetrat, clauo ferreo traiecto affixus e$t, aut in eadem, in cochleæ figuram formata, inclu$us: qui orblculus $uperi us circumcirca corio tectus quin<01> aut $ex foramina habet uel rotunda uel longiu$cula, quæ uniuer$a $tellæ $peciem exprimere uidentur. Habet etiam eandem, quam fi$tulæ foramen, latitudinem, ut tantummodo in eam demit ti & rur$us attolli po$sit. Cùm autem operarius pilum $ur$um uer$us trahit, aquam orbiculi foraminibus, cuius corium tũc deprimit, hau$tam, ducit ad aperturam uel $iphunculum per quem effluit: foricula uerò pyxidis aperi- tur, ut aqua, quæ in truncum influxit, $piritu ducta denuo a$cendat in fi$tu- lam: cùm idem operarius pilum intrudit, foricula clauditur, ut orbiculus ite rum aquam haurire po$sit.</P> <cap>L<I>acuna</I> A. F<I>i$tulæ</I> B. C<I>ontignatio</I> C. T<I>runcus</I> D. F<I>oramina trunci</I> E. F<I>oricula</I> F. S<I>iphunculus</I> G. P<I>ilum</I> H. E<I>ius uectis</I> I. C<I>alceus</I> K. O<I>rbiculus habens foramina rotunda</I> L. O<I>rbiculus habens foramina longiu$cula</I> M. C<I>orium</I> N. H<I>ic terebrat $tipites & ex eis fi$tulas facit</I> O. T<I>erebra, cui cochlea est</I> P. T<I>erebra latior</I> Q.</cap> <foot>Alterius</foot> <p n=>135</p> <fig> <P>Alterius $iphonis pilum facilius cõmotum directo, deor$um fertur, & $ur $um refertur: qui $ic fit. Tigna duo $uper lacunam collocãtur: alterum prope <foot>m 2 dextrum</foot> <p n=>136</p> dextrum eius latus, alterum propè $ini$trum. Ad hoc fi$tulæ fibulis ferreis affiguntur: ad illud uel $tipes chelas habens perforatas, uel tignum $uperius excauatum, ut pro chelis $it. Axiculus autem ferreus per tigni cuiu$dam $ta- tuti latius & rotundum foramen, quod in eius medio e$t, penetrans in chela rum foraminibus $ic includitur, ut ip$e quidem maneat immobilis, tignum uerò circa eum uer$etur intra chelas: in cuius tigni altero capite $uperius pi- li caput e$t inclu$um, ferreo<03> clauo transfixum: in altero uectis item $uperi- us caput. Inferiori uerò manubrium e$t ut eò firmius manibus teneri po$$it. Ita<01> cùm operarius uectem $ur$um trudit, pilum in fi$tulam impellit: cùm retrahit uectem, ex fi$tula pilum extrahit: at<01> ita pilum iterum aquam, orbi cuii foraminibus hau$tam, ducit ad $iphunculum, per quem effluit in cana- lem. Hic autem $ipho, ut etiam $equens, quod ad pilum, orbiculum, truncũ, pyxidem, foriculam pertinet, eodem modo, quo primus, $e habet.</P> <cap>T<I>ignum $tatutum</I> A. A<I>xiculus</I> B. T<I>ignum quod circa axiculum uer$atur</I> C. P<I>ilum</I> D. V<I>ectis</I> E. A<I>nnulus, quo duæ fi$tulæ coniungi $olent</I> F.</cap> <fig> <P>Tertius $ipho iam dicti nõnihil di$$imilis e$t. Loco enim $tipitis duo $ta- tuuntur tigna circa $ummum perforata: in quibus foraminibus axis capita <foot>uertuntur</foot> <p n=>137</p> uertuntur. In medio eius axis duo tigilla $unt inclu$a: in quorum alterius ca- pite infixum e$t pilum: ad alterius uerò caput affixum e$t tignum graue, $ed curtum, ut protru$um inter duo illa tigna $tatuta moueri, at<01> qua$i ire & re dire po$$it. Id tignum cùm protrudit operarius, pilum ex fi$tula extrahitur: cum $ua ui redit, intruditur: quo modo aquam, quam fi$tula concipit, pilum orbiculi foraminibus hau$tam exprimit per $iphunculum in canalem. Sunt qui uectem in locum tigni curti $upponunt: uerùm hic $ipho, ut etiam pro- ximus $uperior, minus quàm cæteri, in metallis e$t u$itatus.</P> <cap>T<I>igna $tatuta</I> A. A<I>xis</I> B. T<I>igilla</I> C. P<I>ilum</I> D. T<I>ignum curtum</I> E. C<I>analis</I> F. H<I>ic deducit aquam e canali effluentem, ne in fo$$as actas influat</I> G.</cap> <fig> <P>Quarta $iphonum $pecies $implex non e$t, $ed duplex: ea $ic $e habet. Se- xangulus truncus faginus, longus pedes quin<01>, latus duos & dimidium, cra$$us $e$quipedem in duas partes $ecatur: quæ $ecundum, ferreum axicu- lum, in eis collocandum di$tribuuntur, & tam altè & la<*>è excauantur, ut i<*> ip$is uer$ari po$sit: cuius axiculi pars, quæ in trũco includitur, tota teres e$t, <foot>m 3 eius<03></foot> <p n=>138</p> eiu$<01> extrema, quæ pro codace e$t, recta exi$tit. Deinde altitudine pedis re $idet, rur$us<03> recta procedit: qua pilum teres ex eo dependet. Po$tea tam a$ $urgit altè quàin re$edit, iterum<03> paululùm rectà procedit. Deinde altitudi|| ne pedis a$$urgens rur$us rectà procedit: qua alterũ pilũ teres ex eo $u$pen- $um e$t. Po$tea tam re$idet altè quàm a$$urrexit: tum eius altera pars, quæ i- tem pro codace e$t, recta exi$tit: quæ, quia ex trunco extat, ne aqua, in eum tracta, erumpat duabus bracteolis ferreis orbiculi figura, cum quibus duo coria eiu$dem figuræ & magnitudinis $unt coniuncta, cauetur: quorum al- ter intra truncum, alter extra, circum axiculum e$t. Po$tremò $equitur pars eius quadrangula duo habens foramina, in quibus duo bacilla ferrea inclu- duntur, eorum<03> capita ma$$ulis plumbeis aggrauantur, ut axiculus ad mo tum fiat propen$ior. Qui, po$tquam eius caput in forma uectis fuerit inclu- $um, facilè circumagi pote$t. Superior autem trunci pars e$t humilior: inferi or, altior: illa in medio $emel fi$tulæ modo, cuius foramen $implicem habe- at latitudinem rectà deor$um perforatur: hæc bis, nempe ad utrun<01> latus item rectà deor$um duarum fi$tularum modo, quarum foramina duplicem habeant latitudinem: quæ trunci pars imponitur duabus fi$tulis, in eum $u- periore parte inclu$is, inferiore in truncos, in lacuna $tatutos, quibus forami na $unt, per quæ aquæ in eos influunt, penetrantibus. Deinde ferreus axicu lus in trunci cauo locatur, duobus pilis ferreis, quæ ex ip$o dependent, per eius foramina demi$sis in fi$tulas altitudine pedis: utri<01> pilo inferius e$t co chlea, quæ cra$$am laminam ferream, in orbiculi figuram formatam & fora- minibus plenam, at<01> corium, quod eam tegit, continet, ut fi$tula alterã py- xidem, cui e$t rotunda foricula eam claudens. Tum $uperior trunci pars $u- per inferiorem ex omni parte congruenter aptata imponitur: & qua cõiun- guntur latis & cra$sis laminis ferreis cinguntur, paruis cuneis latis item fer- reis adactis coercentur, fibulis uinciuntur: in ea $uperiore trunci parte fi$tu- la includitur: quam altera excipit, eam<03> rur$us tertia, at<01> deinceps alia ali- am u$<01> dum $uprema ad cuniculi canalem pertingat. Ita<01> cùm uectiarius axiculum uer$at, pila uici$sim laminis hauriunt aquas. Quod quia celeriter fit, & duarum fi$tularũ, $upra quas truncus e$t $tatutus, foramina duplo ma iora $unt quàm foramen $upra truncũ $tatutæ, nec altè pila hauriunt aquas, inferiorum impetus continenter $uperiores a$cendere & ex $upremæ fi$tu- læ apertura in cuniculi canalem effluere cogit. Quoniã uerò truncus ligne- us rimis fathi$cere $olet: $atius e$t eum ex plumbo, uel ære uel orichalco con flato conficere.</P> <cap>T<I>runcus</I> A. T<I>runci pars inferior</I> B. E<I>iu$dem pars $uperior</I> C. F<I>ibulæ</I> D. F<I>ictulæ $ub trunco</I> E. F<I>i$tula $uper truncum $ta- tuta</I> F. A<I>xiculus ferreus</I> G. P<I>ila</I> H. E<I>orum laminæ or- biculi figura</I> L. C<I>oria</I> K. F<I>oramina axis</I> L. B<I>acilla quorum capita ma$$ulis plumbeis $unt aggrauata</I> M. V<I>ectis</I> N.</cap> <p n=>139</p> <fig> <foot>m 4 Quarta</foot> <p n=>140</p> <P>Quarta $iphonum $pecies minus $implex e$t: nam con$tat ex duobus uel tribus $iphonibus: quorum pila attollit machina, quam uer$ant homines: etenim cui<01> pilo e$t dens, quem $uculæ bini dentes uici$$im tollunt. Eam duo uiri robu$ti, uel quatuor, cogunt. Sed cùm pila decidunt in fi$tulas, eo- rum orbiculi hauriunt aquas: cùm attolluntur, ea$dem aquas exprimũt per fi$tulas. Cuiu$<01> aũt pili $uperior pars, quæ in foraminibus tignorum tran$- uer$ariorum continetur, quadrangula e$t, & cra$$a at<01> lata $emipedem: reli qua, quæ in fi$tulas incidit, & ex alio ligno facta e$t, tota teres. Horum triũ $iphonum qui$<01> ex duabus continentibus fi$tulis, ad tigna putei affixis, cõ ponitur. Verùm hæc machina altius aquas haurit, utpote ad pedes quatuor & uiginti. Si foramina fi$tularum magna $unt duo tantum modo $iphones fiunt: $i paruæ, tres: ut utro<01> modo machina oneri par e$$e po$sit. Idem de cæteris machinis earum<03> fi$tulis $entiendum e$t. Quoniam uerò hi $ipho- nes ex duabus fi$tulis con$tant, pyxis ferrea, ut etiã prius dixi, cui e$t foricu- la ferrea, non includitur in trunco, $ed in q$tula inferiore: & quidem ea par te, qua ad $uperiorem adnectitur: at<01> ita pili pars teres $uperioris tantum- modo fi$tulæ longitudinem habet. Sed hanc rem mox planius explicabo.</P> <cap>P<I>ili dens</I> A. S<I>uculæ dentes</I> B. P<I>ili pars $uperior quadran/ gula</I> C. E<I>iu$dem pars inferior teres</I> D. T<I>igna tran$uer- $aria</I> E. F<I>iftulæ</I> F. E<I>ius apertura</I> G. C<I>analis</I> H.</cap> <foot>Sexta</foot> <p n=>141</p> <fig> <P>Sexta $iphonum forma pror$us eadem e$$et quæ quinta, ni$i pro $ucula axem haberet, eam<03> non homines uer$arent, $ed rota, quam aquarũ impe- tus, eius pinnas percutiens circumagit: qui quia longè $uperat uires huma- nas hæc machina aquas ex puteo amplius centũ pedes alto orbiculis per fi- <foot>$tulas</foot> <p n=>142</p> $tulas haurit. Infima aũt non modo huius $iphonis, $ed etiã aliorũ infimæ fi- $tulæ pars, ne re$egmina lignorũ, uel aliud quiddã, in $e trahens $orbeat, ple run<01> includi $olet in corbe cra$sis uiminibus contexta, & in lacuna po$ita.</P> <cap>R<I>ota</I> A. A<I>xis</I> B. T<I>runcus cui in$ictit in fima fiftula</I> C. C<I>orbis circundans truncum</I> D.</cap> <fig> <p n=>143</p> <P>Septima $iphonum $pecies ab hinc annis decem inuenta cùm omniũ ma ximè artificio$a & durabilis & utilis $it, $ine magno impendio confici po- te$t, ea con$tat ex pluribus $iphonibus: qui $imul, ut proximi, in puteum nõ de$cendunt, $ed alter alteri quodammodo $ubijcitur: etenim $i tres fuerint, ut e$$e $olent, ultimus exorbet aquas putei, & eas in primũ lacu$culũ effun- dit: $ecundus ex eo rur$us exhau$tas in $ecundum transfundit: tertius in cu- niculi canalem: pila horum $iphonum omnium rota pedes quindecim alta attollit pariter pariter<03> deijcit: quam eius pinnæ, ab impetu riui, in mont&etilde; deducti, percu$$æ, cogunt uer$ari: rotæ radij in axe, longo pedes $ex, cra$$o pedem, inclu$i $unt: cuius utrun<01> caput circulo ferreo cingitur: $ed in alterũ quidem infixus e$t codax, in alterum uerò ferrũ, ut codacis po$terior pars, cra$$um digitum & tam latum quàm ip$um caput e$t: quod tamen teres & circiter digitos tres cra$$um primò longitudine pedis recta extat, quatenus obtinet locum codacis: mox curuatum & qua$i lunatis obliquatum corni- bus altitudine pedis a$$urgit: deinde rur$us pedem recta eminet: quo modo fit ut hæc pars recta, cùm in orbem uoluitur, uici$sim fiat pedem altior & hu milior quàm illa. Ex hac po$teriore ferri teretis parte pendet primum pilum latum: ip$a enim in $uperius i$tius pili caput perforatũ, ut clauus ferreus pri- marum chelarum in inferius infigitur. Ne uerò pilum ex ea excidat, ut facilè excidere pote$t, &, cùm nece$$itas id po$tulat, eximi $olet, quod eius foram&etilde; latius $it quàm ferri pars, utrin<01> clauo ferreo, in ip$am infixo, coercetur: ne ij atterant caput pili bracteis ferreis uel corijs intermedijs cauetur: tale pilũ primum longũ e$t circiter pedes duodecim, reliqua uerò duo pedes $ex & uiginti. Sed quod<01> latum e$t palmum, cra$$um digitos tres: utra<01> cuiu$<01> pars lata tecta & munita e$t laminis ferreis: quæ cochleis item ferreis conti- nentur: ut pars, quæ uitium fecerit, refici po$sit. At chelæ in axiculum inclu- $æ $unt teretem, longum $e$quipedem, cra$$um palmos duos: is utrin<01> cin- gitur circulo ferreo, ne codaces ferrei, qui in tignorũ armillis ferreis uer$an- tur, ex eo excidant: ex quo axiculo utra<01> chelarum pars lignea eminet lon- ga pedes duos, lata & cra$$a digitos $ex. Altera ab altera di$tat palmos tres: utriu$<01> rur$us pars tam interior quàm exterior etiam laminis e$t ferrata. In chelas uerò claui duo ferrei teretes et cra$si digitos duos $ic infixi $unt, ut im mobiles maneant. Eorum po$terior per primi pili lati inferius & $ecundi $u perius caput perforatum & immobile penetrat. Prior aut&etilde; $imiliter immo- bilis per ferreum primi pili teretis caput item immobile & deflexum. I$tiu$- modi pilum quod<01> longum e$t pedes tredecim, cra$$um digitos tres, & in priorem cuiu$<01> $iphonis fi$tulam de$cendit tam profundè, ut eius orbicu- lus foriculã pyxidis ferè attingat. Quod cùm decidit in fi$tulam, aquæ, per orbiculi foramina penetrantes, corium attollunt: cùm $ubleuatur, eædem corium, quod ip$as fert, deprimũt. Foricula uerò pyxidem, ut foris ianuam, claudit. At fi$tulæ coniunguntur duobus circulis ferreis, palmum latis, alte- ro interius, altero extrin$ecus. Sed interiore utrin<01> acuto ut in utram<01> fi- $tulam penetrare & eas cõtinere po$sit. Quan<08> nunc fi$tulæ carent interio re circulo: $ed habent commi$$uras, quibus iungũtur. Etenim $uperioris in- ferius caput cõtinet, inferioris caput $uperius: utrun<01> enim ad altitudinem <foot>$eptem</foot> <p n=>144</p> $eptem digitorum exci$um e$t: uerũ illud interius, hoc extrin$ecus, ut alterũ in alterũ inire po$sit, cùm pilũ incidit in prior&etilde; fi$tulã, foricula illa clauditur: cùm extrahitur, aperitur: ut aquæ pateat foramen. Vnu$qui$<01> autem i$tiu$- modi $iphonum con$tat ex duabus fi$tulis: quarum utra<01> longa e$t pedes duodecim: utriu$<01> foramen latũ e$t digitos $eptem. Inferior in putei lacuna uel in lacu$culo collocatur, eius<03> foramen inferius ob$truitur ligno tereti: $upra quod fi$tulæ circumcirca $ex $unt foramina, per quæ aqua in eam in- fluit. At $uperioris fi$tulæ pars $uperior aperturam habet altam pedem, latã palmum, per quam aqua effluit in lacu$culum uel in canalem: qui$<01> lacu$cu lus longus e$t pedes duos, latus & altus unum. Quot uerò $unt $iphones, tot $unt axiculi, tot chelæ, tot utriu$<01> generis pila. Sed $i tres fuerint $ipho- nes duo tantummodo lacu$culi $unt, quòd lacuna putei & canalis cuniculi in duorum locum $uccedant. Hæc autem machina $ic aquas ex puteo hau- rit: rota uer$ata primum pilum attollit: id $ubleuat primas chelas: at<01> ita eti- am $ecundum pilum latum & primum teres. Deinde $ecundu latum $ecun- das chelas, & $ic tertium pilum latum et $ecundum teres: tum tertium pilum latum tertias chelas & tertium pilum teres. Nam ex harum chelarum clauo ferreo nullum pilum latũ pendet, quod nulla in re ultimo $iphoni u$ui e$$e po$sit. Contra uerò cùm primum latum decidit, quæ<01> chelæ delabuntur, quod<01> pilum latum, quod<01> teres. At<01> i$ta ratione uno eodem<03> tempo- re aqua in lacu$culos infunditur & ex ei$dem exhauritur: ex lacuna uerò pu tei $olum exhauritur, in canalem cuniculi tantum infunditur. Quinetiã cir- cum axem longiorem duæ rotæ fieri po$$unt $i riuus tantam aquarum copi am $uppeditauerit, quanta eas uer$are po$sit: at<01> ex utriu$<01> ferri teretis par te po$teriore unum uel duo pila lata appendi po$$unt: quorum quod<01> tri- um $yphonum pila cõmoueat. Po$tremò nece$$e e$t puteos, è quibus aquæ fi$tulis hauriuntur, e$$e rectos. Nam omnes $iphones, ut etiam aliæ machi- næ tractoriæ, quibus fi$tulæ $unt, aquas minus altè hauriunt, $i fi$tulæ obli- què in obliquis puteis locantur, quàm $i rectà in rectis $tatuantur.</P> <cap>P<I>uteus</I> A. V<I>ltimus $ipho</I> B. L<I>acu$culus primus</I> C. S<I>ecundus $ipho</I> D. L<I>acu$culus $ecundus</I> E. T<I>ertius $ipho</I> F. C<I>analis</I> G. F<I>errum in axe inclu$um</I> H. P<I>rimum pilum latum</I> I. S<I>ecundum pilum latum</I> K. T<I>ertium pilum latum</I> L. P<I>rimum pilum teres</I> M. S<I>ecundum pilum teres</I> N. T<I>ertium pilum teres</I> O. A<I>xiculi</I> P. C<I>helæ</I> Q.</cap> <p n=>145</p> <fig> <P>Verùm $i riuus tantam aquarum copiam, quanta machinam proximè explicatã uer$are pote$t, non $uppeditat, quod uel natura loci fit, uel æ$tiuo <foot>n tempore</foot> <p n=>146</p> tempore, quo diuturnæ $iccitates fuerint, accidit, machina con$truitur, cui tam humilis & leuis $it rota, ut eam tantuli riui aqua circumagere po$sit: ea- dem in canalem decidens ab eo delabitur in inferioris machinæ rotam altã et grauem, quæ $iphonibus è profundo puteo aquas haurit. Quia uerò tam exigui riui aqua alteram rotam $ola uer$are nequit, eius axis initio uectibus à duobus operarijs circumagitur, $ed quamprimum aquas $iphonibus hau $tas in lacum effuderit,, eas $uperior machina $uo $iphone haurit, & in alte- rum canalem effundit, ex quo etiam influunt inferioris machinæ rotam, ei- us<03> pinnas percutiunt. Tam autem hæ aquæ quàm riui canalibus i$tis de- cliuibus in altiorem illam & grauior&etilde; inferioris machinæ, quæ duobus uel tribus $iphonibus aquas ex profundiore putei parte haurit, rotã deductæ, eam po$$unt conuertere.</P> <cap>M<I>achinæ $uperioris rota</I> A. E<I>ius $ipho</I> B. E<I>iu$dem canalis</I> C. M<I>achinæ inferioris rota</I> D. E<I>ius $iphones</I> E. A<I>lter canalis</I> F.</cap> <fig> <P>Si uerò riuus tantam aquarum copiam $uppeditat, quanta $tatim rotã al- tam & grauem uer$are pote$t, tum ad alterum axis caput fit tympanum den tatum, id uer$atum circumagit alterius axis tympanum, quod ex fu$is con- $tat, ei $ubiectum: ad utrum<01> eiu$d&etilde; axis inferioris caput fit <*>rrum teres, & qua$i lunatis obliquatum cornibus, in i$tiu$modi machinis u$itatum. Hæc autem quod utrin<01> $iphonum ordines habeat permultas aquas haurit.</P> <foot>A<I>xis</I></foot> <p n=>147</p> <cap>A<I>xis $uperior</I> A. R<I>ota cuius pinnas riui impetus percutit</I> B. T<I>ympauum dentatum</I> C. A<I>lter axis</I> D. T<I>ympanum quod ex fu$is conctat</I> E. F<I>errum teres & curuatum</I> F. S<I>iphonum ordines</I> G.</cap> <fig> <foot>n 2 At</foot> <p n=>148</p> <P>At machinarum, quæ pilis aquas hauriũt, item $ex $unt formæ nobis no- tæ: quarum prima $ic $e hab<*>. Sub $ummo terræ corio uel cuniculo foditur cauerna, ac undi<01> robu$tis tignis & a$$eribus $ub$truitur, ne ruinis uel ho- mines opprimantur uel machina frangatur. In ea cauerna $ub$tructa collo- catur rota, in axi angulato inclu$a. Axis autem codaces ferrei in dimidiatis catillis item ferreis uer$antur: qui in tignis admodũ robu$tis inclu$i $unt. Rota uerò plerun<01> alta e$t pedes quatuor et uiginti, rarò triginta, nihil di$- $imilis ad molendum frumentum fabricatæ: ni$i quod paulò $it angu$tior: axi ab altera parte tympanũ e$t in medio circũcirca excauatum, in quod mul tæ fibulæ ferreæ quater curuatæ $unt infixæ: in quib. quia annuli inhær&etilde;t ca tena ductaria per fi$tulas extrahitur ex lacuna, rur$us<03> in eandem demitti- tur per tigna excauata u$<01> ad ad imum libramentum: orbis e$t ferreus cir- cum axiculum ferreum: cuius uter<01> codax in cra$$i ferri, ad tignum affixi, ca tillo uer$atur: in quo tympano catena inuoluta aquas pilis hau$tas per fi$tu- las effert. Quæ<01> fi$tula quin<01> ferreis circulis palmum latis & digitum cra$ $is cingitur: qui æqualia eius $pacia diuidunt & muniunt, eorum primus ei communis e$t cum fi$tula antecedente in qua includitur: ultimus cum con- $equ&etilde;te, quæ in ea includitur: quæ<01> fi$tula, excepta prima, $umma parte ex- trin$ecus circumcirca longitudine digitorum $eptem cra$situdine trium ex- cauata e$t, ut in eam quæ antecedit, in$eri po$$it: quæ<01>, excepta ultima, ima parte interius circumcirca pari longitudine, $ed cra$$itudine palmi, re$ecta e$t ut eam quæ $equitur recipere po$$it: quæ<01> ferreis fibulis ad putei tigna affigitur, ut immobilis maneat. Per has continentes fi$tulas aquæ pilis cate- næ ductariæ ex lacuna extrahuntur u$<01> ad cunículum: ubi per $upremæ fi- $tulæ aperturam exprimuntur in canalem per quem effluũt. Pilæ uerò quæ ducũt aquam, implicantur annulis ferreis catenæ ductariæ: di$tat<03> una ab altera pedibus $ex: con$tant ex caudæ equinæ pilis corio in$utis, ne ferreis tympani fibulis euellãtur: tantæ $unt ut utra<01> manu capi po$$int. Si autem hæc machina $ub $ummo terræ corio fuerit collocata, riuus, qui eius circũ- agit rotam, per $ubdiales canales deducitur: $i $ub cuniculo, per $ubterrane- os. Ita<01> rotæ pinnæ, ab impetu fluminis percu$$æ, progredi&etilde;tes uer$ant ro tam: at<01> unà cum ea tympanum: quo modo catena ductaria extracta pilis per fi$tulas exprimit aquas. Huius machinæ rota $i alta fuerit pedes quatu- or & uiginti ex puteo, alto pedes duc&etilde;tos & decem, extrahit aquas: $i pedes triginta, ex puteo alto pedes ducentos & quadraginta. Sed huic opus e$t ri uo cui maior uis aquarum $it.</P> <cap>R<I>ota</I> A. A<I>xis</I> B. C<I>odaces</I> C. A<I>rmillæ</I> D. T<I>ympanum</I> E. A<I>n$æ ferreæ</I> F. C<I>atena ductaria</I> G. T<I>igne</I> H. P<I>ilæ</I> I. F<I>i$tulæ</I> K. C<I>anales riui</I> L.</cap> <foot>Altera</foot> <p n=>149</p> <fig> <P>Altera machina duo habet tympana, duos fi$tularum ordines, duas cate nas ductarias, quæ pilis aquas exprimunt. Cætera proximis pror$us $unt $i- <foot>n 3 milia.</foot> <p n=>150</p> milia. Hæc machina tũ con$trui $olet, cùm nimis multæ aquæ in lacunã con fluxerũt: at<01> has duas machinas uis aquarũ uer$at, omnino<03> aquæ trahũt aquas. Hoc uerò e$tindicium accretionis et diminutionis aquarum, quas in $e continet lacuna $ubterranea, $iue eas aquas hæc a<*>era machina pilis hau- $tas per fi$tulas efferat, $iue prima, $iue tertia, aliaúe. Etrabis, quæ e$t $upra puteum tam altum quàm profunda e$t lacuna, altera parte lapis, a$$er altera, uter<01> uno fune appen$us. Sed hic tamen ferreo filo, quod pendet ab altero eius capite demittitur: & quidem lapis u$<01> ad oris putei latus, a$$er uerò re- ctà per puteum in lacunam, cuius aquis innatat. Is a$$er tam grauis e$t, ut filũ ferreum, quod ip$ius fibulam ferream hamulo prehendit, unà cum fune de- or$um, lapidem $ur$um trahere po$sit: ita<01> quo magis aqua decre$cit, eo ma gis a$$er deor$um fertur, lapis $ur$um: quo uerò magis accre$cit, eò magis cõ trà a$$er $ur$um fertur, lapis deor$um. Hic cùm ferè trabem contingit, quia $i gnum dat aquas ex lacuna pilis per fi$tulas e$$e exhau$tas, machinæ præfe- ctus riui canales occludit, rotam<03> $i$tit: cùm ferme terram, quæ e$t ad oris putei latus, attingit, quia $ignificat lacunam e$$e aquis, quæ in eam rur$us cõ fluxerunt, repletam (aquæ enim attollunt a$$erem, at<01> ita lapis & funem & filum ferreum retrahit) idem præfectus canales recludit: quare aquæ riui ite rum percutientes rotæ pinnas uer$ant machinam. Quoniam uerò operarij plerun<01> anniuer$arijs diebus fe$tis non laborant, & profe$tis non $emper prope machinam, at<01> ea, $i res hoc po$tulat, continenter trahit aquas, tinti- nabuli $onus a$siduè auditus declarat machinam hanc æquè ac primam in- tegram & nulla re impeditã uer$ari: id ex axiculo ligneo, quem cõtinent tra bes, quæ $unt $upra puteũ, funiculo appen$um e$t. Alter uerò funiculus lon gus, cuius $uperius caput ad axiculum religatum e$t, demittitur in puteum: inferiori eius capiti alligatum e$t lignum: quod quoties axis manus percu- tiunt, toties tintinabulum cõmotum $onitum reddit. Tertia aũt i$tius ge- neris machina tunc utuntur metallici, cùm nullus riuus, qui uer$et rotam, de duci pote$t: cuius hæc e$t fabrica. Cauernam primò fodiunt: quam etiam ro bu$tis tignis & a$$eribus con$truunt, ne latera ruinas edant, quæ labefact&etilde;t machinam & homines lædant. At $uperiorem cauernæ partem contegunt tignis: ut equi machinam trahentes per ea po$sint incedere. Deinde iterũ ti- gna ad $edecim, longa pedes quadraginta, lata & cra$$a pedem unum, fibu- lis in $ummo cõiuncta, in imo diuaricata erigunt: eorum<03> $ingulorum infe riora capita in $ingulorum tignorum humi $tratorum formis includunt, & tertio quodam connectunt: quo modo rur$us fit area circuli $peciem hab&etilde;s, cuius linea dimetiens $it pedũ quinquaginta. Per foramen, quod e$t in me- dia area, de$cendit axis quadrangulus $tatutus, longus pedes quin<01> & qua draginta, cra$$us & latus $e$quipedem: cuius codax inferior uoluitur in catil lo tigni humi in cauerna $trati, $uperior in catillo tigni, quod in $ummo $ub fibula in formis duorum tignorum erectorum e$t inclu$um. Catillus inferi- or di$tat ab altero cauernæ latere, item ab eiu$dem fronte & à tergo pedes XVII. axi ad pedem $upra inferius caput e$t rota dentata: cuius linea dimeti- ens habet pedes XXII. Ea rota con$tat ex quatuor radijs & octo curuaturis. Radij $unt longi pedes XV. cra$si & lati dodrantem: quorum alterum caput <foot>inclu-</foot> <p n=>151</p> inclu$um e$t in axe, alterum in formis duorum curuaturarum, qua parte cõ- iunguntur. Hæ curuaturæ cra$$æ $unt dodrantem, latæ pedem: ex quibus $ur$um uer$us eminent & extant dentes recti, alti dodrantem, lati $emiped&etilde;, cra$$i digitos $ex: qui uer$ant tympanum alterius axis $trati, id con$tat ex du odecim fu$is, longis pedes tres, latis & cra$$is digitos $ex: quod circumactũ uoluit axem, circum quem e$t tympanum, habens fibulas ferreas quater cur uatas: in quibus annuli catenæ ductariæ, quæ pilis per fi$tulas haurit aquã, inhærent. Huius axis $trati codaces ferrei in armillis, quæ in medio trabium $unt inclu$æ, uer$antur. Supra loculamentum rotæ in axis $tatuti formis ca- pita duorum tignorũ obliquè a$cendentium inclu$a fibulantur. Eorundem uerò capita $uperiora $u$tin&etilde;t tigna tran$uer$aria duplicata, item in eius for- mis inclu$a. In altero autem tigni tran$uer$arij capite inclu$um e$t tigillum, quod qua$i ex duplicato pendet: cui $imiliter inferius tignum curtum e$t in clu$um. Id uerò habet ferreum clauum, qui recipit catenam, at<01> ea rur$us $ta teram. Hanc machinam, quæ extrahit aquas ex puteo, alto pedes ducentos & quadraginta, duo & triginta equi circumagunt: at<01> eorum octo quatu- or horis: deinde hi quie$cunt duodecim horis, & totidem in eorum locum $uccedunt. Talis autem machina ad radices Meliboci montis & in uicin is locis e$t u$itata. Quin, $i res hoc po$tulat, plures eiu$modi machinæ unius uenæ fodiendæ gratia, $ed alia alio in loco profundiore $olent con$trui: ut in Carpato monte Schemnicij tres: quarum infima ex infima lacuna trahit aquas ad primos canales, per quos in $ecundam lacunam influunt: media ex $ecunda lacuna ad $ecundos canales, è quibus in tertiam lacunam defluunt: $uprema ex terra ad cuniculi canales, per quos effluunt. Eiu$modi tres ma- chinas circumagunt equi $ex & nonaginta: qui per puteum decliuem & co- chleæ in$tar contortum gradibus de$cendunt ad machinas: quarum infima in loco profundo e$t collocata: qui di$tat à $ubdiali terræ corio ad pedes $ex centos & $exaginta.</P> <cap>A<I>xis $tatutus</I> A. R<I>ota dentata</I> B. D<I>entes</I> C. A<I>xis $tratus</I> D. T<I>ympanum, quod con$tat ex fu$is</I> E. A<I>lterum tympa- num</I> F. C<I>atena ductaria</I> G. P<I>ilæ</I> H.</cap> <foot>n 4 Ex eo-</foot> <p n=>152</p> <fig> <P>Ex eodem genere e$t quarta machinæ $pecies, quæ ita fit. Duo tigna $ta- tuuntur, in quorum foraminib. $uculæ capita uoluuntur: eam duo uel qua- <foot>tuorro-</foot> <p n=>153</p> tuor robu$ti uiri circumagunt: unu<*> enim uel duo trahunt uectes, unus uel duo eo$dem trudunt, at<01> ita illos iuuant. Vici$$im aũt alij duo uel quatuor in eorum locũ $uccedunt. Sucula i$tius machinæ, non aliter ac$tratus aliarũ machinarũ axis, habet tympanũ, in cuius item fibulis ferreis annuli catenæ ductariæ inhærentes aquas pilis per fi$tulas hauriunt, altitudine pedũ octo & quadraginta. Altius enim eas extrahere nõ po$$unt humanæ uires, quòd labor ille maximus non homines modo, $ed etiam equos defatiget. Nam $o la aqua rotam, cui e$t eiu$modi tympanũ, continenter pote$t impellere: plu- res e<*>am i$tius generis machinæ, ut proximæ, unius uenæ fodi&etilde;dæ gratia, $ed alia alio in loco profundiore $olent con$trui.</P> <cap>S<I>ucula</I> A. T<I>ympanum</I> B. C<I>atena ductaria</I> C. P<I>ilæ</I> D. F<I>ibulæ</I> E.</cap> <fig> <P>Quinta machina partim tertiæ $imilis e$t, partim quartæ. Nam à uiris ro- bu$tis ut hæc circumagitur: ut illa duos habet axes, quan<08> utrun<01> $tratũ, & tria tympana utriu$<01> axis codaces $ic in tignorũ armillis inclu$i $unt, ut exilirene queãt. Inferiori aũt axi altera parte $unt uectes, altera tympanũ den tatum: $uperiori altera tympanum quod ex fu$is con$tat, altera id, in quo fi- bulæ ferreæ $unt infixæ: quibus annuli catenæ ductariæ $imiliter inhæren- tes aquas pilis per fi$tulas eadem altitudine hauriunt. Hanc machinam uo- lubilem duo uirorum paria uici$$im uer$ant: alterum $tans laborat, alterum <foot>feriatum</foot> <p n=>154</p> feriatum $edet: dum munus uoluendi exercent, unus uectes trahit, alter tru- dit, tympana ad machinam facilius circumagendam adiuuant.</P> <cap>A<I>xes</I> A. V<I>ectes</I> B. T<I>ympanum dentatum</I> C. T<I>ympanum ex fu$is con$tans</I> D. T<I>ympanum in quo infixæ $unt fibulæ ferreæ</I> E.</cap> <fig> <P>Sextæ machinæ item duo $unt axes: inferior altera parte habet rotã, quæ à duobus calcantibus uer$atur, altam pedes tres & uiginti, latam quatuor, ut alter iuxta alterum $tare po$$it: altera tympanum dentatum. Inferiori ue- rò $unt duo tympana & una rota: alterum tympanum ex fu$is con$tat, in al- tero infixæ $unt fibulæ ferreæ. Rota $imilis e$t ei, quam habet $ecunda ma- china, quæ terras & $axorũ fragmenta poti$simùm ex puteis extrahit. Cal- cantes autem ne cadant manibus prehendunt perticas, ad rotæ latera interi us affixas: quam cùm uer$ant tympanum dentatum $imul circumactum im- pellit alterum, quod ex fu$is con$tat, quo modo rur$us annuli catenæ ducta riæ tertij tympani fibulis inhærentes aquas pilis per fi$tulas hauriunt altitu|| dine pedum $ex & $exaginta.</P> <cap>A<I>xes</I> A. R<I>ota quæ calcatur</I> B. T<I>ympanum dentatum</I> C. T<I>ympanum exfu$is con$tans</I> D. T<I>ympanum, in quo infixæ $unt fibulæ ferreæ</I> E. A<I>ltera rota</I> F. P<I>ilæ</I> G.</cap> <foot>Sed</foot> <p n=>155</p> <fig> <P>Sed machina, omniũ quæ aquas trahunt maxima, $ic con$truitur. Primò ca$tellum in cauerna $ub$tructa collocatur, longũ pedes XVIII. latũ & altũ <foot>pedes</foot> <p n=>156</p> pedes XII. in &qring;d riuus per $ubdiales canales aut cuniculũ deducitur. Ca$tel- lo $untduo o$tia et totid&etilde; fores, habentes $uperiori parte uectes, quib. leuari in antis excauatis et rur$us demitti po$$unt, ut illo modo o$tia re$erãtur, hoc claudantur. Sub o$tijs $unt duo canales, ex a$$erib. facti: qui excipiũt aquã è ca$tello effluent&etilde;, eam<03> in rotæ pinnas infundũt: quo impetu percu$$æ uer $ant rotam: breuior defert aquas, quæ percutiunt pinnas rotam uoluentes uer$us ca$tellum: longior eas, quæ percutiunt pinnas rotam uer$antes in cõ trariam partem. Rotæ autem theca $iue loculamentum con$tat ex contigna tione, ad quam etiam interius affixæ $unt tabulæ. Ip$a rota e$t alta pedes $ex & triginta, at<01> inclu$a in axi. Habet uerò duplices, ut iam dixi, pinnas: qua- rum alteræ alteris $itu $unt oppo$itæ, ut rota modo uer$us ca$tellum uer$ari po$$it, modo retro contrario motu. Axis quadrangulus e$t et longus pedes XXXV. cra$$us & latus pedes duos: cui po$t rotam ad pedes $ex $unt quatu- or orbes alti & cra$$i pedem: quorũ unu$qui$<01> ab alio di$tat pedibus qua- tuor. Ad hos affixa $unt clauis ferreis tot tigna, ut eos orbes omnes conte- gant. Vt autem continenter collocari po$sint, in $ummo $unt latiora, in imo angu$tiora: at<01> i$to modo fit unum tympanum, circa quod uer$atur catena ductaria, cuius capitibus implicati $unt unci bulgas prehendentes. Tale ue- rò tympanum iccirco conficitur, ut axis integer maneat. Id enim cum u$u de teritur facile reparari pote$t. Non longè præterea ab axis capite e$t alterum tympanum altum undi<01> circum axem pedes duos, latum unum, huic har- pago, quoties res po$tulat, impactus machinam retinet: qui qualis $it $uprà explicaui. Ad axem infundibuli loco e$t tabulatum aliquantum decliue, ha bens in fronte uenæ latitudinem quindecim pedum, & totidem in tergo: in cuius utra<01> parte palus e$t robu$tus, habens catenam ferream, cui grandis e$t uncus. Hanc machinã quin<01> homines gnbernant: unus qui fores demit tens o$tia ca$telli occludit, & eo$dem ad $uperiorem partem trahens reclu- dit. At<01> rector ille machinæ iuxta ca$tellum in loculamento pen$ili con$i- $tit. Ita<01> cum altera bulga iam ferè u$<01> ad tabulatũ decliue fuerit extracta. claudit o$tium ut rota $i$tatur. Effu$a autem bulga re$erat alterum o$tiũ, ut alteræ pinnæ ab impetu aquarum percu$$æ rotam in partem contrariam a- gant. Quod $i mox o$tium occludere non pote$t, & aquarum fluxion&etilde; con tinere, inclamat $ocium at<01> eum iubet harpagonem $ubleuatum alteri tym pano impingere, at<01> $ic rotam $i$tere. Duo uerò uici$sim effundũt bulgas: quorum alter $tat in ea tabulati parte, quæ e$t in fronte putei: alter in ea quæ e$t in dor$o. Ita<01> $i bulga iam ferè fuerit extracta, cuius rei $ignum dat annu lus quidam catenæ ductariæ, qui in altera tabulati parte con$i$tit: alterũ har pagonem, hoc e$t grande ferrum uncinatum uni catenæ ductariæ annulo implicat, & partem catenæ $ub$equentem omnem u$<01> eò ad tabulatum tra hit, dum bulga ab altero effundatur. Et quidem iccirco ut catenæ ductariæ pars cum altera bulga uacua demi$$a $uo pondere reliquã eiu$dem catenæ partem de axe non detrahat, tota<03> in puteum nõ incidat. Sed eiu$dem labo ris $ocius cernens bulgam aquis plenam ferme e$$e extractam, inclamat ma- chinæ rectorem, eum<03> iubet o$tium ca$telli claudere, ut $pacium effunden di habere po$sit. Bulga effu$a rector machinæ alterum ca$telli o$tiũ primò <foot>aliquan-</foot> <p n=>157</p> aliquantum recludit, ut ea catenæ ductariæ pars cum bulga inani rur$us in puteum demittatur: deinde totum re$erat. Ita<01> cùm iam pars catenæ ad ta bulatum tracta rur$um circumuoluta, tympano etiam ip$a demi$$a fuerit in puteum, extrahit uncum alterius harpagonis grandem, qui eum annulo ca- tenæ implicauit. At quintus iuxta lacunam in fo$$a quadam latente cõ$i$tit: ne, $i contingat ut annnlo dirupto pars catenæ aut aliud quiddam decidat, lædatur: is batillo ligneo & bulgam regit et aquas in eam ingerit, $i $ua $pon teip$as non hau$erit. Quoniam uerò nuncin $upremam cuiu$<01> bulgæ par tem in$uunt circulum ferreum ut $emper pateat, & in lacunam immi$$a per $e ip$a hauriat aquas, non opus e$t ullo bulgarum gubernatore. Præterea quia his temporibus eorum, qui in tabulato con$i$tunt, alter bulgam effun- dit, alter uectibus demi$sis o$tia ca$telli occludit, aut $ur$um tractis re$erat: idem uncũ alterius harpagonis grandem annulo catenæ $olet inijcere: quo- modo tres tantum in hac machina reg&etilde;da operas dant. Quinetiam quia in- terdum is, qui effundit bulgam, priorem harpagonei. $ubleuatũ alteri tym pano imprimens rotam $i$tit, duo omnem laborem $ibi $umunt.</P> <cap>C<I>astellum</I> A. C<I>analis</I> B. V<I>ectes</I> C D. C<I>anales $ub o$tijs</I> E F. P<I>innæ duplices</I> G H. A<I>xis</I> I. T<I>ympa- num maius</I> K. C<I>atena ductaria</I> L. B<I>ulga</I> M. L<I>ocus lamentum pen$ile</I> N. R<I>ector machinæ</I> O. V<I>iri effundentes bulgas</I> P Q.</cap> <foot>o Sed</foot> <p n=>158</p> <fig> <P>Sed de machinis tractorijs $atis: nũc dicã de $piritalib. Cùm puteus fuerit ualde profũdus ad qu&etilde; nullus cuniculus, nullaúe fo$$a lat&etilde;s ex altero puteo pertinet: aut cuniculus admodũ longus ad qu&etilde; nullus puteus pertingit, tũc aer, quòd extenuari nõ po$$it, fo$$orib. cra$$us offunditur, at<01> difficulter $pi <foot>rant.</foot> <p n=>159</p> rant. Interdũ etiã $uffocantur: ardentes quo<01> lucernæ extinguuntur. Ita<01> opus e$t machinis, quas etiam Græci <G>w_neumatika\s</G>, Latini $piritales appella- r&etilde;t: et$i uoc&etilde; nõ mittũt: nam ip$æ efficiũt ut fo$$ores ex facili $pirare & opus in$titutũ perficere po$sint. Earũ tria $unt genera. Primum uenti <*>latus exce- ptos in puteũ deduc&etilde;s in tres $pecies diuiditur: quarũ prima $ic $e habet. Su per puteũ, ad qu&etilde; nullus cuniculus pertinet, tria tigna, quam puteus paulò longiora, collocãtur: primũ $uper eius front&etilde;, alterũ $uper mediũ puteũ, ter- tiũ $uper eiu$d&etilde; tergũ. Eorũ capita hab&etilde;t foramina, in qua pali, ad imũ cune atiores, immi$$i altius, pariter ac primæ machinæ tigna, in terrã adigũtur ut maneant immobilia. Quod<01> illorũ tignorũ habet tres formas in quib. in- clu$a $unt tria tigna tran$uer$aria: quorũ unũ dextrũ putei latus occupat: al- terũ, $ini$trũ: tertiũ, mediũ puteũ. Ad hoc & ad illud alterũ, quod etiã $uper mediũ puteũ collocatũ e$t, affiguntur a$$eres $ic alte<*>nè coagmentati, ut $em per antecedentis modicã cõmi$$uram $equens obtineat: quo $anè modo fi- unt quatuor anguli et totid&etilde; intermedia caua, quæ uentos undi<01> flantes cõ cipiunt. Vtuerò ad $uperiora $ublati nõ eluctentur, $ed retrò ferantur, a$$e- res operculo, in orbis figurã formato, $uperius tecti $unt, inferius pat&etilde;t: qua re uentis nece$sitate quadã putei quatuor i$tis foraminib. in$pirantur. Atta- men id genus machinã operculo tegere nece$$e nõ e$t in his locis, in quibus $ic locari pote$t, ut uentus per $upremam eius partem flatum in$piret.</P> <cap>T<I>igna $trata</I> A. P<I>ali cuneati</I> B. T<I>igna tran$uer$aria</I> C. A<I>$$eres</I> D. C<I>aua</I> E. V<I>enti</I> F. O<I>perculum</I> G. P<I>uteus</I> H. M<I>achina carens operculo</I> I.</cap> <fig> <foot>o 2 Secun</foot> <p n=>160</p> <P>Secunda huius generis machina uenti flatus in puteum canali longo in- ducit. Is ex quatuor a$$eribus toties coniunctis & coagmentatis, quoties al- titudo putei hoc po$tulat, in quadranguli figurã formatur: eius<03> cõmi$$u- ræ terra pingui & glutino$a aquis madefacta oblinũtur: eiu$dem canalis os ex puteo uel extat, & quidem altitudine trium quatuorúe pedum: uel non extat: $i extat, $peciem infundibuli quadranguli præ $e ferens latius & paten tius quàm ip$e canalis e$t, ut eò facilius flatum concipere po$$it: $i non extat, latius canali non e$t, $ed ad id è regione uenti $pirantis a$$eres affiguntur, qui flatum excipientes in ip$um ingerunt.</P> <cap>O<I>s canalis extans</I> A. A<I>$$eres ad canalis os, quod non extat affixi</I> B.</cap> <fig> <P>Tertia ex fi$tula uel fi$tulis & ua$e con$tat: etenim $uper $upremã fi$tulã $tatuitur uas ligneũ ligneis circulis cinctũ, altũ pedes quatuor, latũ tres: cu- ius os quadrangulũ, quod $emper patet, uenti flatũ concipit, & eum uel una fi$tula in canalem longũ, uel plurib. in puteũ deducit. Suprema fi$tulæ pars inclu$a e$t in orbe tam cra$$o, quàm ua$is fundũ e$t: paulò minus lato, ut uas circum ip$um uer$ari po$sit. Ex orbe tam&etilde; fi$tula extans in cluditur in rotun do foramine, quod e$t in medio ua$is fundo: qua parte ad fi$tulã affixus e$t axiculus $tatutus, qui per uas ferè mediũ penetrãs fertur in operculi, fundo $imillimi, foramen, in<03> eo includitur, circũ qu&etilde; axiculũ immobil&etilde; & fi$tulæ orb&etilde; uas mobile facillimè uer$atur à leni aura $pirãte, nedũ à uento, qui eius alã gubernat: ea ex tenuibus tabellis con$tans ad $upremã ua$is partem affi- xa e$t: & quidem è regione $piritalis oris: quod e$$e quadrangulum & $em- <foot>per pa-</foot> <p n=>161</p> per patere dixi. Etenim uentus, ex quacũ<01> mundi parte $pirauerit, alã pro- pul$am rectà uer$us partem ei aduer$am extendit: quo modo uas os $pirita- le in ip$um uentum obuertit: quod eius flatum concipit, eum<03> fi$tula in ca- nalem longum, uel fi$tulis in puteum deducit.</P> <cap>V<I><*>s ligneum</I> A. C<I>irculi</I> B. O<I>s$piritale</I> C. F<I>i$tula</I> D. O<I>rbis</I> E. A<I>xiculus</I> F. F<I>oramen quod e$t <*> fundo ua$is</I> G. A<I>l<*></I> H.</cap> <fig> <P>Alterum machinarum $piritalium genus ex flabellis con$tat, item<03> uari- um & multiplex e$t: nam flabella uel in $ucula includuntur, uel in axe. Si in $ucula, ea aut cauum tympanum, ex duabus rotis & pluribus tabulis inter $e coagmentatis compo$itum, in $e continet, aut quadrangulum loculamen- tum. Sed tympanũ immobile, at<01> à lateribus clau$um ibidem rotunda tan- tummodo habet foramina: & quid&etilde; tanta, ut $ucula in eis uer$ari po$sit: $ed habet præterea duo $piritalia foramina quadrangula: quorum $uperius con cipit auram: inferius canalis longus excipit, quo eadem in puteum induci- tur. Suculæ autem capita utrin<01> ex tympano eminentia chelæ $tipitum, uel tignorum caua cra$$is laminis ferrata $u$tinent: quorum alterum habet ue- ctem, in altero quatuor infixæ $unt perticæ, quibus capita cra$$a & grauia $unt, ut eorum pondere $ucula cùm circumagitur depre$$a ad motum proni or fiat: ita<01> cùm operarius uecte uer$at $uculã, flabella, quæ qualia $int pau- lò po$t dicam, foramine $piritali auram hauri&etilde;tes in alterum foramen, quod excipit canalis longus, impellunt: quæ per eum penetrat in puteum.</P> <foot>o 3 T<I>ympanum</I></foot> <p n=>162</p> <cap>T<I>ympanum</I> A. L<I>oculamentum</I> B. F<I>oramen $piritale</I> C. A<I>lterum foramen</I> D. C<I>analis longus</I> E. S<I>ucula</I> F. E<I>ius uectis</I> G. P<I>erticæ</I> H.</cap> <fig> <foot>Locula-</foot> <p n=>163</p> <P>Loculamento pror$us eadem quæ tympano $unt: $ed alterum altero lon gè præ$tat. Etenim flabella tympanũ $ic occupare po$$unt, ut ip$um undi<01> ferè attingant, omnem<03> auram conceptam in canalem longum impellant: loculamentũ propter angulos $ic occupare non po$$unt: in quos quòd au- ra partim recedat, ip$um tam utile quàm tympanum e$$e nõ pote$t. Verùm loculamentum non humi modo locatur, $ed etiam $uper tigna, $icuti mola, quam uer$ant uenti, $tatuitur, habet<03> eius $ucula loco uectis etiam extra i- p$um quatuor alas molæ alis $imiles. Hæ impetu uentorum percu$$æ $ucu- lam circumagunt: quo modo eius flabella, quæ intra loculamentũ $unt, uen tum, foramine $piritali hau$tum, per canalem longũ puteo in$pirant. Quan quam aut&etilde; huic machinæ nullo opus e$t uectiario, cui merces per$oluatur, tamen quia cùm cælum $ilet à uentis, ut $æpè $ilet, nõ uer$atur, minus quàm cæteræ e$t ad uentulum puteo faciendum accommodata.</P> <cap>L<I>oculamentum humi locatum</I> A. E<I>ius foramen $piritale</I> B. E<I>iu$dem $ucula habens flabella</I> C. V<I>ectis $uculæ</I> D. E<I>iu$dem perticæ</I> E. L<I>oculamentum $upra tigna $tatutum</I> F. A<I>læ quas $ucula habet extra loculamentum</I> G.</cap> <fig> <P>Si uerò flabella includuntur in axe, ea plerun<01> cauũ tympanũ, item im- mobile capit: cui axi ex altera parte e$t tympanum, quod ex fu$is con$tat: id <foot>o 4 inferioris</foot> <p n=>164</p> inferioris axis tympanum dentatum circumagit, ip$um à rota, cuius pinnas aquarum impetus percutit, uer$atum: $i locus aquarum copiam $uppeditat, hanc machinam fabricari utili$simum e$t, & quòd nullo egeat uectiario, cui merces danda $it, & auram perpetuam puteo per longum canalem in$piret.</P> <cap>T<I>ympanum cauum</I> A. E<I>ius foramen $piritale</I> B. A<I>xis cuiflabella $unt</I> C. E<I>ius tympanum quod exfu$is con$tat</I> D. A<I>xis in- ferior</I> E. E<I>ius tympanum dentatum</I> F. R<I>ota</I> G.</cap> <fig> <P>Flabellorum uerò, quæ in formis $uculæ uel axis inclu$a tympanũ & lo- culamentum in $e continent, tria $unt genera: unum fit ex tenuibus tabulis, altis & latis prout altitudo & latitudo tympani uel loculamenti po$tulat: al terum ex tabulis æquè latis, $ed humilibus, ad quas tenuia & longa populi uel alterius arboris lentæ re$egmina $unt affixa: tertium ex tabulis proxi- mis $imilibus, ad quas alæ an$erũ duplicatæ uel triplicatæ $unt affixæ. Hoc minus u$itatum e$t quàm $ecundum: quod rur$us minus quàm primum. In cludũtur aũt flabellorum tabulæ in quadrangulis $uculæ uel axis partibus.</P> <cap>P<I>rimum flabellorum genus</I> A. S<I>ecundum</I> B. T<I>ertium</I> C. S<I>uculæ pars quadrangula</I> D. E<I>iu$dem r<*>t<*>nda</I> E. V<I>ectis</I> F.</cap> <foot>Tertium</foot> <p n=>165</p> <fig> <P>Tertium machinarum $piritalium genus, non minus quàm $ecundum ua rium & multiplex, con$tat ex follibus: quorum non flatu $olum putei & cu niculi canalibus longis uel fi$tulis in$pirantur, $ed etiam hau$tu à grauibus & pe$tilentibus halitibus purgantur. Hos diducti foraminibus $piritalibus per canales hauriunt & in $e alliciunt, illum compre$$i per nares in canales uel fi$tulas in$pirant: eos uerò uel homo comprimit, uel equus, uel impetus aquæ. Si homo, $uper canalem longum, ex puteo eminentem, $ic ponitur & ad tigna affigitur inferius follis magni tabulatum, ut, cùm flatum per cana- lem in$pirare debet, eius naris in ip$o includatur: cùm graues uel pe$tilentes halitus haurire, canalis os follis foramen $piritale undi<01> compreh&etilde;dat: $ed cum $uperiore follis tabulato uectis copulatus, per medij axiculi formam, in qua $ic inclu$us e$t ut ea parte immobilis maneat, penetrans de$cendit. Axi- culi autem codaces ferrei in foraminibus tignorum $tatutorum uer$antur. Ita<01> cùm operarius uectem deprimit, $uperius follis tabulatum attollitur, $i mul & fores $piritalis foraminis $piritu rapti aperiuntur: quomodo follis, $i naris eius in canali inclu$a fuerit, aerem liberum in $e allicit, $in canalis os fo- ramen eius $piritale comprehenderit, graues uel pe$tilentes halitus ex pu- teo, centum & uiginti etiam pedes alto, trahit & canali haurit. Cùm uerò la- pis in $uperius tabulatum impo$itus, id deprimit fores $piritalis forami- nis clauduntur, & follis priore modo aerem $alubrem per narem canali <foot>in$pirat:</foot> <p n=>166</p> in$pirat: altero graues uel pe$tilentes halitus conceptos per eandem narem expirat. Quoniam uerò tunc aura $alubris maiore putei parte intrat, fo$$o- res, quòd ea fruantur, laborem $u$tinere po$$unt: nam putei minor quædã pars, quæ in æ$tuarij loco e$t, ab altera maiore tabulis continentibus, & ex $ummo putei ad imum u$<01> pertinentibus, <*>tinguenda e$t: per quam cana lis longus, $ed angu$tus, ferè ad imas putei fauces de$cendit.</P> <cap>P<I>utei pars minor</I> A. C<I>analis quadrangulus</I> B. F<I>ollis</I> C. P<I>utei pars maior</I> D.</cap> <fig> <P>Vbi uerò nullus puteus in eam altitudinem fuerit depre$$us, ut cunicu- lum, longius in montem actum, attingat, fabricetur talis machina, quam it&etilde; operarius trahat: iuxta cuniculi canales, per quos aqua effluit, fi$tulæ ligneæ collocentur arctius connexæ, ut flatum continere po$sint. Hæ ab ore cuni- culi u$<01> ad ultimam eius partem pertineant: ad quos os exi$tat follis $ic co<*> locatus, ut flatum conceptum per narem fi$tulis, uel canali longo, in$pirare po$sit. Quia enim alius flatus alium $emper impellit, in cuniculũ penetrans aeris mutationes facit: quare fo$$ores in$tituta perficere po$$unt.</P> <cap>C<I>uniculus</I> A. F<I>istulæ</I> B. N<I>aris duplicati follis</I> C.</cap> <foot>Sin</foot> <p n=>167</p> <fig> <P>Sin halitus graues follibus è cuniculis hauriendi fuerint, plerũ<01> tres du- plicati uel triplicati, naribus carentes & priore parte clau$i, in $edilibus col- locantur: quos operarius non aliter pedibus calcando cõprimit, ac cos qui in templis $unt ad organa, quæ uarios & dulces $onos edunt. Follium aut&etilde; qui$<01> graues i$tos halitus inferioris tabulati foramine $piritali per canalem longum tractos foramine tabulati $uperioris expirat uel in aerem liberum, uel in aliquem puteum, uel in fo$$am quampiam latentem. Hoc foramen fo riculam habet, quam flatus noxius toties aperit, quoties exit. Quoniam ue- rò aerem follibus tractum alius continenter $ub$equitur, non grauis modo extrahitur ex cuniculo mille & ducentos pedes longo, aut etiam longiore, $ed $alubris naturaliter ip$um cõ$equens ii. eundem parte eius aperta, quæ extra canalem illum longũ e$t, trahitur. Quo modo cùm aeris mutationes fiant, fo$$o<*>es laborem $u$ceptum $u$tinere po$$unt: quod genus machinæ ni e$$ent inu&etilde;tæ, metallici nece$$e haberent duos cuniculos in montem age- re, & po$t pedes $ummùm ducentos $emper puteum ex $uperiore cuniculo ad inferiorem pertinentem fodere, ut aer, qui in illum influxit, in hunc pute is de$cendens fo$$oribus $alutaris e$$e po$sit: quod $ine magno impendio perficere non po$$ent. At duas machinas $upradictis a$similes follibus equi uer$ant: quarum altera ad axem habet ligneum orbem, circumcirca gradi- <foot>bus di-</foot> <p n=>168</p> bus di$tinctum, quos equus in clau$tris, $imilibus his, in quæ equi $olis fer- reis calceandi induci $olent, inclu$us continenter, pedibus calcans orbe<*> $i- mul cum axe circumagit: cuius dentes longi deprimunt tigilla folles com- primentia. Quale uerò $it organum quod eos rur$us diducit, & qualia $unt ip$orum $edilia libro nono planius explicabo. Follis autem qui$<01> $i graues halitus ex cuniculo trahit, eos $uperioris tabulati foramine expirat: $in ex puteo, eodem uel nare. Orbi præterea e$t rotundum foramen, quod, cùm machina $i$tenda e$t, trude traijcitur. Altera uerò machina duos habet axes, $tatutum equus uer$at: eius autem tympanũ dentatum circumagit axis $tra- ti tympanum, quod ex fu$is con$tat. Cæteris machina $imilis e$t proximæ: hic etiam follium nares in canalibus longis collocatæ, flatum in puteum uel cuniculum in$pirant.</P> <cap>M<I>achina primo de$cripta</I> A. O<I>perarius i$te pedibus caleans $olles comprimit</I> B. F<I>olles naribus carentes</I> C. F<I>oramen quo graues halitus $iue flatus expirant</I> D. C<I>anales longi</I> E. C<I>uniculus</I> F. M<I>achina $ecundo de$cripta</I> G. O<I>rbis ligneus</I> H. E<I>ius gradus</I> I. C<I>laustra</I> K. E<I>iu$dem orbis foramen</I> L. T<I>rudes</I> M. M<I>achina tertio de$cripta</I> N. A<I>xis $tatutus</I> O. E<I>ius tympanum dentatum</I> P. A<I>xis $tratus</I> Q. E<I>ius tympanum, quod ex fu$is con$tat</I> R.</cap> <foot>Vt autem</foot> <p n=>169</p> <fig> <P>Vt aũt hæc proxima machina grauiorem aerem putei & cuniculi emen- dare pote$t, ita etiam uetus ratio euentillãdi a$$iduo linteorum iactatu, quã <foot>p expli-</foot> <p n=>170</p> explicauit Plinius. Aer enim non tantum ip$a putei altitudine, cuius rei ille mentionem facit, fit grauior, $ed etiam cuniculi longitudine.</P> <cap>C<I>uniculus</I> A. L<I>inteum</I> B.</cap> <fig> <P>At metallicorum machinæ $can$oriæ $unt $calæ, ad alterum putei latus af fixæ: hæ pertinent uel ad cuniculum, uel ad $olum putei: earum fabricam nõ nece$$e habeo tradere quòd omnibus in locis $int u$itatæ, & nõ tam artem, cùm conficiuntur, requirant, quàm diligentiam cùm affiguntur. Verùm me tallici non $olùm $calarum gradibus de$cendunt in fodinas, $ed etiam in$i- dentes in bacillo uel in crate, ad funem ductarium religata, in eas demittun- tur trib. machinis tractorijs quas primo de$crip$i. Cùm præterea putei ual- dè deuexi fuerint fo$$ores alij<03> operarij in$identes in corio, circum lumbos dependente, qua$i deuehuntur non aliter ac pueri tempore hyberno, cùm in aliquo colle aqua conglaciauerit frigoribus. Attamen ne decidant altero brachio circundant funem extentum, qui $uperius ad tignum, quod ad os putei collocatur, religatus e$t: inferius ad palum, in eius $olo defixum. His tribus modis metallici de$cendũt in puteos: quib. annumerari pote$t quar- tus: qui e$t, cùm homines & equi per puteum, ut dixi, decliuem & cochleæ in$tar contortum gradibus in $axo inci$is de$cendunt ad machinas $ubter- raneas: at<01> rur$us a$cendunt.</P> <foot>D<I>e$cendens</I></foot> <p n=>171</p> <cap>D<I>e$cendens $calis in puteos</I> A. I<I>n$idens in bacillo</I> B. I<I>n$idens in corio</I> C. D<I>e$cendens gradibus in $axo inci$is</I> D.</cap> <fig> <foot>p <*> 2 Re$tat</foot> <p n=>172</p> <P>Re$tat de malis & morbis metallicorum ac de modis quibus $ibi ab ip$is cauere po$$unt: nam $emper maiorem rationem ualetudinis $u$tentandæ, quàm lucri faciendi habere conuenit, ut liberè munerib. corporis fungi po$ $imus. Eorum aũt malorum alia affligunt artus, alia lædunt pulmones, par- tim oculos, quæ dam deni<01> homines interimunt. Aqua in quibus puteis ine$t multa & frigidior crura uitiare $olet: etenim frigus e$t inimicũ neruis. Sed fo$$ores ad eam rem $atis altos perones $ibi comparent, qui crura tuean tur ab aquarum frigore: cui cõ$ilio qui non paruerit, is magno afficietur in- cõmodo ualetudinis: præ$ertim cùm uixerit ad $enectutem. Contra uerò a- liquæ fodinæ adeo $iccæ $unt, ut pror$us aqua careant: quæ ariditas maius etiam malum dat operarijs: $iquidem puluis, qui cietur & agitatur fo$sioni- bus, penetrans in a$peram u$<01> arteriam & pulmones, parit difficultatem an helitus & uitium, quod <G>a)_sqma</G> Græci nominant. Quod $i uim corrodendi habuerit, pulmones exulcerat, & tabem ingignit in corporibus: hinc in me- tallis Carpati montis inu&etilde;tæ $unt mulieres, quæ $ept&etilde; uiris nup$erunt: quos omnes dira illa tabes immatura morte affecit. Aldebergi certe in Mi$ena in fodinis reperitur pompholyx nigra, quæ u$<01> ad o$$a exedit uulnera, & ul- cera. Ferrum quo<01> corrodit: at<01> ob id claui earum ca$arum omnes $unt li- gnei. Quin etiam cadmiæ quoddam genus e$t quod operariorum pedes, a- quis madidos, item<03> manus exedit: pulmones & oculos lædit. Fodientes igitur $ibi non modo perones comparent, $ed chirothecas etiam ad cubitũ u$<01> altas: & ue$icas laxas illig&etilde;t faciei. Per has enim puluis ne<01> trahetur ad arteriam & pulmones, nec in oculos inuolabit: non di$$imiliter apud Roma nos $ibi cauebant minij confectores, ne puluerem eius lethalem haurirent. Tum difficultat&etilde; anhelitus parit aer immobilis manens tam in puteo quàm in cuniculo: cui malo remedia $unt machinæ $piritales, quas paulò antè ex- po$ui. Sed e$t aliud malum magis pe$tiferum, quod<03> homini mox affert necem: in quibus puteis, uel fo$sis latentibus, uel cuniculis duricies $axorũ igni frangitur, in his aer inficitur ueneno: $iquidem uenæ & uenulæ cõmi$- $uræ<03> $axorum exhalant $ubtile quoddam uirus, ignis ui expre$$um ex re- bus metallicis alijs<03> fo$silibus: quod ip$um cum fumo $ubleuatur, non ali- ter ac pompholy<*>, quæ in officinis, in quibus uenæ metallicæ excoquũtur, ad $uperiorem parietis partem adhære$cit: id $i ex terra euolare nequiuerit, $ed deciderit in lacunas, at<01> eis innatauerit, periculũ conflare $olet. Etenim $i quando aqua iactu lapidis aut alterius rei cõmota fuerit, rur$us ex ip$is la- cunis euolat: ita<03> $piritu ductum homines inficit: $ed idem magis efficit fu- mus igni nondum extincto. Corpora autem animantium i$to ueneno infe- cta plerun<01> continuo turge$cunt, & omnem motum ac $en$um amittunt, $ine<03> dolore intereunt. Homines etiam ex puteis $calarum gradibus a$cen- dentes, ubi uirus incrementum $ump$erit, rur$us in eos decidunt: quia ma- nus non faciunt $uum officium globo$æ<03> & rotundæ ip$is uidentur e$$e, i- tem<03> pedes. Aut $i bona fortuna parumper læ$i ex his malis eua$erint, palli di $unt & $imiles mortuorum. Ita<01> tunc nemo in eam ip$am fodinam uel in proximas de$cendat: aut $i fuerit in eis, a$cendat ocyus. Prouidi certè $oler- tes<03> fo$$ores die Veneris ad ue$petam incendunt $truem lignorũ: nec ante <foot>diem</foot> <p n=>173</p> diem Lunæ rur$us in puteos de$cendunt, aut ingrediuntur in cuniculos. In- terea uis illa fumi uiro$i euane$cit. E$t etiam ubi ratio cum Orco habetur: nam quidam loci metallici, licet rari $int, $ua $ponte uirus gignunt, pe$tilen- tem<03> auram exhalant: $icut etiam quædam uenarum cauernæ, $ed hæ $æpi us graues halitus in $e continent. Ad Planam Boemiæ oppidum $unt non- nulli $pecus qui quibu$dam anni temporibus halitum ex acidulis emittunt lucernas re$tinguentem, & fo$$ores, diutius in eis morantes, necantem. Pli- nius quo<01> $criptũ reliquit: Depre$$is puteis $ulfurata uel alumino$a occur- rentia putearios necant, experimentum huius periculi demi$$a ard&etilde;s lucer- na $i extinguatur: tunc $ecundum puteum dextra ac $ini$tra fodiuntur æ$tu aria, quæ grauiorem illum halitum recipiant. Verum Planæ con$truunt fol les, qui graues i$tos halitus hauri&etilde;tes huic malo medentur, de quibus $uprà dixi. Quinetiam interdum operarij de $calis in puteos delap$i brachia, cru- ra, ceruices frangunt, aut decidentes in lacunas $uffocantur: plerun<01> uerò in cau$a e$t negligentia præ$idis: cuius e$t proprium munus & $calas ita ue- hementer ad tigna affigere ut non abrumpantur, & lacunas, ad quas putei pertinent, ita firmè a$$eribus contegere, ne ip$is motis homines decidant in aquas: quocirca præ$es diligenter $uum munus exequatur: tum ianua ca$æ non uergat in aquilonem, ne tempore hyberno $calæ frigoribus congelent: nam id ubi factum fuerit, manus frigore rigentes, uel lubricæ $uum tene<*>di officium facere non po$$unt: ip$i etiam homines $int prouidi, ne, $i nihil ho- rum fuerit, $ua cadant incuria. Concidunt præterea montes, ea<03> ruina op- pre$si homines intereunt. Certè cum quondam Go$clariæ Ramesbergum de$edi$$et, ruinis tot homines $unt oppre$$i, ut uno die circiter quadringen- tas fœminas uiris orbatas e$$e annales loquantur: et ab hinc annos undecim Aldebergi $uffo$$i montis pars re$oluta re$edit, & $ex fo$$ores improui$ò oppre$$it: ab$orbuit etiã ca$am at<01> unà matrem cum filiolo. Id aũt plerun<01> his accidit montibus, quibus uenæ $unt cumulatæ. Ita<01> fo$$ores relinquãt fornices crebros montibus $u$tinendis, aut $ub$tructiones faciant. Saxum quo<01> abruptum articulos atterit: quod ne fiat metallici $tructuris nece$$a- rijs puteos, cuniculos, fo$$as latentes fulcire debent. At in no$tris fodinis non e$t $olifuga, quam Sardinia gignit. Animal e$t, ut Solinus $cribit, perex iguum $imile<03> araneis forma: $olifuga dicta, quod diem fugiat. In metallis argentarijs plurima e$t: occultim reptat, & per imprudentiam $uper$edenti- bus pe$tem facit. Sed, ut idem ait, fontes calidi & $alubres aliquot locis effer ue$cunt, qui abolent à $olifugis in$ertum uenenum. Sed in quibu$dam fo dinis no$tris, quanquam perpaucis, e$t alia pe$tis & pernicies: dæmones $ci licet a$pectu truci: de quibus dixi in libro De $ubterraneis animantibus in- $cripto: quod genus dæmonũ precibus & ieiunijs pellitur ac fugatur. Quæ dam autem ex his malis at<01> aliæ quædam res cau$a $unt, cur putei amplius fodi non $oleant. Ita<01> prima & poti$$ima cau$a e$t, quòd non $int fœcundi metallorũ, aut $i ad aliquot pa$$us fœcundi fuerint, quod in profundo $int $teriles. Secunda affluentis aquæ multitudo: quam ne<01> metallici po$$unt deriuare in cuniculos, quia tam altè in montes agi non po$sint: ne<01> machi- nis extrahere, quod putei $int admodum profundi: aut $i po$$ent eam extra- <foot>p 3 here</foot> <p n=>174</p> here machinis, quod ip$is non utantur: nimirum quòd impen$æ $int maio- res quàm pauperioris uenæ fructus. Tertia e$t aer grauis, quem interdũ do- mini non arte, nõ $umptu emendare & corrigere po$$unt: quam ob cau$am fo$$io non puteorum tantum, $ed etiam cuniculorum de$eritur. Quarta uirus in $ingulari loco genitum, $i id funditus tollere, uel leuius facere in no $tra pote$tate non fuerit: ea de re $pecus ad Planam Laurentius dictus non fodi $olebat, cùm argento non careret. Quinta dæmon truculentus & ho micida: etenim ab eo, $i expelli non po$sit, nemo non fugit. Sexta, $ub$tru ctiones $i labefactatæ conciderint: eas enim ruina montis $equi $olet. Sub- $tructiones autem tunc $olum re$tituuntur, cùm uena admodum diues me- talli fuerit. Septima motus bellici: propter quos ni$i certò con$tet fo$$o- res de$erui$$e puteos & cuniculos, reficiendi non $unt. Non enim credamus maiores no$tros tam inertes & ignauos fui$$e, ut fo$$iones, quæ potuerint fieri cum fructu, reliquerint. No$tris profecto temporibus non pauci metal lici, cùm anilibus fabulis per$ua$i refeci$$ent puteos de$ertos, operam & ole um perdiderunt: ne igitur po$teritas acta agat, ex re eius erit in tabulas refer re, quã ob cau$am cuiu$<01> putei uel cuniculi fo$$io relicta $it. Id quod quon- dam Fribergi factum e$$e con$tat puteis de$ertis propter copiam & affluen tiam aquarum.</P> <P>De re Metallica Libri VI. FINIS.</P> <head>GEORGII AGRICO- LAE DE RE METALLICA LIBER SEPTIMVS.</head> <P>Sextvs liber de$crip$it ferramenta, ua$a, machi- nas, hic uenarum experiendarum rationes de$cri- bet: eas enim effo$$as, ut utiliter excoqui, et ex ip$is à recrem&etilde;to purgatis metalla pura confici po$$int, operæprecium e$t prius experiri. Sed talis experi- menti quanquam mentio facta e$t à $criptoribus, tamen nemo ex illis præcepta eius memoriæ tra- didit: quocirca mirum non e$t $i ætate po$teriores nihil de eo $crip$erint. Metallici certè ex i$tius ge- neris experimento cogno$cunt de uenis utrum aliquod quodpiam metal- lum, an nullum in $e contineant: aut, $i ip$æ nobis indicia unius metalli uel plurium o$tenderint, multum an paucum in eis in$it: qua ratione etiã unius uenæ partes metalli participes, ab his, quæ eius expertes $unt, $eparari po$- $unt. At<01> illæ rur$us, in quibus multum e$t ab his in quibus paucum. Ni$i enim hoc antea, quàm ex uenis conflentur metalla, diligenter factum fuerit, non $ine magno dominorum detrimento excoquentur. Nam partes uena- <foot>rum,</foot> <p n=>175</p> rum, quæ non facile igni lique$cunt, metalla ad $e rapiunt, uel ea cõ$umunt. Hoc modo cum fumo euolant, altero cum recremento & cadmia cõmi$cen tur: quo domini operam perdunt, quam po$uerunt in fornacibus at<01> cati- nis præparandis, & eos nouas impen$as in eiu$modi recrementa & cæteras res facere nece$$e e$t. Verum metalla iam excocta experiri $olemus, ut explo ratum habere po$$imus quota arg&etilde;ti portio in$it in centumpondio æris uel plumbi: aut quotam auri particulam libra argenti in $e contineat. Et contrà quotam æris uel plumbi portionem habeat arg&etilde;ti centũpondium: aut quo ta argenti particula $it in auri libra: at<01> ex ea re conijcere licet, utiliter po$$it necne metallum precio$um à uili $ecerni: quin etiam tale experimentum do cet utrum nummi boni $int an adulterini, manife$to<03> deprehendit argen- tum, $i eius plus quàm fuerit iu$tum, monetarij mi$cuerint auro: aut æs, $i ei- us plus, quàm fas $it, ijdem temperauerint cum auro uel argento: quorũ o- mnium rationem quàm potero, diligenti$simè explicabo. Venarum aũt experimentum, quod $olis metallicis utile e$t, ab excoctione differt $ola ma teriæ paucitate: etenim coqu&etilde;do paucam di$cimus, utrum excoctio multæ nobis lucrum dabit an damnum, ni$i enim metallici $tudio incumberent in eam experi&etilde;di rationem, qua utuntur, ex uenis, ut iam dixi, metalla interdũ cum detrimento, interdum $ine ullo emolumento excoquerent: nam expe- riri uenas impen$is admodum exiguis, excoquere tantũmodo magnis po$- $umus. Simili autem modo fiunt. Primùm enim ut uenas experimur in for- nacula, $ic ea$dem excoquimus in fornace. Deinde utrobi<01> non ligna, $ed carbones incenduntur: tum ut in catillo fictili, cùm uenas experimur, metal la quæ in ip$is in$unt, $i aurum, argentum, æs, plumbum fuerint, iu$ti$$imè mi$centur, ita in primis fornacibus, cùm eædem excoquuntur, permi$ceri $o lent. Præterea ut hi, qui uenas explorant igni, metallum uel liquidum effun dentes, uel frigefactum fracto catillo terreno purgant à recrementis, ita ex- coctores quàmprimum metallum è fornace defluxerit in catinum, frigidã infundentes, ab eo rutris auferunt recrementa. Po$tremò ut in catillo ci nereo aurum uel argentum à plumbo $eparatur, ita quo<01> in $ecundis forna cibus. Sed artificem experi&etilde;dæ uenæ uel metalli nece$$e e$t paratum, & in- $tructum rebus nece$$arijs ad experimentum uenire: at<01> fores conclauis, in quo $tatuta e$t fornacula, claudere, ne quis intempe$tiuè accedens mentem eius, in operas intentam, perturbet: libram præterea in $uo loculamento col locare, ut ea, cùm ip$e ma$$ulas metallorum ponderat, flatu uentorum huc & illuc agitari nõ po$$it: is enim arti e$t impedimento. Verùm res $ingulas, ad experimentum nece$$arias, de$cribam exor$us à fornaculis: quarum alia ab alia differt figura, materia, loco in quo collocatur: figura quidem quòd $it teres uel quadrangula. At<01> hæc magis e$t ad uenas experiendas accom- modata.</P> <cap>F<I>ornacula teres.</I></cap> <foot>p 4 F<I>ornacula</I></foot> <p n=>176</p> <fig> <cap>F<I>ornacula quadrangula.</I></cap> <fig> <P>Materia uerò differũt fornaculæ, quòd alia $it lactericia, alia ferrea, quæ- dam fictilis. Lactericia extruitur in camini foco, alto pedes tres & dimi diũ: ferrea in eodem collocatur, $imiliter fictilis. Sed latericia e$t alta cubitũ, in- tus lata ped&etilde;, longa ped&etilde; & duos digitos: cùm è foco a$$urrexerit ad quin<01> digitos, quæ laterum crudorũ cra$$itudo e$$e $olet, $uper lateres locatur bra ctea ferrea, luto $uperius oblita, ne propter uim ignium detrimentum acci- piat. In fronte fornaculæ $upra bracteam e$t os, altum palmum, latũ quin <01> <foot>digitos,</foot> <p n=>177</p> digitos, $uperiori parte rotũdum. At bractea habet tria foramina, in utro<01> latere unum, tertium in po$teriori eius parte: quæ lata $unt digitum, longa tres digitos: per ea tum cinis ex carbonibus candentibus decidit, tum $pirat flatus penetrans in cameram, quæ $ub ip$a bractea e$t: ita<03> is flatus ignem excitat. Quã ob rem hæc fornacula, quam metallici propter u$um ab expe- riendo appellant, apud chymi$tas ex uento nomen inuenit: uerum bracteæ ferreæ pars, quæ è fornacula extat & eminet longa e$$e $olet dodrantem, la- ta palmum. In ea carbunculi locati expeditè in fornaculam per ip$ius os for cipe imponuntur, rur$us<03>, $i res hoc po$tulat, ex fornacula exempti in ea- dem reponuntur.</P> <cap>B<I>racteæ foramina</I> A. E<I>iu$dem pars quæ extat e fornacula</I> B.</cap> <fig> <P>Ferrea autem fornacula con$tat ex quatuor bacillis ferreis, altis $e$quipe- dem, inferius parumper diuaricatis & latis ut firmius $tare po$$int: ex quo- rum duobus prior fornaculæ pars, ex duobus po$terior efficitur: cum i$tis bacillis utriu$<01> partis conglutinata & conferruminata $unt bacilla ferrea tran$uer$aria, numero tria: prima ubi ad altitudinem palmi a$$urrexerunt: $ecunda ubi ad altitudinem pedis: tertia in $umma eorum parte. Recta quidem bacilla ca parte perforata $unt, qua cum ip$is conglutinantur tran$uer$aria, ut à lateribus in ea includi po$sint alia bacilla ferrea $imi- liter utrin<01> tria numero. Ita<01> duodecim $unt bacilla tran$uer$aria, quæ tres efficiunt ordines, imparibus interuallis di$tinctos: etenim ab u- no bacillo recto ad alterum in infimo ordine e$t interuallum unius pedis & quin<01> digitorum. At in medio inter priora quid&etilde; bacilla & po$teriora e$t $pacium trium palmorum & unius digiti. Laterum uerò bacilla inter $e di- $tant tribus palmis et totid&etilde; digitis: $ed in $upremo ordine inter priora qui- dem bacilla et po$teriora e$t interuallum duorum palmorum, inter laterum uerò bacilla trium, ut i$to modo fornacula in $umma parte fiat angu$tior: <foot>quin</foot> <p n=>178</p> quin etiam ferreum bacillũ, in oris $peciem formatum, in infimo prioris par tis bacillo includitur: quod os æquè ac lactericiæ fornaculæ, altum e$t pal- mum, latum quin<01> digitos. Tum prius infimi ordinis bacillum tran$uer$a- rium ad utrũ<01> oris latus perforatum e$t, $imili<03> modo po$terius: per quæ foramina penetrant duo baccilla ferrea, quæ cùm ip$a, tum quatuor infi- mi ordinis bacilla $u$tinent bracteam ferreã luto oblitam: cuius etiam pars è fornacula extat: inferiora quo<01> fornaculæ latera ab infimo bacillorum or dine u$<01> ad $upremum bracteis ferreis teguntur: quæ filis ferreis affigũtur ad bacilla, luto<03> oblinuntur, ut quàm diuti$$ime uim ignium ferre po$$int. At fictilem fornaculam ex terra pingui & $pi$$a & mediocri, quod ad molli tudinem et duriciem attinet, fingere conuenit. Ea uerò ferè eandem habet al titudinem quam $errea: eius<41> pes con$tat ex duabus tabulis fictilibus, lon- gis pedem & tres palmos, latis pedem & palmum. Vtriu$<01> aũt tabulæ par- tis prioris utrun<01> latus $ic $en$im e$t reci$um ad palmi longitudin&etilde;, ut tan- tummodo latum fiat $emipedem & digitum: quæ pars eminet è fornacula. Sed tabulæ $unt cra$$æ ferè $e$quidigitum: $imiliter fictiles parietes, qui ad digitum tran$uer$um à margine $tatuũtur $uper inferiorem tabulam, qui<01> $uperiorem eodem modo $u$tinent. Sunt uerò parietes alti tres digitos, ha- bentes foramina quatuor, quæ $ingula alta $unt circiter ternos digitos: $ed po$terioris quidem partis & utriu$<01> lateris lata $unt quin<01> digitos: prio- ris uerò latum e$t $e$quipalmum, ut eò cõmodius in ip$um pedem, cùm cõ- caluerit imponi po$$int catilli cinerei nuper facti, ibi<01> exiccari. Verũ utra<01> tabula ideo exteriori parte filo ferreo, in eã im&ptilde;$$o, uincitur, ut minus frãga- tur: utra<01> etiã nõ aliter ac bractea ferrea, iccirco tria habet foramina longa tres digitos, lata digitum, ut cùm $uperior propter ignium uim, aut propter aliam cau$am uitium fecerit, inferior pede inuer$o in eius locũ $uccedat: per ea foramina & cinis ex prunis, ut dixi, decidit, & fornaculæ in$piratur aura penetrans in cameram per parietum foramina. Ip$a uerò fornacula quadran gula e$t: inferiori eius parte intus lata palmos tres & digitum unum, longa palmos tres & totidem digitos: $uperiori lata palmos duos & digitos tres, ut etiam ip$a fiat angu$tior: Alta autem e$t pedem. Po$terior etiã eius pars inferius in medio exci$a e$t in modum $emicirculi, qui $it $emidigitum altus: pari modo latus utrun<01>: at<01> non $ecus ac fornacula in priori eius parte ha bet os $uperius <*>otundum, altum palmum, latum palmum & digitũ: cuius fores fene$trati etiam ex terra $unt, habent<03> an$am. Quin operculum forna culæ ex terra factum $uam habet an$am, filo<03> ferreo uincitur: tum ip$ius for naculæ exteriorem part&etilde; utran<01> & latus utrun<01> fila ferrea uinciũt: ex qui- bus impre$$is triangulorum formæ $olent effici. Fornaculæ aũt latericiæ manent ac fixæ $unt, fictiles uerò & ferreæ ex uno loco portantur ad alterũ: at<01> latericiæ citius parari po$$unt, ferreæ magis durant, fictiles $unt aptio- res. Metallici præterea faciunt fornaculas temporarias hoc modo. Late- res tres $upra focum $tatuunt, utrin<01> unum, tertium à tergo: pars prior pa- tet flatui: his lateribus imponunt bracteam ferream: cui rur$us tres lateres, qui carbones arceant & contineant. Sed loco fornacula alia ab alia differt, quòd quædam in altiori collocetur, quædam in humiliori. Ea uerò locatur <foot>in altiori</foot> <p n=>179</p> in altiori, per cuius os, qui uenas uel metalla experitur catillum forcipe im- ponit: in humiliori, per cuius part&etilde; $uperius patentem: quo $anè modo for- naculæ loco artifici e$t circulus ferreus: etenim $uper focũ camini ponitur, & inferius oblinitur luto, ne flatus follis $ub ip$o exeat. Quod $i fieret tardi- us, uena excoqueretur, & æs lique$ceret in catino triangulari, qui in eũ forci pe imponitur, & rur$us eximitur. Circulus aũt altus e$t palmos duos, cra$- $us $emidigitum: eius $pacium interius plerun<01> latum e$t pedem et palmũ: qua parte flatus follis in ip$um penetrat, exci$us e$t. Sed follis e$t duplica- tus, qualem habere $olent aurifices, aliquando etiam fabri ferrarij: cui in me dio e$t a$$er, in quo ine$t foramen $piritale, latum quin<01> digitos, longum $e ptem, $uo a$$erculo tectum: quod è regione e$t foraminis $piritalis infimi a$- $eris. Eius uerò eadem e$t latitudo & longitudo. Sed follis longus e$t, exce- pto capite, tres pedes: latus po$trema parte, ubi quodammodo rotundatur, pedem & palmum: ad caput, tres palmos. Ip$um autem caput etiam longũ e$t tres palmos: latũ uerò ea parte, qua cum a$$eribus coniungitur duos pal- mos & digitũ. Po$tea paulatim fit angu$tius: naris, quæ unica, longa e$t pe- dem & duos digitos: ea in foramine muri, cra$$i pedem & palmũ, locata e$t, ut etiam dimidia capitis pars, in quam naris includitur: circulum uerò ferre um in foco $tatutum tantummodo attingit: nam extra murum non eminet. Corium follis $ui generis clauis ferreis infixum e$t a$$eribus: tum corio u- trin<01> a$$eres iungũtur cum capite, $uper quo e$t corium tran$uer$arium in a$$eris parte clauis, quibus lata $unt capitula, infixum: $imiliter alterũ in par- te capitis: Medius aut&etilde; follis a$$er $ituatus e$t in bacillo ferreo, ad quod cla- uis ferreis utrin<01> cu$pidatis & utrin<01> directò deor$um uer$us actis affigi- tur, ut leuari non po$$it. Bacillum uerò ferreum in medio e$t duorum tigno rum erectorum, per quæ penetrat. Superius etiam axiculus ligneus, habens codaces ferreos, in foraminibus eorundem tignorum uoluitur: in cuius me dij forma inclu$us e$t uectis, et clauis ferreis affixus, ut nõ queat exilire. Lon gus autem e$t quin<01> pedes & dimidium: cuius po$tremam part&etilde; prehen- dit annulus ferreus bacilli ferrei, pertinentis ad caudam infimi a$$eris ip$ius follis: quam alter eius annulus $imiliter prehendit. Ita<01> cùm artifex uectem deprimit, follis pars inferior leuatur, flatum<03> in narem compellit: at<01> eti- am $piritus, per foram&etilde;, quod $piritale dicitur, a$$eris medij penetran s $ub- leuat $uperiorem follis partem: cuius a$$eri $uperpo$itum e$t plumbum tam graue, ut eam follis partem rur$us po$$it deprimere: quæ depre$$a æquè ac inferior pars per narem flatũ expirat. I$to modo $e habet follis duplicatus: qui fabricatus e$t propter circulum ferreum, in quo catillus triangularis, in quo uena æris excoquitur, & æs lique$cit, collocatur.</P> <cap>C<I>irculus $erreus</I> A. F<I>ollis duplicatæs</I> B. E<I>ius naris</I> C. V<I>ectis</I> D.</cap> <foot>Dixi</foot> <p n=>180</p> <fig> <P>Dixi de fornaculis & circulo ferreo, nunc dicam de tegula & catillis. Te- gula quid&etilde; e$t fictilis & imbricis inuer$i figura. Tegit aũt catillos ne carbun culi, in eos incidentes, experimentum impediant. Lata e$t $e$quipalmum: al titudine, quæ plerun<01> $olet e$$e palmaris, re$pondet ori fornaculæ, longi- tudine ferè toti fornaculæ. Veruntamen priori tantum parte attingit os ei- us, alioqui undequa<01> à lateribus & po$teriori parte iccirco di$tat digitos tres, ut carbones in medio loco, qui e$t inter ip$am & fornaculã iacere po$- $int. Habet uerò cra$$itudin&etilde; ollæ fictilis bene cra$$æ: $ed $uperior eius pars integra e$t, po$terior duas habet fene$tellas, & utrun<01> latus duas uel tres uel etiam quatuor: per quas calor penetrans in catillos uenam excoquit: uel loco fene$tellarum habet parua foramina: & po$teriori quidem parte dec&etilde;, in utro<01> uerò latere plura. Quinetiam po$terior pars $ub fene$tellis uel par uis foraminib. ter excl$a e$t in modum $emicirculi alti $emidigitũ: $ed latera, quater. Po$terior aut&etilde; tegulæ pars paulò minus alta e$$e $olet quàm prior.</P> <cap>T<I>egulæ fene$tellæ latæ</I> A. A<I>nguftæ</I> B. E<I>iu$dem foramina po$terioris partis</I> C.</cap> <fig> <foot><*></foot> <p n=>181</p> <P>At catilli materia, ex qua fiunt, inter $e differũt. Sunt enim uel terreni uel cinerei: at<01> terreni, quos etiam fictiles appellamus, rur$us in figura & ma- gnitudine $unt di$similes. Nam quidam in $cutellæ figuram $unt formati, & mediocriter cra$$i, lati<03> tres digitos & unciæ men$uralis capaces: in quibus uena cum additam&etilde;tis mi$ta coquitur: etenim ip$is utuntur, qui uenas auri uel argenti experiri $olent. Quidã uerò $unt triangulares, alijs<03> multò cra$- $iores & capaciores: utpote quin<01> uel $ex uel pluriũ unciarũ: in quibus æs liquatur, ut fundi, dilatari, igni explorari po$$it. In ij$d&etilde; uena etiam æris ple- run<01> excoquitur. Sed cinerei ex cinere formãtur: his ut primis, $cutellæ, cu- ius inferior pars admodum cra$$a, e$t figura: uerum minus capiũt: in quibus plumbum $eparatur ab argento, & experimentum perficitur.</P> <cap>C<I>atillus fictilis</I> A. C<I>a: illus triangularis</I> B. C<I>a<*>illus cinereus</I> C.</cap> <fig> <P>Quoniã uerò cinereos catillos ip$i metallici conficiunt, de materia ex qua finguntur & de modo, quo efficiuntur, e$t dic&etilde;dum. Alij eos ex $implici o- mnis generis cinere formant: qui boni non $unt, quod i$tiu$modi cinis ali- quam pinguitudinem in $e contineat: quamobrem tales catilli quando con caluerunt, facile rumpuntur. Alij faciunt eos item ex cinere qui$cun<01> tand&etilde; fuerit, $ed qui ante percolatus $it: qualis e$t in quem, lixiuij faciendi gratia, aqua calida fuit infu$a: at<01> is rur$us in $ole aut fornace $iccatus cribro, è $etis facto, purgatur: quamuis autem aqua calida pinguitudinem cineris eluerit, tamen catilli ex eo facti non $unt boni, quod ip$e cinis cum minutis carbun culis, arenulis, lapillis $oleat e$$e permi$tus. Alij uerò $imiliter eos ex quo- cun<01> cinere efficiunt, $ed primò in cinerem ip$um infundunt aquam, et pur gamentum ei innatans auferunt. Dein aquam, po$tquam pura facta fuerit, effundentes ciner&etilde; exiccant: tum cribrant, & ex eo catillos formant: qui bo- <foot>q ni quidem</foot> <p n=>182</p> boni quidem $unt, non tamen optimi, quod is etiam cinis non careat minu- tis lapillis & arenulis. Verũ ut optimi catilli fieri po$$int, à cinere omne pur gamentum auferatur: quod duplex e$t, alterũleue, cuiu$modi $unt carbun- culi & pinguitudines, at<01> res aliæ aquis innatantes: alterum graue, quales $unt lapilli, arenulæ, & $i quæ aliæ res re$ident in fundo ua$culi. Ita<01> primo aqua infundatur in cinerem & leue purgamentum auferatur. Deinde cinis agitetur manibus, ut bene cũ aqua mi$ceatur: quæ turbida & impura infun- datur in alterum ua$culum: quo modo remanent in priori ua$culo lapilli & arenulæ, ac $i quid aliud fuerit graue quæ reijciuntur. Po$tquam uerò cinis omnis in hoc altero ua$culo re$ederit, quod ex aqua cogno$citur $i pura fa- cta gu$tatum non cõmoueat lixiuij $apore, tunc aqua effundatur: cinis au- tem, qui reman$it in ua$culo in $ole aut fornace $iccetur: at<01> is aptus e$t ad catillos: maximè $i fuerit faginus, aut ex alijs lignis, cui accretiones annuæ te nues $unt. Qui uerò ex uitiu $armentis & lignis, quibus accretiones annuæ $unt cra$$æ, factus fuerit, tã bonus non e$t: etenim catilli ex eo formati, quod $atis $icci non $int, in igni diuidi & di$rũpi $ol&etilde;t ac ab$orbere metalla. Quo- circa $i faginus aut eius $imilis non fuerit, in promptu globulos ex tali cine- re, qui modo iam dicto fuerit purgatus, artifices faciunt, eos<03> in fornace pi $toris uel figuli ponũt, ut igne$cant. Ignis e&mtilde; quicquid pingue fuerit & hu- midũ cõ$umit, at<01> tand&etilde; ex ip$is catillos formant. Omnis aũt cinis quo ue- tu$tior, eo melior e$t: $iccitat&etilde; nan<01> $ummã ip$i e$$e nece$$e e$t: qua de cau- $a cinis qui fit ex o$$ib. cõbu$tis, præcipuè uerò ex capitis animãtiũ o$$ibus, etiã idoneus e$t ad catillos: tũ qui fit ex cornib. ceruorũ, & ex $pinis pi$ciũ. Po$tremò aliqui capiũt ciner&etilde;, qui fit ex $cobe corij cõbu$ta: nam coriarij & alutarij coriũ, à pilis purgatũ radunt & di$cobinant. Nonnulli uerò malunt uti cõpo$itionibus, quarũ hæc laudatur, quæ habet cineris ex o$$ibus ani- mantium uel ex $pinis pi$cium partem unã & dimidiam: cineris fagini par- tem unam, cineris $cobis corij combu$tæ partem dimidiam: ex hac enim mi $tura fiunt boni catilli, $ed multò meliores conficiuntur ex paribus portio- nibus cineris $cobis corij combu$tæ, cineris o$$ium capitis ouilli uel uituli- ni, cineris cornu ceruini: at omnium optimi formantur ex $olius cornu cer- uini u$ti puluere: nam is propter uehementem $iccitatem metalla minime combibit. Veruntamen no$trates metallici plerun<01> eos efficiunt ex cinere fagino: quem modo iam dicto paratum primò cõ$pergunt zytho uel aqua, ut cohærere po$$it, & in mortariolo tundunt. Deinde cineribus, qui $unt ex caluarijs quadrupedum, aut ex pi$cium $pinis, in$per$is iterum tundũt: quo autem magis tunduntur, eo meliores fiunt. Quidam uerò lateres terunt, & eum puluerem cribra<*>um in$pergunt cineri fagino: nam i$tiu$modi pulue- res non $inunt molybdænam corrodentem catillos, aurum uel argentũ $or bere. Alij ut idem caueant catillos formatos oui albumine humectãt, & ite- rum in $ole $iccatos tundunt, maximè $i uenam uel æs, quod ferrum in $e cõ tinet, uoluerint explorare. Nõnulli autem lacte bouino iterum at<01> iterum madefaciunt cineres, eos<03> exiccant, & in mortariolo tundunt, at<01> format catillos. At in officinis, in quibus argentum ab ære $ecernitur, ex cineris cati ni $ecundæ fornacis, qui admodum $iccus e$t, duabus partibus et una o$$iũ <foot>faciunt</foot> <p n=>183</p> faciunt catillos. Sed his etiam modis formati catilli locandi $unt in $ole aut in fornace. Deinde quocun<01> modo formati $iccis in locis diu $eruãdi, quan tò enim fuerint uetu$tiores, tantò $unt $icciores at<01> meliores. Quinetiã nõ figuli modo formant catillos terrenos & triangulares, $ed ip$i etiã metallici. Conficiũt uerò eos ex terra pingui, quæ $pi$$a e$t & mediocris, quod ad du riciam & mollitudinem attinet. Mi$cent aũt cum ea puluerem i$tius generis catillorum ueterum fractorum, aut lateris u$ti & triti: ita<03> terram $ic cũ pul uere permi$tam formant pi$tillo, quam deinde exiccant: hi etiam catilli quò uetu$tiores fuerint, eò $unt $icciores at<01> meliores. At mortariola in quibus catilli formantur, duorum $unt generum, minora $cilicet & maiora. In min o ribus conficiuntur catilli cinerei, in quibus argentũ uel aurum, quod plum- bum combibit, purgatur: in maioribus item cinerei, in quibus argentum ab ære & plumbo $eparatur. Vtra<01> uerò ex orichalco fiunt: at<01> ima $ui parte fundum non habent, ut catilli integri ex eis eximi po$$int. Pi$tilla quo<01> du plicia $unt, minora $cilicet & maiora: utra<01> etiã orichalcea, è quibus inferi- us eminet tuber rotundũ: at<01> id tantummodo in mortariolum impre$$um format cauam catilli partem. Quæ uerò ip$i contigua e$t, $uperficiei morta- rioli re$pondet.</P> <cap>M<I>ortariolum</I> A. M<I>ortariolum inuer$um</I> B. P<I>i$tillum</I> C. E<I>ius tuber</I> D. A<I>lterum pi$tillum</I> E.</cap> <fig> <P>Hæc hactenus: nunc de uenarum experiendarũ præparatione dicã: præ- parantur autem urendo, torrendo, tundendo, lauando: $ed certũ uenæ pon dus $umere nece$$e e$t, ut $ciri po$$it quotam eius partem i$tiu$modi præpa rationes con$ump$erint: uerũ uritur durus lapis cum metallo permi$tus, ut duricie depo$ita po$$it tundi & lauari. Duri$$imus uerò priu$quam uritur aceto perfunditur, ut citius igni molle$cat: $ed lapis mollis primò frang&etilde;dus e$t malleo, & in mortario tundendus, at<01> redigendus in puluer&etilde;: deinde la <foot>q 2 uandus:</foot> <p n=>184</p> uandus: tum rur$us $iccandus. Si uerò terra fuerit cũ metallo mi$ta, lauatur in alueo, at<01> id quod re$edit $iccatũ igni exploratur: etenim omnes res fo$$i les, quæ lauantur, rur$us $iccandæ $unt: at uena cuiu$<01> metalli diues nõ uri- tur, ne<01> tunditur, ne<01> lauatur, $ed torretur tantum, ne i$tis præparandi mo dis aliquid metalli pereat. Succen$is uerò ignibus torretur in olla, quæ lu- to ob$tructa e$t, inclu$a. Vilior aũt uena etiã in foco uritur carboni impo$i- ta: non enim magnam metalli iacturam facimus, $i quid ex ea perdamus. Ve rùm de omnibus his uenarum præparandarũ rationib. & paulo po$t & in $equenti libro uberius di$putabo: nunc explicare decreui ea quæ metallici additamenta $olent nominare, quod adijciantur ad uenas nõ modo experi- endas, $ed etiã excoquendas: in quibus magna uis cernitur, $ed non omniũ eũdem e$$e uidemus effectũ, & nõnullis e$t uaria multiplex<03> natura: nam quando cum uenis permi$ta coquuntur in fornacula uel in fornace, ex eis quædã, quia facile lique$cunt, illas quodã modo liquant: alia quod aut ual- de calfaciant uenas, aut penetrent in ip$as igni $unt magno ad purgamenta à metallis $eparanda adium&etilde;to, & liquefactas cũ plumbo cõmi$cent, partim ab igni tuentur uenas, quarũ metallũ uel ip$e cõ$umit, uel unà cũ fumo $ub- latum ex fornace euolat: quædã metalla combibunt. In primo genere $unt plumbum, idem in globulos redactum, aut ignis ui in cinerem re$olutũ, mi- niũ $ecundarium, ochra ex plumbo facta, $puma argenti, molybdæna, lapis plumbarius, æs, idem u$tum, eius bracteæ, eiu$d&etilde; $cobs elimata, recrementũ auri, argenti, æris, plumbi, uitrũ, eius recrementum, halinitrum, alumen co ctum, atramentum $utoriũ, $al to$tus, idem liquefactus, lapides qui in arden tibus fornacibus facile lique$cunt, arenæ ab eis re$olutæ, tofus mollis, $axũ quoddam fi$$ile album. Sed plumbũ, eius cinis, minium $ecundariũ, ochra, $puma argenti utiliora $unt uenis quæ facile lique$cũt: molybdænaijs, quæ difficile: lapis plũbarius ijs, quæ difficilius. In $ecundo genere $unt ferri $quæ ma, eiu$dem recrementum, $al artificio$us, $iccæ feces uini, aceti, aquarũ quæ aurum ab argento $ecernunt: at<01> hæ feces & $al artificio$us habent uim pe- netrandi in uenas: & quidem permagnam feces uini, $ed maiorem aceti, ma ximam aquarũ, quæ aurũ ab argento $ecernunt. Ferri uerò $quamis & recre mentis, quia tardius liquantur, uenarũ calefaciendarũ uis e$t. In tertio gene- re $unt pyrites, panes ex eo conflati, uitrũ, eiu$dem recrementũ, $al, ferrum, ei us $quama, eius $cobs elimata, eius recrementum, atramentũ $utoriũ, arenæ à lapidibus facile igni lique$centibus re$olutæ, tofus. Sed in primis pyrites & panes ex eo conflati uenarum $orbent metalla: at<01> ip$a ab igni, con$um- ptore eorum, tuentur. In quarto genere $unt plumbum & æs, at<01> eis cogna ta. Ita<01> de additamentis liquet quædam e$$e natiua, alia in recrementorum numero, cætera à recrem&etilde;tis purgata. Certe quidem cùm uenas experimur exiguam additamentorũ quoruncun<01> portionem ad eas adijcere $ine ma- gno impendio po$$umus: cùm uerò ea$dem excoquimus, grandem adiun- gere $ine magno nequimus: quocirca con$ideremus impen$am quanta $it, ne in uenas excoquendas faciamus maiorem, quàm ex metallis conflatis ca piamus fructum. Color autem fumi quem emittunt uenæ, batillis uel lami nis ferreis candentibus impo$itæ, docet nos de additamentis, quibus ad eas <foot>experi-</foot> <p n=>185</p> experi&etilde;das uel excoquendas præter plumbũ nobis opus e$t. Etenim $i fue- rit purpureus, e$t optimus, & uenæ plerun<01> non indigent $ingularis alicu ius additam&etilde;ti, $i cæruleus, ad eas adijci debet panis ex pyrite uel alio quo- dam lapide æro$o conflatus: $i luteus, $puma argenti & $ulfur: $i ruber, nitri recrementum & $al: $i uiridis, panis ex æro$is lapidibus conflatus, & $puma argenti & uitri recrementum: $i niger, $al liquefactus, uel ferri recrementum & $puma argenti, at<01> $axum calcarium candidum: $i candidus, $ulfur & fer- rum quod uitio æruginis infe$tatur: $i in uiridi candidus, ferri recrementũ & arenæ à lapidibus facile lique$centibus re$olutæ: $i media eius pars lutea fuerit & den$a, extimæ uerò uirides, eædem arenæ & ferri recrementũ. Ve- rùm color fumi non modo nos docet de remedijs, quæ cui<01> uenæ $unt ad- hibenda, $ed etiam ferè de $uccis concretis cum ea permi$tis, qui talem fumũ emittunt: nam plerun<01> cæruleus $ignificat uenam cæruleo e$$e infectam: lu teus auripigmento: ruber, $andaraca: uiridis, chry$ocolla: niger, bitumine nigro: candidus, candido: in uiridi candidus, eodem eum chry$ocolla per- mi$to: cuius media pars e$t lutea & extimæ uirides, $ulfure. Quanquã terræ aliæ<03> res fo$$iles cum metallis permi$tæ, interdũ a$$imilem fumũ emittunt. Quod $i uenæ participes fuerint $tibij, ad eas adijcitur ferri recrementum: $i pyritæ, panis ex lapide æro$o cõflatus, & arenæ à lapidibus facilè lique$cen tibus re$olutæ: $i uenæ ferri, pyrites & $ulfur: ut enim uenæ cum $ulfure per mi$tæ additamentum e$t ferri recrementum, ita contrà auri uel argenti ue- næ, ferri uena infectæ, à qua non facile $eparantur, $ulfur: $ed etiam arenæ à lapidibus facile lique$centibus re$olutæ. Sal autem artificio$us ad uenas ex- periendas aptus multis modis conficitur: primò ex paribus portionibus aridæ uini fecis, aceti, hominis urinæ $imul decoctis donec in $alem uertan- tur. Secundo item ex paribus portionibus cineris, quo infectores lanarum utuntur, calcis, aridæ uini fecis purgatæ, $alis liquati: etenim $ingulorum li- bra cõijcitur in hominis urinæ libras uiginti. Deinde omnia decocta ad ter tias colantur: tum ad re$iduum $alis non liquati libra adijcitur, & eiu$d&etilde; un- ciæ quatuor, at<01> lixiuij libris octo $uperfu$is $imul in olla, argenti $puma in trin$ecus obducta, coquuntur u$<01> dum exiccata $al fiant. Tertiò $ic confici- tur: $al non liquatus, & ferrum, quod rubigine infe$tatur, inijciuntur in uas: quod hominis urina $uperfu$a operculo tegitur, ac triginta diebus reponi- tur in loco tepido: po$tea ferrũ urina lauatur & $eponitur, reliqua uerò tan- diu coquũtur quoad in $alem mutantur. Quartò, $al artificio$us hoc modo fit. In lixiuio ex calcis & cineris, quo infectores lanarũ utuntur, paribus por tionibus facto, pares portiones $alis, $aponis, aridæ uini albi fecis, halinitri coquuntur u$<01> ad eum finem dum in $alem abeant: is ramentum lotura col lectum mi$tum, liquefacit. At halinitrũ i$to modo præparatur, ut ad uenas experiendas aptum $it: ip$um in ollam, argenti $puma intrin$ecus obductã, inijcitur, & lixiuium ex calce uiua factum $æpius $uperfunditur & coquitur u$<01> dum ignis id con$umat. Quod $i halinitrum non inflammatur igni à quo ip$um $al, ex lixiuio, quod calcem combibit, ortus, tuetur, præparatum e$t. Sed in primis laudantur $equentes compo$itiones, quæ omnem uenam excoquunt, quam ardor ignis difficulter di$$oluit & diffundit: quarum una <foot>q 3 confici-</foot> <p n=>186</p> conficitur ex tertij generis lapidibus, qui in ardentes fornaces coniecti faci- le lique$cunt candidis & puris at<01> comminutis: cum eius enim pulueris $e- muncia permi$centur $pumæ argenti fuluæ, item comminutæ, unciæ duæ: quæ mi$tura inijcitur in catillum fictilem eius capacem: ac $ub tegulam ar- d&etilde;tis fornaculæ collocatur. Cùm autem aquæ in$tar fluxerit, quod ei horæ dimidio $pacio accidit, ex fornacula exempta effunditur in aliquem lapid&etilde;: ea temperatura, ubi refrixerit, uitri $imilis e$$e apparebit: quæ rur$us commi nuitur. I$tiu$modi uerò puluis qualicun<01> uenæ metallicæ, quæ, cùm eam experimur, non facile lique$cit, in$pergitur & recrementum ex$udabit. Alij in locum $pumæ argenti cinerem plumbi $ub$tituunt, qui $ic conficitur. In plumbum, in catino liquefactum, conijcitur $ulfur: et mox quadam qua$i cu te tegitur: qua $ublata rur$us inijcitur $ulfur, rur$u$<03> cutis nata detrahitur: quod $æpius fit, et quidem, donec plumbum in puluerem re$olutum fuerit. Sed ualens additamentum compo$itũ e$t quod conficitur ex halinitri præ- parati, $alis liquati, recrementorum uitri, fecis uini aridæ, $ingulorum uncia, $pumæ argenti triente, uitri in puluerem triti be$$e, hoc additamentum ad uenam, quæ par pondus habeat, adiectum eam liquefacit. Valentius uerò con$tat ex paribus portionibus fecis albi uini $iccæ, $alis communis, halini- tri præparati, quæ tria $imul in olla, argenti $puma intrin$ecus obducta, tor- rentur u$<01> dum puluis inde fiat candidus: cum quo tantundem $pumæ ar- genti commi$cetur. Huius uerò mi$turæ pars unà cum duabus uenæ expe- riendæ partibus permi$cetur. Quo ualentius fit ex nigri plumbi cinere, hali nitro, auripigm&etilde;to, $tibio, fece $icca aquarum, quibus aurifices aurum ab ar gento $eparant: $ed nigri plumbi cinis conficitur ex plumbi libra, & $ulfuris libra: plumbeo malleo percu$$um dilatatur: at<01> alterius bractea, alterius $ul fur inijcitur in catinum uel ollam, & $imul torrentur u$<01> dum ignis $ulfur con$umat & plumbum in cinerem uertat. Halinitri uerò comminuti libra cum auripigmenti item in puluerem triti libra commi$cetur, & in patina fer rea coquuntur donec lique$cant: po$tea effunduntur, & refrigerata iterum in puluerem conteruntur. Stibij autem libra & fecis $iccæ bes alternatim in ijciuntur in catinum, & coquuntur u$<01> ad eum finem dum ma$$ula inde $i- at: quæ $imiliter re$oluitur in puluerem: huius pulueris bes & plumbei cine ris libra, item<03> pulueris ex halinitro & auripigmento facti libra permi$cen tur, & ex eis conficitur puluis: cuius una pars ad duas uenæ partes addita eã liquefacit, & à recrementis purgat. At ualenti$$imum e$t quod habet $ulfu- ris drachmas duas, & recrementi uitri totidem, $tibij, $alis ex urina decocta confecti, $alis cõmunis liquati, halinitri præparati, $pumæ argenti, atramen- ti $utorij, fecis uini $iccæ, $alis ex anthyllidis cinere facti, $iccæ fecis aquarum quibus aurum ab argento aurifices $eparant, aluminis igne re$oluti in pul- uerem $ingulorum $emunciã, camphoræ unà cum $ulfure in puluerem triti unciã: huius mi$turæ pars dimidia uel integra, prout hoc res ip$a po$tulat, cũ parte una uenæ & duabus plũbi partibus permi$ta inijcitur in catillũ fi- ctilem, & mi$tura puluere uitri Venetiani comminuti con$pergitur: quæ cùm $e$quihora, uel duabus horis cocta fuerit, ma$$ula in fundo catilli re$i- debit, à qua mox plumbum $eparatur. E$t etiam additam&etilde;tum quod $ulfur, <foot>auripig-</foot> <p n=>187</p> auripigmentum, $andaracam à uenis metallicis $eparat: id habet pares por- tiones recrementi ferri, to$i albi, $alis. Sed po$tquam tales $ucci fuerint $ecre ti, ip$æ uenæ arida uini fece ad eas adiecta excoquuntur. E$t quod ab igni tuetur $tibium, ne id con$umat: et à $tibio metalla, quale e$t quod con$tat ex paribus portionibus $ulfuris, halinitri præparati, $alis liquati, atramenti $u- torij $imul in urina uel lixiuio coctorum, donec nullus odor affletur è $ulfu- re: quod fit trium uel quatuor horarum $pacio. E$t præterea operæpre cium $ubijcere aliquas alias mi$turas. Accipito uenæ ut conuenit præparatæ par tès duas, $cobis ferri elimatæ partem unam, $alis item partem unam: at<01> mi- $ceto: deinde ea inijcito in catillum fictilem, & in fornacula locato: ubi igni re$oluta confluxerint, ma$$ula in fundo catilli re$idebit. Vel accipito uenæ et ochræ plumbeæ pares portiones, at<01> cum ip$is mi$ceto paucam ferri $co bem elimatam, & inijcito in catillum: tum $uper ip$am mi$turã $pargito $co- bem ferri elimatam. Vel accipito uenam in puluerem contritam, eam<03> $par gito in catillum: deinde ei in$pergito tantundem $alis ter aut quater urina madefacti & rur$us torrefacti: tum iterum at<01> iterum uenæ puluerem & $a lem: po$tea catillum operculatum & oblitum imponito in carbones arden tes. Vel accipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem u- nam, uitri Venetiani partem dimidiam, recrementi uitri tantundem. Vel ac cipito uenæ partem unam, globulorum plumbeorum partem unam, $alis partem dimidiam, aridæ uini $iccæ quartam unius partis, fecis aquarũ, quæ aurum ab argento $ecernunt tantundem. Vel accipito pares portiones ue- næ præparatæ, & pulueris in quo item in$unt pares portiones minutorum plumbi globulorum, $alis liquati, $tibij, recrementorum ferri. Vel accipito pares portiones uenæ, in qua ine$t aurum, atramenti $utorij, fecis uini $iccæ, $alis. Hactenus de additamentis. In fornaculam autem eo, quo dixi, modo præparatam primo tegulam imponito: deinde prunas $uper eam conijci- to, electos<03> carbunculos: nam ex minus bonis multum fit cineris, qui circũ tegulam collectus operationem ignis impedit: tum catillos fictiles forcipe $ub tegulam locato, & $ub priorem ip$ius partem ponito carbonem arden- tem, ut catilli citius calefiant: quem, cùm plumbum inijci&etilde;dum fuerit in eos, uel uena, rur$us forcipe eximito. Po$tquam autem catilli excande$centigni, primò per cannam ferream duos pedes longam & capacem digiti cinerem uel carbunculum, $i quis in eos inciderit, $piritu difflato & di$pergito: quod idem faciendum erit, $i cinis uel carbunculus in catillos cinereos in ciderit: deinde plumbeum globulum inijcito forcipe: quod plumbum ubi in fumũ uerti, con$umi<03> cœperit, ad ip$um addito uenam præparatam in charta in- uolutam. Multo autem artifici præ$tat eam inuoluere in chartam, $ic<03> im- ponere in catillos, quàm æneo cochleari in ip$os infundere. Cùm enim ca- tilli $int parui, $i cochleari u$us fuerit, non raro aliquam uenæ partem diffun dit. Charta uerò cremata carbunculo forcipe prehen$o uenam moueto, ut plumbum eam combibat, cum<03> ip$o metallum uenæ mi$ceatur: quæ mi- $tio cùm facta fuerit, tunc recrem&etilde;tum partim circum eam ad catillos adhæ- refcit, nigri<03> annuli $peciem quandam gerit: partim innatat plumbo cum auro uel argento permi$to: quod mox ab eo auferto. Plumbũ autem omni- <foot>q 4 no omni</foot> <p n=>188</p> no omni argento careat, quale e$t Villacen$e. Quod $i eiu$modi non fuerit in promptu, $eor$um plumbum e$t experiendum, ut certo $ciatur, quantam argenti portionem in $e contineat, ut<03> calculis $ubductis de uena rectè iu- dicetur: ni$i enim tale plumbum fuerit, experimentum erit fal$um & fallax. Verùm globuli plumbei hoc modo formantur: forceps e$t ferrea longa cir citer pedem unum: eius chelæ continent ferrum diui$um, quod coniunctũ oui figuram exprimit: utrun<01> habet duas partes cauas, quod ferrum diui- $um, cùm compre$$um fuerit $uperius, ex ip$o eminet infundibulum: in quo $unt duo foramina, quorum alterum ad unam partem cauam penetrat, alte- rum ad alteram. Ita<01> plumbum infu$um defluit per foramina, in partes ca- uas, efficiuntur<03> una effu$ione globuli duo.</P> <cap>F<I>orcipis chelæ</I> A. F<I>errum oui figuram exprimens</I> B. I<I>nfundibulum</I> C.</cap> <fig> <P>Nec hoc in loco de diuer$a quorundam artificum experiendi ratione re- ticere debeo: qui primò in catillos inijciunt uenam præparatam, eam<03> co- quunt. Deinde addunt plumbum: quæ ratio mihi non probatur: etenim ue na i$to modo ferruminari $olet: quare po$tea commota non bene, aut admo dum tardè cum plumbo mi$cetur. Quod $i catillis eiu$modi fictilibus omne fornaculæ $pacium, quod contegit tegula, non compleatur (nam interdum compleri $olet, cùm $cilicet multarum uenarum, aut multarum unius uenæ partium una experimur) in uacua loca catillos cinereos ponito, ut interea i- gne$cant. Quod et$i una hora plerun<01> fit, tamen id ip$um minoribus citi- us, maioribus tardius contingit: ni$i uerò catilli, anteaquam in eos inijciatur metallum, cum plumbo permi$tum, igniti fuerint, ip$i $olent $æpe di$rum- pi, plumbum $emper contremi$cere, nonnunquam ex ip$is exilire. Si autem catillus di$rumpatur, aut plumbum ex eo exiliat, aliam uenæ partem experi ri oportet: $in plumbum contremi$cat, tunc catillus pruna lata ac tenui tega- tur: quam cùm plumbũ attigerit, re$ilit: at<01> $ic etiam mi$tura tandem ip$um exhalat. Quinetiam $i in $ecuda excoctione plumbum, quod in mi$tura in- e$t, non con$umeretur, $ed $tabile & $ixum permanens tegeretur quadam qua$i cute, $ignum e$t, quod non $atis ardore ignis concaluerit. Aridum igi- tur lignum tedæ, uel arboris ei con$imilis, in mi$turam imponito, in<03> ma- nu teneto, ut cùm concaluerit, retrahere ab ea po$$is: tum curato, ut $emper calorem $atis multum, eum<03> æqualem habeat. Quod $i calor mi$turam nõ <foot>rotun-</foot> <p n=>189</p> rotundauerit, ut fieri $olet, ubi omnia rectè fiunt, $ed faciat longiu$culam ut caudata uideatur, $igno e$t calorem ip$um, qua cauda e$t, nimium e$$e: qua- re catillum paruo unco ferreo, cuius manubrium item $it ferreum & longũ $e$quipedem, circumagito, ut altera pars æquè cale$cat ab igni.</P> <cap>P<I>aruus</I> V<I>ncus ferreus.</I></cap> <fig> <P>Præterea $i quando mi$tura $atis plumbi n on habuerit, addito cum forci pe ferrea, uel cochleari æneo, cui manubrium prælongum e$t, tantum eius, quantũ $atis e$t. Ne uerò mi$tura frige$cat, id ip$um ante concalefacito: $ed $atius e$t primo tantum plumbum, quanto opus e$t ad uenam excoquen- dam, addere, quàm po$tea cùm dimidia excoctio perfecta fuerit: ne totum nõ abeat in fumum, $ed pars eius fixa permaneat. Porrò ubi calor ignis iam ferè con$ump$erit plumbum, tunc aurum argentumué, uarijs coloribus ef- flore$cit: at ubi totum fuerit con$umptum, auri uel argenti re$idet in catillo: quam $tatim ex fornacula eximito, ma$$ulam<03>, dum adhuc calet, ex eo ex- trahito, ne cinis ad eam adhære$cat: quod plerun<01> fit, $i ma$$ula, ubi iam re- frixerit, ex eo extrahatur. Quod $i etiam tunc cinis ad eam adhæ$erit, cultro non radito, ne aliquid pereat, at<01> experimentum fiat fal$um: $ed forcipe fer rea comprimito, ut cinis di$$iliat ip$o pre$$u. Vtile deni<01> e$t duo, triaué uni us uenæ experimenta facere eodem tempore, ut $i forte unum non $ucce$$e- rit, ex altero aut $altem ex tertio certior fieri po$$is. At interea dum artifex uenam experitur ne uehemens ignis calor oculos eius lædat, quia $æpius in tro$picere, accurate<03> con$iderare omnia nece$$e e$t, utile erit ei $emper in promptu habere tabellam ligneam $ubtilem, latam duos palmos, habent&etilde; manubriũ quo teneatur, at<01> per mediam latitudinem exci$am, ut per eam qua$i rimam quandam po$$it cernere.</P> <cap>T<I>abellæ manubrium</I> A. E<I>ius rima</I> B.</cap> <fig> <foot>Verùm</foot> <p n=>190</p> <P>Verùm plumbum, quod uenæ metallicæ argentum combibit, horæ par tium trium de quatuor $pacio ignis con$umit in catillo cinereo. Experimen to autem perfecto ex fornacula eximitur tegula, rutro<03> ferreo extrahitur cinis non modo ex latericia et ferrea, $ed ex fictili etiam, ne eam deponere de pede opus $it. At ex uena in catillum triangularem coniecta $ic conflatur ma$$ula, ex qua po$tea conficitur metallum. Primò in circulum ferreum im- ponuntur prunæ carbones<03>: deinde catillus triangularis, qui continet ue- nam, at<01> res quæ eam liquefacere at<01> à recremento purgare po$$unt: tum folle duplicato excitatur ignis, uena<03> tamdiu coquitur, u$<01> dum ma$$ula in fundo catilli re$ideat. Duplicem rationem uenarum experiendarum e$$e demon$trauimus: unam qua in catillo fictili plumbum mi$cetur cum uena, deinde in cinereo rur$us ab eo $eparatur: alteram, qua excoquitur primo in catillo fictili triangulari, deinde in altero fictili cum plumbo permi$cetur, tũ in cinereo rur$us ab eo $eparatur. Nũc uideamus utra cui<03> uenæ magis cõ ueniat: aut $i neutra ei conueniat, quonã aliò, alio modo ip$am experiri po$- $imus: $ed iure ordimur ab auri uena, ouam utra<01> ratione $olemus experiri: etenim $i illa diues fuerit, & nobis igni non repugnare uideatur, $ed facilè li- que$cere, eius centumpondium, minora pondera intelligimus, unà cum $e$- cuntia uel duabus uncijs plumbi, de maioribus ponderibus loquimur, mi- $tum conijcitur in catillũ fictilem, & igni coquuntur u$<01> eo dum bene per- mi$ceant<*>: quia uerò talis etiam uena interdũ excoctioni repugnat, ad eam adijcito parum $alis cõmunis torrefacti aut artificio$i: id enim ip$um expug nabit, faciet<03> ne mi$tura multum recremem&etilde;tum contrahat: $æpius autem ea filo ferreo moueto, ut plumbum undiqua<01> circumeat aurum, id<03> ab$or|| beat & expuat purgamenta: quod ubi factum fuerit, mi$turam eximito & à recrementis purgato: tum eam conijcito in catillum cinereum & coquito, u$<01> eò, dum exhalet totum plumbum, auri<03> ma$$ula re$ideat in fundo: $in auri uena igni nõ facile lique$cere ui$a fuerit, eam urito, & pueri impuberis urina, quæ $alem cõbiberit, re$tinguito: quod iterum ac $æpius facito: quò enim illam $æpius u$$eris & re$tinxeris, eò facilius cõminui pote$t, at<01> citi- us igni lique$cit, & quicquid habet recrementi, ex$udat. Huius uenæ u$tæ, cõminutæ, lauatæ partem unam cum alicuius pulueris cõpo$iti, qui uenas liquefacit, partibus tribus & plumbi partibus $ex cõmi$ceto: at<01> mi$turam inijcito in catillum triangularem: quem in circulum ferreum, ad quem follis duplicatis pertinet, imponito: at<01> primùm lento igni coquito, deinde $en- $im acriori u$<01> dum lique$cat, & aquæ in$tar fluat. Quod $i uena liquefacta non fuerit, ad eam plu$culum i$tiu$modi additamenti, cum æqua $pumæ ar genti fuluæ portione permi$ti, addito: & filo ferreo cand&etilde;te agitato u$<01> ad eum finem dum omnis lique$cat: tum ex circulo catillũ eximito: & ma$$ulã, ubi refrixerit, decutito: quam purgatã prius in altero catillo fictili coquito, po$terius in cinereo. Aurum deni<01>, quod in catilli fundo re$edit, extractũ & refrigeratum coticulæ atterito, ut cogno$cere po$$is quota in eo in$it ar- genti portio: aut uenæ auri centumpondium minoris ponderis in catillum triangularem conijcito, & ad eam addito recrementi uitri drachmam maio- ris ponderis. Quod $i excoctioni repugnabit, adijcito fecis uini $iccæ & u- <foot>$tæ di-</foot> <p n=>191</p> $tæ dimidiam drachmam. Quod $i etiam tum repugnabit, tantundem fecis aceti, aut aquarum, quæ aurum ab arg&etilde;to $ecernunt, etiam u$tæ, at<01> ma$$u- la in fundo catilli re$idebit: quam iterum coquito in altero catillo fictili, ter- tiò in cinereo. Sed utrum pyrites aurum in $e contineat necne, anteaquam in fornacula excoquatur, $ic cogno$cimus. Si ter crematus, ter acri aceto re- $tinctus, non fuerit fractus, nec ei color immutatus, auri particeps e$t: $ed a- cetum, quo re$tinguitur, permi$tum $it, uel cum hominis urina uel cum $ale, qui in ip$um coniectus & $æpius agitatus triduo re$oluitur: nec pyrites au- ro caret, qui cùm crematus coticulæ atteritur, eam eod&etilde; modo colorat, quo cùm atterebatur crudus, colorabat. Nec auri expers e$t is, cuius ramentũ lo- tura collectum igni coctum facilè lique$cit, olet parum, pulchrum remanet: $ed id ip$um cùm igni coquitur, in carbonem excauatum inijcitur, & altero carbone tegitur. Quinetiam uenam auri, $eu potius eius arenam & ramentũ lotura, uel puluer&etilde; alio modo collectum $ine igni experimur: nam eius pau- lum aqua madefacti & igni $ic calfacti, ut odor&etilde; incipiat expirare, pars una, argenti uiui partes duæ primò conijciuntur in patinam ligneam, catini mo do profundam: & cõmi$centur: deinde cum pauca urina duarum horarum $pacio cõteruntur: & quidem pi$tillo ligneo, donec mi$tura farinæ ex aqua $ubactæ in$tar cra$$e$cat: & nec arg&etilde;tum uiuum à ramento lotura collecto, ne<01> ram&etilde;tum lotura collectum ab argento uiuo dino$ci po$$it. Tum aqua calida uel $altem tepida, in patinã infu$a u$<01> eo lauatur dum effundatur pu ra: deinde in eandem patinam infunditur frigida, ac mox argentum uiuum, quod aurum omne ab$orbuit, à reliquo ramento lotura collecto $ecretũ in unum confluit: po$tea id ab auro hac ratione $eparatur. Olla tegitur linteo, filorum lini xylini contextu facto, uel aluta tenui: in cuius mediam part&etilde; ma nu depre$$am mi$tura infunditur: po$t aluta complicata funiculo incerato ligatur, & argentum uiuum per eam expre$$um patina excipit. Aurum ue- rò, quod in aluta re$edit, in catillum fictilem effunditur, at<01> ardentibus car bonibus appo$itis purgatur. Alij $purciciam non eluunt aqua calida, $ed a- cri lixiuio & aceto: eos enim liquores in ollam infundunt, & in eandem ra- mentum lotura collectum cum argento uiuo permi$tum cõijciunt: mox ol- lam reponũt in loco tepido, po$t horas quatuor & uiginti liquores cũ $pur cicia effundunt, & argentũ uiuum eo, quo dixi, modo $eparant ab auro: de- inde in urceum, in terra defo$$um, hominis urinam infundunt: & urceo im ponunt ollam, cuius fundum habet foramen: in<03> eam aurum inijciũt, & o- perculo tectam oblinunt: etiã quà cum urceo coniungitur: tum igni coquũt donec rube$cat olla. Refrigeratũ po$tremò aurũ, $i æs in eo ine$t, cum plum bo excoquunt in catillo cinereo, ut id ip$um æs ab eo $eparari po$$it: $in ar- gentum, ab eo aqua, quæ hæc duo $ecernit metalla, $eparant. Quidam, cùm aurum $ecernunt ab argento uiuo, mi$turam in alutam non infundunt, $ed eam inijciunt in uas fictile cucurbitinum, quod in fornacula locatum carbo nibus ardentibus $en$im calfaciunt: mox operculi foramen bractea ferrea te gunt: quæ humore $udat. Sed quamprimum amplius non $udauerit, eam lu to oblinunt: & ad breue tempus coquũt: po$t operculum de olla remou&etilde;t: & argentum uiuum, quod ad ip$um adhæret, pede leporino deterg&etilde;tes ad <foot>eandem</foot> <p n=>192</p> eandem operam re$eruant: $ed hac ratione arg&etilde;ti uiui plus, illa minus perit. At uena argenti $i diues fuerit, quale e$t argentum rude, $ed $æpius $ui colo ris uel plumbei, rarius cinereum, nigrum, rubrum, purpureum, luteum, po$t quam purgatum & calefactũ fuerit, eius centumpondium, minus pondus intelligo, in plumbi, in catillo cinereo liquefacti, unciam conijcitur & coqui tur, u$<01> eò, dum mi$tura exhalet plumbum: $in pauper uel mediocris, pri- mò exiccari debet, deinde comminui, tum ad eius centumpondium plum- bi uncia adiũgi, & in catillo fictili coqui quoad lique$cat. Quæ $i mox ignis calore liquata non fuerit, ei oportet paucum puluerem primi additamenti compo$iti in$pergere: at<01> $i tunc etiam liquata non fuerit, iterum at<01> iterũ paucum donec lique$cat & recrementum ex$udet: ut uerò id citius perficia- tur puluis in$per$us agitetur filo ferreo: po$tquam catillus è fornacula fue- rit exemptus, temperatura infundatur in foramen lateris cocti: ubi cùm re- frixerit à recremento purgata, inijciatur in catillum cinereum & coquatur, u$<01> dum ip$a omne plumbum exhalet. Argenti, quod in catillo remanet, pondus indicat quotam argenti portionem uena in $e contineat. Sed æris uenam $ine plumbo experimur: nam $i cum eo fuerit excocta, æs euolare $o let & di$$ipari: ita<01> talis uena certo pondere primo uritur & acri igni cre- matur circiter $ex aut octo horas. Deinde cùm refrixerit, cõminuitur & la- uatur: tum ramentum lotura collectum rur$us crematur, cõminuitur, laua- tur, $iccatur, expenditur: portio, quam, dum cremaretur & lauaretur, perdi- dit, reuocatur ad calculos: quod ramentum lotura collectũ pro pane, ex ue- na æris conflato, habetur: huius tria centumpondia cum $quamæ æris, hali- nitri, uitri Venetiani $ingulorum totidem centumpondijs cõmi$ta in catil- lum triangularem inijcito, eum<03> in circulum ferreum, qui e$t in foco cami- ni ante follem duplicatũ collocatus, imponito: & carbone, ut ne quid in ue- nam excoquendam incidat, & citius lique$cat, tegito. Primò autem $piritũ folle leniter efflato ut uena $en$im igni cale$cat: deinde ualenter: tum ualenti us, donec lique$cat, & quæ ad eã addita $unt, ignis con$umat, at<01> ip$a, quic- quid habet recrem&etilde;ti, ex$udet: po$tea catillum extractum refrigerato, ac eo tandem fracto inuenies æs, quod expendito ut $cire po$$is quotam rur$us uenæ partem ignis con$ump$erit. Quidã uenã $emel tantũmodo cremant, cõminuunt, lauant: at<01> i$tiu$modi ram&etilde;ti lotura collecti accipiunt tria cen- tumpondia, $alis cõmunis, fecis uíni u$tæ, recrementi uitri, $ingulorum cen- tũpondium unum: & ea coquunt in catillo triãgulari: qui, ubi refrixerit, in- uenitur ma$$ula æris puri, $i uena eius metalli diues $uerit: $in minus, ma$$u- la lapidea, cui æs e$t immi$tum: quæ rur$us crematur, tunditur, iterum<03> ex- coquitur in altero catillo fictili, adiectis lapidibus facile lique$centib. & hali nitro: at<01> re$idet in fundo catilli æris puri ma$$ula. Quod $i $cire uolueris, quota in ip$o arg&etilde;ti portio in$it, id ad ip$um adiecto plumbo excoquito in catillo cinereo: de quo experimento dicam po$tea. Qui uerò mox $cire cupi unt, quotam argenti portionem uena æris in $e contineat, hi eam cremant, cõminuunt, lauant, cum ramenti lotura collecti, centumpondio paucã $pu- mam argenti $uluam cõmi$cent, mi$turam inijciunt in catillum, quem $ub te gulam ardentis fornaculæ collocant, ad horæ dimidiæ $pacium: ubi cùm <foot>propter</foot> <p n=>193</p> propter uim lique$cendi, quæ ine$t in $puma argenti, recrementum ex$uda- uerit, eximunt: refrigeratam à recremento purgant, rur$us<03> eam comminu unt: cum eius centumpondio $e$cuntiam globulorum plumbeorũ mi$cent: inijciunt in alterum catillum fictilem: quem $ub tegulam ardentis fornacu- læ collocant adijcientes ad mi$turam paucũ puluerem alicuius additamen- ti compo$iti, quod uenas liquefacit: liquatam eximunt: refrigeratam à recre- m&etilde;to purgant. Po$tremò eam coquũt in catillo cinereo, quoad omne plum bum exhalauerit, $olum<03> argentum reman$erit. Nigri autem plumbi uenã i$to modo experiri conuenit: lapidis plumbarij puri $emunciam, & chry$o- collæ, quam boracem uocant, tantundem cõminuito, permi$ceto, in catillũ fictilem inijcito, carbonem ardent&etilde; in media eius parte collocato: quampri- mum chry$ocolla crepuerit, & lapis plumbarius liquefactus fuerit, quod ci- to eis accidit, carbonem à catillo amoueto: & in ip$ius fundo plumbum re$i debit: quod expendito: & eius portionem, quam ignis con$ump$it, ad calcu los reuocato. Si uerò etiam $cire uolueris, quota argenti particula in plum- bo in$it, id in catillo cinereo excoquito, u$<01> dum omne plumbum exhalet. Vel uenam plumbi qualemcun<01> urito, lauato, ramenti lotura collecti cen- tumpondium & pulueris compo$iti, qui uenas liquefacit, tria centumpon- dia commi$ta in catillum fictilem inijcito, & in circulum ferreum colloca- to ut lique$cat: refrigeratum à recrem&etilde;to purgato: at<01> reliqua, ut dictũ e$t, perficito. Vel accipito uenæ præparatæ uncias duas, æris u$ti drachmas quin<01>, uitri aut recrementi eius in puluerem redacti unciam unam, $alis $e- mũciam, & mi$ceto: at<01> mi$turam in catillũ triangularem conijcito, eum<03> lento igni calefacito ne di$rũpatur. Vbi mi$tura liquefacta fuerit ignem fol- le magis excitato: deinde ex prunis eximito catillume, t $inito refrige$cere in aere: aqua uerò non perfu dito, ne plumbi ma$$ula nimio frigore commota cum recrementis mi$ceatur: at<01> $ic experimentum fiat fal$um: po$tquam au tem catillus refrixerit, in eius fundo inuenies ma$$ulam plumbeam. Vel acci pito uenæ uncias duas, $pumæ argenti $emunciã, uitri Venetiani drachmas duas, halinitri $emunciam. Quod $i uena difficulter excoquitur, ad eam ad- ijcito $cobem ferri elimatam, quæ, quia ualde calefacit, purgam&etilde;ta facile $e- cernit à plumbo ac reliquis metallis. Quinetiam uena plumbi nigri, ut con- uenit, præparata conijcitur in catillum, & $olum ad eam adijciuntur arenæ à lapide facile lique$cente re$olutæ, aut $cobs ferri elimata, & experimentum perficitur. Venam uerò plumbi candidi hac ratione experiri poteris: eam primò urito, deinde comminuito, tum lauato: ramentum lotura collectum rur$us urito, comminuito, lauato: eius centumpondium unum & dimidiũ cum chry$ocollæ, quam boracem nominant, centumpondio cõmi$ceto: ex mi$tura, aquis madefacta, ma$$ulam formato, po$tea carbonem magnum & teretem perforato. Foramen aũt altum $it palmum, $uperius latum digitos tres, inferius angu$tum: hoc, cùm collocatur carbo, inferiorem locum, illud $uperiorem occupet. Collocetur uerò in catinum fictilem, & undi<01> ad eum apponantur carbones ardentes. Vbi uerò carbo perforatus ignem conce- perit, ma$$ula in $uperius eius foramen imponitur, & lato carbone ardente tegitur: at<01> pluribus earbonibus circum eum appo$itis folle acris ignis ex- <foot>r citatur,</foot> <p n=>194</p> citatur, donec omne plumbum candidum ex inferiore carbonis foramine defluxerit in catinum. Vel accipito carbonem magnum, eum<03> excauato & luto oblinito, ne uena candens exiliat. Præterea in media eius parte facito fo ram&etilde; paruum: magnum aũt foramen carbunculis minutis completo: $uper quos uenam proijcito: at in paruum foramen imponito ignem, & follis ma- nualis narem ut ignem excitare po$$is: uerùm carbonem eum locato in fo- uea luto oblita: in qua excoctione perfecta inuenies ma$$ulam plumbi can- didi. At uenam plumbi cinerei hoc modo experimur: eius fragmenta in ca tillum fictilem inijcimus, & $ub tegulam ardentis fornaculæ collocamus: quamprimum calefacta fuerint, $tillant plumbo: quod in unam ma$$ulã con fluit. Venam uerò argenti uiui $ic experiri conuenit: cũ parte una fragmen torũ eius tres partes pulueris carbonũ, et manipulũ $alis cõmi$ceto: mi$turã in catinũ, uel ollam uel urceũ inijcito, operculo tegito: luto oblinito: in car- bones ardentes imponito: po$tquam ei in$ederit u$tæ color catinum extra- hito: nam $i diutius ip$um coxeris, mi$tura argentum uiuum, unà cum fumo exhalat: quod ip$um in fundo catini uel alterius ua$is refrigerati inuenitur. Aut uenam eius tritam inijcito in uas fictile cucurbitinum, & id in fornacu- lam imponito, at<01> operculo, cui longa e$t naris, contegito: nari autem $up- ponito ampullam, quæ recipiat argentum uiuum, quo ip$a $tillat: $it uerò a- qua frigida in ampullam infu$a, ut argentum uiuum igni concalefactũ con- tinuo refrigeretur & confluat: nam argentum uiuum ui ignis in $ublime fer tur, & per operculi narem in ampullam defluit. Experimur etiam uenam ar- genti uiui eodem plane modo, quo eam excoquimus: quem $uo loco expli- cabimus. Po$tremò uenam ferri experimur in camino fabri ferrarij: eadem uritur, cõminuitur, lauatur, $iccatur: magnes in ramentum lotura collectum imponitur, qui $cobem ferream ad $e trahit: ea pennis deter$a catino excipi- tur: at<01> magnes u$<01> eò in ramentum lotura collectum imponitur, & $cobs detergitur, dum re$tet, quam ad $e alliciat. Ea aũt $imul cum halinitro coqui tur in catino donec lique$cat, & ex ea ferrea ma$$ulula cõfletur. Quod $i ma gnes citò, facile<03> $cobem ad $e traxerit, uenam ferri diuitem e$$e cõijcimus: $i tardè, pauperem: $i pror$us eam re$puere ui$us fuerit, ferri paulum, aut ni- hil in $e continere. Sed de experimento uenarũ metallicarum $atis: nunc di- cam de metallorum experimento. Quod utile e$t tum monetarijs & merca toribus, qui metalla emunt & uendunt: tum metallicis, $ed maxime domi- nis & præfectis fodinarum: at<01> dominis & præfectis officinarum, in qui- bus metalla excoquuntur, aut alterum ab altero $eparatur. Primò autem di- cam quomodo experiri cõueniat quotam precio$i metalli partem uile in $e contineat: $ed aurum & argentum habentur nunc precio$a, reliqua uerò o- mnia uilia. Quondam metalla uilia combu$ta $unt, ut precio$a pura haberi po$$ent. Veteres etiam u$tione indagarunt quotam argenti portionem au- rum in $e contineret: eo<03> modo omne argentũ con$umebatur: quæ non le- uis iactura fuit: attam&etilde; Archimedes nobilis mathematicus, Hieroni regi gra tifi caturus inuenit rationem idem deprehendendi non admodũ promptã, & qua ma$$a magna accuratius quam parua explorari pote$t: quã in cõmen tarijs exponã. Sed chymi$tarũ $ectatores o$tenderun<*> rationem $ecernendi <foot>argentum</foot> <p n=>195</p> argentũ ab auro, qua neutrũ perit. Aurũ aũt, in quo ine$t argentũ: uel argen tum, in quo aurum, primò coticulæ atteratur: deinde eidem acus auri uel ar- genti $imillima: quo modo ex lineis productis cogno$citur, quota argenti portio in auro in$it, quota auri in argento: mox ad argentũ, quod e$t in au- ro, adijciatur tanta eiu$dem portio, ut auri triplũ $it. Tum plumbũ inijciatur in catillũ cinereũ, & coquatur: paulò po$t in eund&etilde; inijciatur paucũ æs: ut- pote eius $emuncia, uel $emuncia & $icilicus minoris ponderis: $i aurũ uel ar gentũ aliquã æris particulã in $e non contineat. Etenim catillus, cùm plum- bum & æs de$unt, quæ con$umat, particulã auri & argenti ad $e allicit & cõ bibit. Tandem auri trientem & argenti libram in eund&etilde; catinũ inijcere et co quere conuenit: nam $i aurum & argentũ primò in catillũ coniecta coquan- tur, is, utiam dixi, particulã eius conbibit, & aurũ, cùm ab argento $eparatũ fuerit, purum non inuenitur. Coquantur uerò hæc metalla u$<01> dum ip$um plumbũ & æs con$umantur: at<01> iterũ idem utriu$<01> pondus eodem modo coquatur in altero catillo cinereo: utra<01> ma$$ula malleo percu$$a dilatetur: utra<01> bracteola in fi$tulæ figuram formetur: utra<01> conijciatur in paruam ampullã uitream: quibus tertiæ aquæ ualentis, quã decimo libro de$cribã, uncia & drachma maioris ponderis affundantur: lento igni calefiant: quo- modo bullulæ figura margaritis a$$imiles ad fi$tulas adhære$cere uidentur. Quo aut&etilde; maior rubor apparuerit, eo melior e$$e aqua iudicatur. Sed po$t- quam rubor euanuerit, bullulæ candidæ margaritis non tantum figura, $ed etiã colore $imiles ei$d&etilde; fi$tulis uidentur in$idere: po$t breue tempus aqua effundatur, & infundatur altera: cũ ea rur$us bullulas candidas $ex uel octo excitauerit, effundatur & fi$tulæ eximãtur: at<01> quater aut quinquies aqua fontana lauentur: magis uerò coquãtur ex ead&etilde; bulliente: nam colore clario re $plend&etilde;t: po$tea in aureã phialã, quæ in manu teneatur, cõiectæ $en$im le- ni ignis calore $icc&etilde;tur: mox phiala imponatur in carbones ard&etilde;tes, et carbo nibus tegatur, ac oris flatu modico in$pir&etilde;tur: tunc flammã cæruleã emitt&etilde;t: ad extremũ fi$tulæ app&etilde;dantur, quib. $i par pondus erit, artifex harũ rerũ la bor&etilde; fru$tra non $u$cepit. Po$tremò ambæ in altera lance po$itæ ponderen tur. Vnæ tantũmodo quaternæ $iliquæ nõ numer&etilde;tur propter argentũ &qring;d remanet in auro, & ab eo $eparari nõ pote$t. Ex fi$tularũ aũt pondu$culo co gno$cimus pondus & auri & argenti &qring;d in ma$$a ine$t. Quod $i quis artifex tantũ argentũ nõ adiecerit ad aurũ, ut eius triplũ $it, $ed duplũ uel $e$tertiũ, ei opus e$t ual&etilde;tiore aqua, quæ aurum ab arg&etilde;to $ecernat: qualis e$t quarta: $ed utrũ aqua, quã auro & argento adhibet, eis conueniat, an plus minusué quã oportet ualens $it, ex effectu cogno$citur: mediocris bullulas in fi$tulis excitat: & ampullã at<01> operculũ eximio rubore inficere uidetur: imbecilli- or ead&etilde; exiguo rubore tingere, ual&etilde;tior fi$tulas di$rumpit. Ad argentũ ue- rò purũ, in quo ine$t aliqua auri portio, nõ adijciatur aliud, cũ in catillo cine reo coquũtur priu$<08> $epar&etilde;tur, $ed præter plumbũ ad be$$em eius quadrãs uel triens æris, minora pondera intelligo. At $i argentũ etiã in $e cõtineat ali quã æris portion&etilde;, & po$t<08> cũ plũbo fuerit excoctũ appendatur, & po$t<08> aurũ ab eo fuerit $ecretũ: altero modo cogno$cimus quantũ æris in eo fue- rit, altero quantũ auri. Sed uilia metalla experimenti gratia etiã hodie cõbu <foot>r 2 runtur,</foot> <p n=>196</p> rũtur, quod tantulũ metallũ perdere damnũ $it exiguũ: at à magna uilis me- talli ma$$a metallũ precio$um $emper $ecernitur, ut in eodem lib. 10. undeci- mo<03> exponã. Mi$turã aũt æris et argenti hoc modo experimur. Artifex ex aliquot panibus æris excindit portiones, ex paruis paruas, ex mediocribus mediocres, ex magnis magnas: ueruntam&etilde; paruæ magnitudin&etilde; dimidiæ nu cis aucllanæ æquant, magnæ dimidiæ ca$taneæ mol&etilde; nõ excedunt, medio- cres mediocri modo $e habent. Excindit uerò portiones ex media inferiori parte cuiu$<01> panis: quas portiones $imul cõijcit in catillũ triangularem no- uũ & purũ, addit<03> $chœdas quæ pondus $criptũ cõtinent, quod hab&etilde;t o&etilde;s æris panes quanti tand&etilde; fuerint, uerbi cau$a. Hæ portiones, $ic enim $cribit, exci$æ $unt ex ære, quod pendit uiginti centumpondia: ita<01> cùm $cire uult quotã argenti part&etilde; unũ eiu$modi æris centumpondiũ in $e cõtineat, primò in circulũ ferreũ prunas inijcit: deinde ad eas addit carbones. Cũ uerò ignis iam uires habuerit, tũc $chœda ex catillo exempta a$$eruata<03> eũ catillũ in i- gn&etilde; imponit, quarta<03> unius horæ parte $en$im calefacit donec excãde$cat: po$tea flatu follis duplicati dimidio horæ $pacio excitat et auget ign&etilde;: tanto enim t&etilde;poris interuallo æs plũbi expers calefieri et lique$cere a$$olet: quod aũt nõ caret plũbo, citius. Ita<01> cùm ferè ad definiti temporis $paciũ inflaue- rit follem, tunc forcipe remouet prunas, & ligno in tenue $ci$$o, quod forci- pe prehendit, æs mouet. Quod fi facile mouere nõ pote$t, $ignum e$t ip$um pror$us liquefactũ nondũ e$$e: id $i intelligit iterũ in catillũ imponit carbo- n&etilde; magnũ, pruna$<01> ante exemptas in eund&etilde; reponit, rur$us<03> ad breue tem pus inflat $oll&etilde;. Vbi uerò æs omne liquefactũ fuerit, tũc ultrà follis flatu nõ utitur: nam $i eo uteretur ignis part&etilde; æris cõ$umeret, fieret<03> quod reliquũ e$$et ditius quã panes è quibus e$t exci$um: qui nõ leuis error e$t. Ita<01> quã- primũ æs $atis fuerit liquefactũ, id ip$um fundit in canaliculũ ferreũ: qui ma gnus aut paruus $olet e$$e, prout multũ aut paucũ æs in catillo experimenti gratia liquefit. Habet autem $uum manubrium $imiliter ferreum, quo capit ip$um cùm æs infu$um fuerit, ac immergit in aquam $olij prope locati, ut æs refrigeretur: quod rur$us ad ignem exiccat, cuneo<03> ferreo eius cu$pid&etilde; de- cutit. Portionem uerò cu$pidi proximam $uper incude cudit, efficit<03> bra- cteam: quam di$cindit in particulas.</P> <cap>C<I>analiculus ferreus</I> A. E<I>ius manubrium</I> B.</cap> <fig> <P>Alij æs liquefactũ carbone tiliæ agitant: mox in $copas, ex betula factas nouas & puras fundũt: quibus $uppo$itũ e$t uas ligneũ $atis amplũ & aquæ plenũ: tunc di$$oluitur in globulos minutos, quantuli $unt $emina canabis. Alij loco $coparũ $tramen $umũt. Alij lapid&etilde; latũ in uas imponunt, & tantã <foot>aquã</foot> <p n=>197</p> aquã infundunt, quanta $uperat lapidem: at<01> æs liquidũ è catillo in lapid&etilde; effundunt: ex quo dilap$o globuli minuti fiunt. Alij æs liquefactũ mox fun dunt in aquã at<01> agitant u$<01> eò dum di$$olutũ abeat in globulos: ni$i uerò æs fundatur & ex eo efficiatur bractea, uel in globulos re$oluatur, uel lime- tur, igniũ ui nõ facile lique$cit in catillo cinereo. Quod $i liquefactũ non fue rit, omnis labor fru$tra e$t $u$ceptus. Eodem aũt modo quo æs in globulos argentũ & plumbũ re$oluuntur, ut iu$ti$simè app&etilde;di po$$int. Sed redeo ad æris experimentũ. Cùm æs i$tis modis præparatũ fuerit, tũc ad quod<01> cen tumpondiũ minorũ ponderũ, $i fuerit æs quod plũbi & ferri expers e$t, & quid&etilde; diues arg&etilde;ti, adijcito plũbi $e$cunciã maiorũ ponderũ: $i uerò æs plũ- bo nõ caruerit, unciã: $i ferri particeps fuerit, duas uncias. Primò aũt plum- bũ imponito in catillũ cinereũ: deinde cùm fumare cœperit, adijcito æs: &qring;d unius horæ et quartæ eius partis $pacio ignis cõ$umere $olet unà cum plum bo: id ubi factũ fuerit argentũ in fundo catilli cõ$picies: citius tam&etilde; ignis u- trun<01> cõ$umit $i in fornacula coquãtur, quæ aura in$piratur: $ed $atius e$t $uperior&etilde; eius part&etilde; dimidiã operculo tegere, & fores fene$tratos nõ $olum apponere ad o$tiolũ, uerũ etiã fene$trã carbone uel lateris portiuncula clau dere. Quod $i tale æs fuerit, à quo difficulter argentũ $eparatur, anteaquam igni exploretur in catillo cinereo, plumbũ primò inijciendũ e$t in catillũ fi- ctilem: deinde æs adijciendũ cum modico $ale torrefacto, ut & plumbũ cõ- bibat æs, & æs purgetur à recremento, quo abundat. Verũ plumbũ candi- dũ quod argentũ in $e continet, ne<01> ip$um in initio experimenti in catillũ cinereũ inijcere oportet, ne una cum eo argentũ, quod fieri $olet, con$umat & in fumũ uertat: $ed po$teaquã plumbum fumare cœperit in catillo fictili, tũc id ad ip$um adijcito: quo modo nigrũ plumbũ concipiet argentũ, candi dũ uerò ebulliet, abibit<03> in ciner&etilde;: qui ligno in tenue $ci$$o remouetur. Id&etilde; fit $i temperatura aliqua, in qua ine$t plumbũ candidũ, excoquitur. Cùm ue rò plumbũ nigrũ cõbiberit argentũ, quod erat in plumbo candido, tunc de mũ in catillo cinereo coquitur. At plumbũ nigrũ, cum quo argentũ e$t per- mi$tũ, primo in catino ferreo, $uper fornaculã ardent&etilde; $tatuto, lique$cat $ini- to. Dein ut æs in canaliculũ ferreũ fũdito, tũ $uper incude malleo percu$$um dilatato, & ex eo bracteã efficito: po$tremò in catillũ cinereũ inijcito: &qring;d ex perimentũ dimidiæ horæ $pacio pote$t perfici. Vehem&etilde;s e&mtilde; ignis calor ei obe$t: quare non e$t nece$$e ne<01> dimidiã fornaculæ partem operculo tege- re, ne<01> o$tiolũ eius occludere. At metalla mi$ta $ignata, quæ monetæ nomi nantur, hoc modo experimur. Nummos arg&etilde;teos minores ex acerui in fima & $uprema parte, eius<03> laterib. exemptos primo bene purgato: deinde in catillo triangulari liquefactos uel in globulos redigito, uel ex eis bracteas ef ficito: Maiores uerò qui pendũt drachmã, $icilicũ, $emunciã, unciã dilatato: tum be$$em minor&etilde; globulorũ $umito, uel par bracteæ pondus: item<03> alte rum be$$em: utrũ<01> uerò $eparatim charta inuoluito: po$tea duas plũbi par ticulas in duos catillos cinereos prius calefactos inijcito: quanto aũt mone- ta fuerit precio$ior, tanto minore plũbi portione ad experimentũ nobis o- pus e$t: quanto uilior, tanto maiore: etenim $i bes arg&etilde;ti tantũmodo $emun- ciã uel unciã æris in $e cõtinere dicitur, ad be$$em minor&etilde; adijcimus plumbi $emunciã, $i ex æquis argenti & æris partibus con$titerit, unciã: $in in be$$e <foot>r 3 æris</foot> <p n=>198</p> æris $olũ $emuncia uel uncia argenti ine$t, $e$cuntiã. Sed quam primũ plum bũ fumare cœperit, in $ingulũ catillũ cinereũ $ingulam chartam, in quam ar gentũ ære temperatũ e$t, inuolutũ imponito: os tegulæ carbonibus ob$tru ito: lento igni coquito, donec omne plumbũ & æs con$umantur: nam acris $uo calore argentũ cum aliqua plũbi particula cõpellit in catillũ: quo modo experimentũ fit fallax: tum ma$$ulas ex catillo extrahito, & à recrem&etilde;to pur gato: $i neutra libræ lanc&etilde;, in quã imponitur, depre$$erit, $ed par utriu$<01> fu- erit pondus, experimentũ nobis nullũ attulit errorem: $in altera depre$$erit lancem, plenum e$t erroris: quare id ip$um iterare oportet. Quod $i bes in $e cõtineat arg&etilde;ti puri uncias $ept&etilde;, rex, uel princeps, uel ciuitas, quæ cudit mo netam, adimit unciã, quã partim lucratur, partim impendit in fabros mone tales, at<01> in æs quod ad argentum adiecit: qua de re copio$ius dixi in libris De precio metallorũ & monetis in$criptis. Aureos aũt nummos uarijs mo- dis experimur: etenim $i æs cum auro permi$tũ fuerit, eos cod&etilde; modo quo argenteos igni excoquimus: $i argentũ, ab eo aqua illa ualenti$$ima aurũ $e- cernit: $in æs & argentũ, prius adiecto plũbo excoquũtur in catillo cinereo, donecignis æs & plumbũ con$umat, po$terius aurũ ab argento $ecernitur. Re$tat de coticula, qua explorare aurũ & argentũ uetus e$t & u$itatũ: quan quã enim experimentũ quod igni perficitur, certius e$t, tamen quia $æpe no bis dee$t fornacula, $æpe tegula, $æpe catilli, nec ulla mora interpon&etilde;da e$t, coticulæ, quam $emper in promptu habere po$$umus, aurum argentumúe atterimus: quid quod aureos nũmos igni excoquere ne utile quid&etilde; $emper $it? uerùm eligere oportet admodũ nigrã, & $ulfuris expert&etilde;: quo enim ni- grior fuerit, & $ulfuris magis expers, eò melior e$$e $olet: de cuius natura ali bi $crip$i. Coticulæ aũt primò atteritur aurũ $iue argento$um, $iue æro$um, $iue canalien$e, $iue igni excoctũ fuerit: $imiliter argentũ. Deinde una aliqua acus, quam eius e$$e $imillimã ex colore cõijcimus: quæ $i nos fallit defectu, acus altera color&etilde; habens magis $aturũ coticulæ atteritur: $in exce$$u, tertia quæ dilutiorem habet colo<*>, ea nan<01> nobis indicat quota arg&etilde;ti, uel æ- ris, uel argenti $imul et æris portio $it in auro: aut quota æris in arg&etilde;to. Sunt enim quadruplices. Primæ ex auro & argento factæ, $ecundæ ex auro & æ- re, tertiæ ex auro & argento & ære, quartæ ex argento & ære. Primis tribus acuũ generibus poti$$imũ aurũ experimur, quarto argentũ. Sed eiu$modi acus $ic parantur. Pondera minora proportione re$pondent maioribus: u- tri$<01> utuntur non modo metallici, $ed etiã monetarij: uerùm acus $ecũdum minora formantur, & unaquæ<01> pendit be$$em, qu&etilde; no$tro uocabulo mar- cam nominant. Cùm autem bes, quo utuntur, qui cudunt aurũ, di$tribuatur in quatuor & uiginti binas $extulas, quas Græco nomine nũc ceratia appel- lant: binæ uerò $extulæ quæ<01> in quatuor $emi$extulas, quæ grana uocant: $emi$extula quæ<01> in tres quaternas $iliquas, quas granula nuncupant, $i a- cus fecerimus ad numerũ quaternarum $iliquarum fient ducentæ octaginta octo: $i ad numerũ $emi$extularũ $iue binorũ $cripulorũ $ex & nonaginta. Sed i$tis duobus modis numerus acuũ nimis efficeretur magnus, & ex eis non paucæ propter exiguã auri portionem nihil nobis $ignificarent, eas igi tur ad numerum binarum $extularũ facere conuenit: quo $ane modo acus quatuor & uiginti fiunt: quarũ prima conficitur ex argenti tribus & uiginti <foot>duellis</foot> <p n=>199</p> duellis & auri una: binas aũt $extulas ueteres dixi$$e duellas, Fannius autor e$t. Quæ cun<01> igitur uirgula argentea coticulæ attrita eam ita ut hæc acus colorat, ip$a unam auri duellã in $e cõtinet: $ic $ecundũ auri portionem, aut, cùm iam aurũ pondere $uperat argentũ, $ecũdum argenti portionem de re- liquis acubus e$t iudicandum. Secunda acus fit ex duabus & uiginti duellis argenti, & ex duabus auri. Tertia ex una & uiginti duellis argenti, & ex tri- bus auri. Quarta ex uiginti duellis argenti, & ex quatuor auri. Quinta ex de cem & nouem duellis argenti, & ex quin<01> auri. Sexta ex decem & octo du ellis argenti, & ex $ex auri. Septima ex decem & $eptem duellis argenti, & ex $eptem auri. Octaua ex $edecim duellis argenti, & ex octo auri. Nona ex quindecim duellis argenti, & ex nouem auri. Decima ex quatuordecim du ellis argenti, & ex decem auri. Vndecima ex tredecim duellis argenti, & ex undecim auri. Duodecima ex duodecim duellis argenti, & ex totidem auri. Decimatertia ex undecim duellis argenti, & ex tredecim auri. Decimaquar ta ex decem duellis argenti, & ex quatuordecim auri. Decimaquinta ex no uem duellis argenti, & ex quindecim auri. Decima$exta ex octo duellis ar- genti, & ex $edecim auri. Decima$eptima ex $eptem duellis argenti, & ex de cem & $eptem auri. Decimaoctaua ex $ex duellis argenti, & ex decem & o- cto auri. Decimanona ex quin<01> duellis argenti, & ex decem & nouem au- ri. Vice$ima ex quatuor duellis argenti, & ex uiginti auri. Vice$imaprima ex tribus duellis argenti, & ex una & uiginti auri. Vice$ima$ecunda ex dua- bus duellis argenti, & ex duabus & uiginti auri. Vice$imatertia ex una du- ella argenti, & ex tribus & uiginti auri. Vice$imaquarta tota formatur ex auro puro.</P> <fig> <foot>r 4 Ita<01></foot> <p n=>200</p> <P>Ita<01> primis undecim acubus coticulæ attritis experimur, quotã auri por tion&etilde; uirgulæ arg&etilde;teæ in $e cõtineant: reliquis aũt tredecim nõ modo quo- ta arg&etilde;ti portio in uirgulis aureis in$it, $ed etiã quota in monetis. Quoniam uerò quidã nũmi aurei cõ$tant ex auro et ære, tredecim eius generis acus for mãtur: quarũ prima cõficitur ex duodecim duellis auri & ex totid&etilde; æris. Se cunda ex tredecim duellis auri & ex undecim æris. Tertia ex quatuordecim duellis auri & ex decem æris. Quarta ex quindecim duellis auri, & ex nou&etilde; æris. Quinta ex $edecim duellis auri, & ex octo æris. Sexta ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, & ex $ept&etilde; æris. Septima ex decem & octo duellis auri & ex $ex æris. Octaua ex dec&etilde; & nou&etilde; duellis auri & ex quin<01> æris. Nona ex uigin- ti duellis auri, & ex quatuor æris. Decima ex una & uiginti duellis auri, & ex tribus æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex duabus æ- ris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri & ex una æris. Decimater- tia ex auro puro. Sed hoc genus acuũ non e$t multũ u$itatũ, quod eiu$modi aurei nummi rariores $int: maxime hi in quibus magna æris portio ine$t. At tertiũ genus acuũ, quæ con$tant ex auro & argento et ære magis e$t u$itatũ, quod tales aurei nummi $int uulgati. Sed quia cum auro pares uel impares arg&etilde;ti & æris portiones mi$c&etilde;tur, duplices fiunt acus: $i pares, prima forma tur ex duodecim duellis auri & $ex argenti ac totid&etilde; æris. Secunda ex trede cim duellis auri & quin<01> duellis & una $extula argenti ac totid&etilde; duellis u- na<03> $extula æris. Tertia ex quatuordecim duellis auri & quin<01> argenti ac totid&etilde; æris. Quarta ex quindecim auri, & quatuor duellis ac una $extula ar- genti, at<01> totidem duellis una<03> $extula æris. Quinta ex $edecim duellis au ri, & quatuor argenti ac totidem æris. Sexta ex dec&etilde; & $eptem duellis auri, & tribus duellis at<01> una $extula argenti, ac totid&etilde; duellis una<03> $extula æ- ris. Septima ex decem & octo duellis auri, & tribus duellis argenti ac totid&etilde; æris. Octaua ex dec&etilde; & nouem duellis auri, & duabus duellis ac una $extu- la argenti, at<01> totidem duellis una<03> $extula æris. Nona ex uiginti duellis auri, & duabus argenti ac totidem æris. Decima ex una & uiginti duellis au ri, & ex una duella una<03> $extula argenti, item ex una duella una<03> $extula æris. Vndecima ex duabus & uiginti duellis auri, & ex una duella argenti, at<01> etiam una æris. Duodecima ex tribus & uiginti duellis auri, & una $e- xtula argenti una<03> æris. Decimatertia ex auro puro. Alij ut duo $cripu- la argenti uel æris, quæ in$unt in auri be$$e, depreh&etilde;dere po$$int, acus quin- que & uiginti conficiunt: quarum prima con$tat ex duodecim duellis auri, & $ex argenti ac totidem æris. Secunda ex duodecim duellis una<03> $extu- la auri, & quin<01> duellis una<03> $extula & dimidia argenti, ac totidem duel- lis una<03> $extula & dimidia æris: eadem proportione reliquæ acus forman- tur. At Romanos $cripulari differentia dixi$$e Plinius autor e$t, quantum auri e$$et in aliqua temperatura, quantum argenti uel æris. Vtro<01> aut&etilde; mo do acus, & de quibus dixi, & de quibus iam dicturus $um, confici po$$unt. Si uerò impares argenti & æris portiones cum auro permi$tæ fuerint, acus $eptem & triginta fiunt, quarum prima formatur ex duodecim duellis au- ri, nouem argenti, tribus æris. Secunda iterum ex duodecim duellis auri, o- cto argenti, quatuor æris. Tertia etiã ex duodecim duellis auri, $ept&etilde; arg&etilde;ti. <foot>quin<01></foot> <p n=>201</p> quin<01> æris. Quarta ex tredecim duellis auri, octo duellis & dimidia $extu- la arg&etilde;ti, duabus duellis una<03> $extula & dimidia æris. Quinta ex tredecim duellis auri, $ept&etilde; duellis & dimidia $extula at<01> unis quaternis $iliquis arg&etilde; ti, tribus duellis & una $extula, ac binis quaternis $iliquis æris. Sexta ex tre- decim duellis auri, $ex duellis & dimidia $extula at<01> binis quaternis duellis arg&etilde;ti, quatuor duellis una<03> $extula & unis duellis æris. Septima ex quatu ordecim duellis auri, $ept&etilde; duellis & una $extula arg&etilde;ti, duab. duellis una<03> $extula æris. Octaua ex quatuordecim duellis auri, $ex duellis & una $extu- la at<01> binis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, trib. duellis & dimidia $extula ac unis quaternis $iliquis æris. Nona ex quatuordecim duellis auri, quin<01> duellis & $e$qui$extula ac unis quaternis $iliquis argenti, quatuor duellis & binis quaternis $iliquis æris. Decima ex quindecim duellis auri, $ex duellis & $e$- qui$extula arg&etilde;ti, duabus duellis & $emi$extula æris. Vndecima ex quinde cim duellis auri, $ex arg&etilde;ti, tribus æris. Duodecima ex quindecim duellis au ri, quin<01> duellis & $emi$extula arg&etilde;ti, tribus duellis at<01> $e$qui$extula æris. Decimatertia ex $edecim duellis auri, $ex arg&etilde;ti, duabus æris. Decimaquar ta ex $edecim duellis auri, quin<01> duellis & $emi$extula at<01> unis quaternis $iliquis argenti, duab. duellis & una $extula ac binis quaternis $iliquis æris. Decimaquinta ex $edecim duellis auri, quatuor duellis & una $extula at<01> binis quaternis $iliquis argenti, tribus duellis & $emi$extula ac unis quater- nis $iliquis æris. Decima$exta ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quin<01> duellis & $emi$extula arg&etilde;ti, una duella & $e$qui$extula æris. Decima$eptima ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quatuor duellis & una $extula at<01> binis quaternis $ili- quis arg&etilde;ti, duabus duellis & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. De cima octaua ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quatuor duellis & unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, duab. duellis & $e$qui$extula at<01> binis quaternis $iliquis æ- ris. Decimanona ex XVIII. duellis auri, quatuor duellis & una $extula arg&etilde;- ti, una duella una<03> $extula æris. Vice$ima ex dec&etilde; & octo duellis auri, qua- tuor arg&etilde;ti, duabus æris. Vice$ima prima ex dec&etilde; et octo duellis auri, tribus duellis & una $extula arg&etilde;ti, duabus duellis & una $extula æris. Vice$ima $e cunda ex XIX. duellis auri, tribus duellis & $e$qui$extula argenti, una duella & $emi$extula æris. Vice$ima tertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & $e- mi$extula ac unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, una duella & una $extula ac binis quaternis $iliquis æris. Vice$ima quarta ex XIX. duellis auri, duabus duellis & $e$qui$extula at<01> binis quaternis $iliquis argenti, duabus duellis & unis quaternis $iliquis æris. Vice$ima quinta ex uiginti duellis auri, tribus argen ti, una æris. Vice$ima $exta ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una $e- xtula at<01> binis quaternis $iliquis argenti, una duella & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Vice$ima $eptima ex XX. duellis auri, duabus duellis & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis argenti, una duella una<03> $extula & binis quaternis $iliquis æris. Vice$ima octaua ex XXI. duellis auri, duabus duellis & $emi$extula arg&etilde;ti, $e$qui$extula æris. Vice$ima nona ex una & ui ginti duellis auri, duabus argenti, una æris. Trice$ima ex una & uiginti duel lis auri, una duella & $e$qui$extula argenti, una duella & $emi$extula æris. Trice$ima prima ex XXII. duellis auri, una duella una<03> $extula argenti, una $extula æris. Trice$ima $ecũda ex duabus & uiginti duellis auri, una duella, <foot>& $emi-</foot> <p n=>202</p> & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, una $extula at<01> binis quater nis $iliquis æris. Trice$ima tertia ex duabus & uiginti duellis auri, una duel la & binis quaternis $iliquis argenti, $e$qui$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Trice$ima quarta ex tribus & uiginti duellis auri, $e$qui$extula arg&etilde;ti, $emi$extula æris. Trice$ima quinta ex trib. & uiginti duellis auri, una $extu- la at<01> binis quaternis $iliquis argenti, $emi$extula & unis quaternis $iliquis æris. Trice$ima $exta ex trib. & uiginti duellis auri, una $extula & unis qua- ternis $iliquis argenti, $emi$extula & binis quaternis $iliquis æris. Trice$ima $eptima ex auro puro. Cũ aũt raro inueniãtur aurei, qui ex be$$e auri, in quo nõ in$unt quindecim duellæ auri, $ignãtur, nõnulli tantũ octo & uiginti a- cus efficiunt: at<01> quidã à iam dictis diuer$as, &qring;d auri mi$tura cũ argento & ære interdũ $it diuer$a: earũ acuũ prima formatur ex quindecim duellis au- ri, $ex duellis & una $extula at<01> binis quaternis $iliquis argenti, duabus du- ellís & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Secũda ex quindecim du ellis auri, $ex duellis & unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, duab. duellis & $e$qui- $extula ac binis quaternis $iliquis æris. Tertia ex quindecim duellis auri, quin<01> duellis & $emi$extula arg&etilde;ti, trib. duellis & $e$qui$extula æris. Quar ta ex $edecim duellis auri, $ex duellis & $emi$extula arg&etilde;ti, una duella & $e$- qui$extula æris. Quinta ex $edecim duellis auri, quin<01> duellis & una $extu la at<01> binis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, duabus duellis & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Sexta ex $edecim duellis auri, quatuor duellis & $e$- qui$extula at<01> binis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, tribus duellis & unis quater- nis $iliquis æris. Septima ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quin<01> duellis & una $extula unis<03> quaternis $iliquis arg&etilde;ti, una duella & $emi$extula at<01> binis quaternis $iliquis æris. Octaua ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quin<01> duellis & unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, una duella & $e$qui$extula & binis quater- nis $iliquis æris. Nona ex dec&etilde; & $ept&etilde; duellis auri, quatuor duellis & una $extula ac unis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, duab. duellis & $emi$extula at<01> bi- nis quaternis $iliquis æris. Decima ex dec&etilde; & octo duellis auri, quatuor du ellis & una $extula arg&etilde;ti, una duella una<03> $extula æris. Vndecima ex dec&etilde; & octo duellis auri, quatuor duellis argenti, duab. duellis æris. Duodecima ex XVIII. duellis auri, tribus duellis & una $extula arg&etilde;ti, duab. duellis & u- na $extula æris. Decimatertia ex XIX. duellis auri, tribus duellis & $e$qui$e- xtula ac unis quaternis $iliquis argenti, una duella at<01> binis quaternis $ili- quis æris. Decimaquarta ex XIX. duellis auri, tribus duellis & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis argenti, una duella una<03> $extula at<01> binis quater nis $iliquis æris. Decimaquinta ex XIX. duellis auri, duab. duellis & $e$qui- $extula ac unis quaternis $iliquis argenti, duabus duellis & binis quaternis $iliquis æris. Decima $exta ex uiginti duellis auri, tribus arg&etilde;ti, una æris. De cima $eptima ex uiginti duellis auri, duabus duellis & una $extula arg&etilde;ti, u- na duella una<03> $extula æris. Decima octaua ex XX. duellis auri, duabus ar- genti & totid&etilde; æris. Decimanona ex XXI. duellis auri, duabus duellis & $e- mi$extula ac unis quaternis $iliquis argenti, una $extula at<01> binis quaternis $iliquis æris. Vice$ima ex una & uiginti duellis auri, una duella & $e$qui$e- xtula ac unis quaternis $iliquis argenti, una duella at<01> binis quaternis $i- liquis æris. Vice$ima prima ex una & uiginti duellis auri, una duella & <foot>una</foot> <p n=>203</p> una $extula at<01> binis quaternis $iliquis argenti, una duella & $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Vice$ima $ecunda ex duabus & uiginti du- ellis auri, una duella una<03> $extula, at<01> binis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, $emi- $extula ac unis quaternis $iliquis æris. Vice$ima tertia ex duab. & uiginti du ellis auri, una duella una<03> $extula argenti, una $extula æris. Vice$ima quar- ta ex duabus & uiginti duellis auri, una duella et $emi$extula, ac unis quater nis $iliquis argenti, una $extula at<01> binis quaternis $iliquis æris. Vice$ima quinta ex tribus & uiginti duellis auri, $e$qui$extula ac unis quaternis $ili- quis argenti, binis quaternis $iliquis æris. Vice$ima$exta ex tribus & uigin- ti duellis auri, $e$qui$extula argenti, $emi$extula æris. Vice$ima $eptima ex tribus & uiginti duellis auri, una $extula at<01> binis quaternis $iliquis arg&etilde;ti, $emi$extula ac unis quaternis $iliquis æris. Vice$ima octaua ex auro puro. Sequitur quartum genus acuũ, quibus argenteos nũmos, qui æs in $e conti nent, aut æreos, qui argentũ, exploramus. Bes aũt quo arg&etilde;tũ ponderamus, di$tribuitur dupliciter: uel enim duodecies in quin<01> drachmas & unũ $cri- pulũ, quæ põdera uulgus nũmos nominat: quorũ quod<01> rur$us partimur in quatuor & uiginti quaternas $iliquas, quas id&etilde; uulgus granula appellat: uel in $edecim $emuncias, quas lothones nuncupant: quaru quæ<01> rur$us di uiditur aut in decem & octo quaternas $iliquas, quas uocant granula, aut $e decim $emuncias, quarum ut quæ<01> di$tribuitur in quatuor drachmas, ita quæ<01> drachma in quatuor nũmos: $ecundũ utran<01> be$$is diui$ionem for- mantur acus, $ecundũ prior&etilde; ad numerũ dimidiorũ nummũ quatuor & ui- ginti: $ecundũ alteram ad numerũ dimidiarũ $emunciarũ, hoc e$t $icilicorũ, una & triginta: nam $i conficerentur ad numerũ minorũ ponderum, iterum numerus acuũ efficeretur nimis magnus, & ex eis non paucæ propter exi- guã argenti uel æris portionem nihil $ignificarent nobis: utri$<01> tam uirgu- las quàm monetas, quæ ex argento & ære con$tant, experimur. Alteræ $ic $e habent. Prima efficitur ex tribus & uiginti æris partibus, & una argenti parte: quare quæcun<01> uirgula uel nũmus coticulæ attritus ip$am ita colo- rat ut hæc acus, in ea ine$t quarta & uice$ima arg&etilde;ti portio: at<01> ita quo<01> $e cundũ argenti portion&etilde;, cùm $uperat æs iudicandũ e$t. Secũda acus confici tur ex duabus & uiginti æris partibus & duabus arg&etilde;ti. Tertia ex una & ui ginti æris partibus, & tribus argenti. Quarta ex uiginti æris partibus et qua tuor argenti. Quinta ex decem & nou&etilde; æris partibus & quin<01> argenti. Se- xta ex decem & octo æris partibus & $ex argenti. Septima ex dec&etilde; & $ept&etilde; æris partibus & $ept&etilde; argenti. Octaua ex $edecim æris partibus & octo ar- <*>nti. Nona ex quindecim æris partibus & nouem argenti. Decima ex qua <*>ordecim æris partibus & dec&etilde; argenti. Vndecima ex tredecim æris parti- <*>us & undecim argenti. Duodecima ex duodecim æris partibus & totid&etilde; argenti. Decimatertia ex undecim æris partibus & tredecim argenti. Deci- maquarta ex decem æris partibus & quatuordecim argenti. Decimaquinta ex nou&etilde; æris partibus & quindecim arg&etilde;ti. Decima $exta ex octo æris parti bus & $edecim arg&etilde;ti. Decima $eptima ex $ept&etilde; æris partib. & dec&etilde; & $ept&etilde; arg&etilde;ti. Decimaoctaua ex $ex æris partib. & dec&etilde; & octo arg&etilde;ti. Decimano- na ex quin<01> æris partib. & dec&etilde; & nou&etilde; argenti. Vice$ima ex quatuor æris partibus & uiginti arg&etilde;ti. Vice$ima prima ex tribus æris partib, & una & ui <foot>ginti</foot> <p n=>204</p> ginti arg&etilde;ti. Vice$ima$ecũda ex duab. æris partib. & duab. ac uiginti arg&etilde;ti. Vice$ima tertia ex una æris parte ac trib. ac uiginti arg&etilde;ti partib. Vice$ima quarta ex puro argento. Alteræ uerò acus ita $e habent. Prima conficitur ex quindecim $emũcijs æris, & una $emũcia argenti. Secũda ex quatuordecim $emũcijs & $icilico æris, & $emũcia at<01> $icilico argenti. Tertia ex quatuor- decim $emuncijs æris, & duabus argenti. Quarta ex tredecim $emuncijs & $icilico æris, & duabus $emuncijs & $icilico argenti. Quinta ex tredecim $e muncijs æris & tribus argenti. Sexta ex duodecim $emuncijs & $icilico æ- ris & tribus $emuncijs at<01> $icilico argenti. Septima ex duodecim $emun- cijs æris & quatuor argenti. Octaua ex undecim $emuncijs & $icilico æris & quatuor $emuncijs at<01> $icilico argenti. Nona ex undecim $emuncijs æ- ris & qnin<01> argenti. Decima ex decem $emuncijs & $icilico æris, ac quin<01> $emuncijs at<01> $icilico argenti. Vndecima ex decem $emuncijs æris & $ex argenti. Duodecima ex nouem $emuncijs & $icilico æris, & $ex $emuncijs at<01> $icilico argenti. Decimatertia ex nouem $emuncijs æris, & $eptem $e- muncijs argenti. Decimaquarta ex octo $emuncijs & $icilico æris, & $ept&etilde; $emuncijs & $icilico argenti. Decimaquinta ex octo $emuncijs æris, & toti dem argenti. Decima$exta ex $eptem $emuncijs & $icilico æris, ac octo $e- muncijs & $icilico argenti. Decima$eptima ex $eptem $emũcijs æris, & no- uem argenti. Decimaoctaua ex $ex $emuncijs & $icilico æris, & nouem $e- muncijs at<01> $icilico argenti. Decimanona ex $ex $emuncijs æris, & decem argenti. Vice$ima ex quin<01> $emuncijs & $icilico æris, ac decem $emuncijs at<01> $icilico argenti. Vice$imaprima ex quin<01> $emuncijs æris, & undecim argenti. Vice$ima $ecunda ex quatuor $emũcijs & $icilico æris, ac undecim $emuncijs & $icilico argenti. Vice$ima tertia ex quatuor $emuncijs æris, & duodecim argenti. Vice$ima quarta ex tribus $emuncijs & $icilico æris, ac duodecim $emuncijs & $icilico argenti. Vice$ima quinta ex tribus $emun- cijs æris, & tredecim argenti. Vice$ima $exta ex duabus $emuncijs & $icili- co æris, ac tredecim $emuncijs & $icilico argenti. Vice$ima $eptima ex dua- bus $emuncijs æris, & quatuordecim argenti. Vice$ima octaua ex una $e- muncia & $icilico æris, & quatordecim $emuncijs at<01> $icilico argenti. Vi- ce$ima nona ex una $emuncia æris, & quindecim $emuncijs argenti. Trice- $ima ex $icilico æris & quindecim $emuncijs at<01> $icilico argenti. Trice$ima prima ex argento puro. Hæc hactenus. Pluribus forta$$e uerbis quàm o- ptimarum artium $tudio$i de$iderent, tamen ad harum rerum cognitionem nece$$arijs: nunc de ponderibus dicam, quorũ $æpe mentionem feci: ea du- plicia $unt metallicis, maiora $cilicet & minora. Centumpondium e$t primũ & maximum pondus, nimirum centum librarum, at<01> ob id centenariũ di- ctum. Dimidium centũpondium $ecũdum: & quidem quinquaginta libra rum. Quarta centumpondij pars, quæ e$t quin<01> & uiginti librarum, e$t ter tium pondus: quartũ $edecim librarum: quintum, octo: $extum, quatuor: $e ptimum, duarum: octauum, libræ unius. Hæc uerò libra e$t $edecim uncia- rum: cuius dimidia pars nempe $elibra, quam no$tri marcam nominant, e$t unciarum octo: $iue, ut ip$i diuidunt, $emunciarum $edecim: quæ $elibra e$t <foot>nonum</foot> <p n=>205</p> nonum pondus. At decimum e$t $emũciarum octo: undecimum, quatuor: duodecimum, duarum, decimumtertium, unius $emunciæ: decimumquar- tum, $icilici: decimumquintum, unius drachmæ: decimum$extum, dimidiæ drachmæ. Ita di$tribuuntur maiora pondera. Minora uerò $unt portiones factæ ex argento uel orichalco, uel ære: quarum prima & maxima plerun<01> pendit drachmam unam: quanto enim minora fuerint, tanto utiliora $unt: minus enim & uenæ, uel metalli experi&etilde;di, & plumbi nobis opus e$t. Ea au tem portio nominatur centumpondium, re$pondet<03> maiori librarum nu- mero: quas item centum pendit. Secunda e$t librarum quinquaginta: tertia, quin<01> & uiginti: quarta, $edecim: quinta, octo: $exta, quatuor: $eptima, dua- rum, octaua, unius libræ: nona, $elibræ: decima, octo $emunciarum: undeci- ma, quatuor: duodecima, duarum: decimatertia, unius: decima quarta, $icili- ci: quæ e$t ultima. Nam portiones, quæ re$pondent drachmæ & dimidiæ drachmæ non $unt u$itatæ. In his autem portionibus ponderum minorum omnibus numeri librarum & $emunciarum $unt in$cripti. At metallici qui- dam ærarij minora, ut etiam maiora, pondera aliter di$tribuunt in partes: e- tenim eorum maximum pondus pendit libras centum & duodecim, quæ prima particula e$t: $ecunda, quatuor & $exaginta: tertia, duas & triginta: quarta, $edecim: quinta, octo: $exta, quatuor: $eptima, duas: octaua, unam: no na, $elibram, $iue $emuncias $edecim: decima, $emũcias octo: undecima, qua- tuor: duodecima, duas: decimatertia, unam.</P> <fig> <P>Verùm minorem $elibram, quam no$tri, ut $æpe dixi, appellant marcam, Romani be$$em nominar&etilde;t, æquè ac maiorem monetarij, qui cudunt aurũ, partiuntur in quatuor & uiginti binas $extulas: $ingulas binas $extulas in quatuor $emi$extulas: $ingulas $emi$extulas in tres quaternas $iliquas. Sin- gulas præterea quaternas $iliquas quidã in quatuor $iliquas: $ed pleri<01> o- <foot>$ mittentes</foot> <p n=>206</p> mittentes $emi$extulas, mox binas $extulas diuidunt in duodecim quater- nas $iliquas: nec has partiuntur in quatuor $iliquas. Ita<01> prima & maximæ particula, quæ bes e$t, pendit quatuor & uiginti binas $extulas: $ecunda, du odecim: tertia, $ex: quarta, tres: quinta, duas: $exta, $ingulas $iue quatuor $e- mi$extulas: $eptima, duas $emi$extulas: octaua, unam: $iue tres quaternas $ili quas: nona, duas: decima, unam. Quinetiam monetarij, qui $ignant argentũ, be$$em minorem $imiliter at<01> maiorem partiuntur: no$tri quidem in $emũ cias $edecim, $emunciam uerò in decem & octo quaternas $iliquas. Ip$is aũt particulæ $unt decem, quibus in alteram libræ lancem impo$itis, ponderant argentum, quod, cùm igni experiuntur mi$turam, $upere$t ære iam con$um pto: quarum prima e$t bes, & pendit $emuncias $edecim: $ecunda, octo: ter- tia, quatuor: quarta duas: quinta unã, $iue decem & octo quaternas $iliquas: $exta, nouem quaternas $iliquas: $eptima, $ex: octaua, tres: nona, duas: deci- ma, unam. At Norebergij monetarij, qui cudunt argentum, be$$em etiam di uidunt in $emũcias $edecim, $ed $emunciam in quatuor drachmas, drachmã in quatuor nummulos: quibus $unt nouem particulæ: quarum prima pen- dit $emuncias $edecim: $ecunda, octo: tertia, quatuor: quarta, duas: quinta, u- nam. Be$$em enim non aliter ac no$tri di$tribuunt: $ed quia $emunciam par tiũtur in quatuor drachmas, $exta particula pendit duas drachmas: $eptima, unum, $iue nummulos quatuor: octaua, nummulos duos: nona unum. Ve- rùm Agrippinen$es & Antuerpiani diuidunt be$$em in duodecim quinas drachmas & $ingula $cripula, quæ pondera nummos appellãt. Quod<01> ue- rò rur$us di$tribuunt in quatuor & uiginti quaternas $iliquas, quas nomi- nant grana: eis autem $unt decem particulæ: quarũ prima e$t bes, & pendit duodecim nummos: $ecunda, $ex: tertia, tres: quarta, duos: quinta, unum $i- ue quatuor & uiginti quaternas $iliquas: $exta, duodecim quaternas $ili- quas: $eptima, $ex: octaua, tres: nona, duas: decima, unas. Ita<01> his æquè ac no $tris bes diuiditur in quaternas $iliquas ducentas octoginta octo: Noreber gijs uerò in nummulos ducentos quinquaginta $ex. Po$tremò Veneti be$- $em partiuntur in uncias octo: unciam, in quatuor $icilicos: $icilicum, in $ili- quas $ex & triginta: qui duodecim particulas facere po$$unt, quibus utãtur, $i quando mi$turas argenti & æris experiri uelint: quarum prima erit bes & pendet uncias octo: $ecũda, quatuor: tertia, duas, quarta, unam, $iue $icilicos quatuor: quinta, $icilicos duos: $exta, $icilicum unum: $eptima, $iliquas dec&etilde; & octo: octaua, nouem: nona, $ex: decima, tres: undecima, duas: duodecima, unam. Quoniam uerò Veneti di$tribuunt be$$em in $iliquas mille centum quinquaginta duas, & quaternæ $iliquæ ducentæ octoginta octo, in quot no$tri diuidunt be$$em, efficiunt totidem $iliquas, utri<01> idem $entiunt: et$i Veneti be$$em minutius concidunt. At<01> ponderum tam maiorum quàm minorum, quibus metallici utuntur, hæc ferè ratio e$t: item<03> minorũ, qui- bus monetarij & mercatores cùm metalla & monetas experiri $olent. Maio res uerò be$$es, quos adhibent cùm magnas earundem rerum ma$$as pon- derant, explicaui libro De re$tituendis men$uris & ponderibus in$cripto, & $ecundo Deprecio metallorum & monetis. Tres autem minores libræ $unt, quibus uenas, metalla, additamenta ponderamus: prima, qua plumbũ <foot>& addi-</foot> <p n=>207</p> & additam&etilde;ta: ea inter minores i$tas libras e$t maxima: & octo maioris pon deris uncijs in eius alteram lancem, & totidem in alteram impo$itis uitium non facit. Secunda $ubtilior e$t, qua ponderamus uenas experi&etilde;das uel me- tallum: ea centumpondiũ minoris ponderis bene ferre pote$t in altera lan- ce, at<01> in altera uenam uel metallum tam graue quàm tantulum centũpon- dium e$t. Tertia e$t $ubtili$$ima, qua ponderamus ma$$ulam auri uel argen- ti, quæ experimento perfecto in catilli cinerei fundo re$edit. Quod $i quis $e cunda libra ponderabit plumbum, uel tertia uenam, multum eis nocebit. Quod autem metalli pondus minus ex uenæ uel metalli mi$ti centumpon- dio minore conficitur, idem metalli pondus maius ex uenæ uel metalli mi- $ti centumpondio maiore conflatur.</P> <cap>P<I>rima libra minor</I> A. S<I>ecunda</I> B. T<I>ertia in loculamento po$ita</I> C.</cap> <fig> <P>De re Metallica Libri VII. FINIS.</P> <foot>$ 2</foot> <p n=>208</p> <head>GEORGII AGRICO- LAE DE RE METALLICA LIBER OCTAVVS.</head> <P>Qvemadmodvm uenas experimenti gratia tra- ctare conueniat, $uperiore libro explicaui, nunc ag grederer ad maius opus, id ip$um $cilicet, quod no bis parit metalla, ni$i prius uenarum præparanda- rum rationes e$$ent exponendæ: cùm enim natura metalla plerun<01> procreare $oleat impura & mi$ta cum terris & $uccis concretis, & lapidibus, nece$$e e$t eas res fo$$iles, plera$<01> à uenis metallicis antea- quam excoquantur, quoad fieri pote$t, $eparare. I- ta<01> quibus modis uenæ di$cernantur, tundantur malleis, urantur, tundan- tur pilis, molantur in farinam, cribrentur, lauentur, torreantur, crementur nune dicam, exordiar<03> à prima laborandi ratione. Periti metallici cùm ue- nas fodiunt, mox in ip$is puteis aut cuniculis materiã metallicam di$cernũt à terris, $uccis concretis, lapidibus: precio$am<03> in alucis, uilem in ua$is re- ponunt. Quod $i fo$$or aliquis rerum metallicarum imperitus non fecerit, aut peritus etiam nece$$itate, cui parendum fuit, coactus facere non potue- rit, quamprimum id quod effo$$um e$t, ex fodina fuerit extractum, omne lu $trari debet, uenæ<03> pars metalli diues di$cerni ab eius parte metalli exper- te, $iue terra $iue $uccus concretus, $iue lapis fuerit. Nam uenam inutilem $i- mul cum utili excoquere damno$um e$t: $iquidem impen$æ pereunt, quod ex terris & lapidibus conflentur, recrementa tantummodo inania & inuti- lia: ex $uccis concretis quidam impediant metallorum excoctionem, & da- mnum dent. At $axa, quæ $unt ad uenam diuitem, etiam ip$a, ne quid metal- li pereat, $unt tundenda, comminuenda, lauanda. Verùm $i fo$$ores uel igna ri, uel incauti uenas, dum eas cauarent, cum terris & $axis commi$cuerunt, munus metalli rudis $ecernendi, uel uenæ præ$tantis non uiri modo $u$ci- piunt, $ed etiam pueri uel mulieres: eam uerò mi$turam in abacum longum, cui totos ferè dies a$$ident, inijciunt, & ab ea metallum $eparant: $eparatum in alueos colligunt: collectum in ua$a inijciunt: quæ in officinam, in qua ue- næ excoqui $olent, inuehuntur.</P> <cap>A<I>bacus longus</I> A. A<I>luei</I> B. V<I>a$a</I> C.</cap> <foot>Sed</foot> <p n=>209</p> <fig> <P>Sed metallorum, quæ pura uel rudia $unt effo$$a, quod genus $unt argen tum purum, aut rude plumbei uel cinerei coloris, ma$$as præ$ides fodinarũ lapidi $uperimpo$itas malleis quadrangulis & cra$$is percutientes dilatant: quas laminas deinde uel trunco impo$itas ferreis cuneis<*>, lleo percu$$is $e cant in partes: uel ferramento, forficis $imili concidunt: cius altera chela, in trunco immobili infixa, longa e$t pedes tres: altera, quæ metallum concidit, $ex. Eas autem metalli partes po$thæc excoctores in catillis ferreis calfactas in $ecundis fornacibus excoquunt.</P> <cap>M<I>etalli ma$$a</I> A. M<I>alleus</I> B. C<I>uneus</I> C. T<I>runcus</I> D. F<I>erramentum forfici $imile</I> E.</cap> <foot>$ 3 Et$i</foot> <p n=>210</p> <fig> <P>Et$i uerò fo$$ores in puteis aut cuniculis res fo$$iles di$creuerunt, tamen uenæ metallicæ ex ip$is extractæ aut euectæ malleis in partes frangen- dæ $unt, uel minutim contundendæ, comminuendæ<03>, ut i$to etiam modo præ$tantiores & meliores partes à uilioribus & deterioribus di$cerni po$- $int: quod in uenis excoquendis plurimum ualet: etenim $i di$crimine remo to uenæ excoquantur, precio$a non raro magnum detrim&etilde;tum accipit, pri- u$quam uilis igni lique$cat: aut una alteram con$umit: quod ne fiat partim hac diligentia, partim additamentis po$$umus cauere: $ed $i uena metalli ali- cuius uilis fuerit, eius extractæ uel euectæ, meliorem partem conijcere opor tet in unum aliquem locum: deteriorem uerò item<03> $axa abijcere. Di$cre- tores autem cui<01> abaco durum & latum lapidem imponũt. Abaci plerũ<01> longi & lati quatuor pedes con$tant ex a$$eribus inter $e coagmentatis: ad quorum latera & tergum a$$eres, ex eis circiter pedem emin&etilde;tes, affixi $unt: frons, cui $ecretor a$$idet, patet. Eorum uerò alij uenæ auri uel argenti, diui- tis ma$$am lapidi $uperimpo$itam & malleo lato, $ed non cra$$o, percu$$am modò in partes frangunt, & in unum uas conijciunt: modò frangũt & præ- $tantes à uilioribus di$cernentes, unde nomen inuenerunt, eas $eparatim in diuer$a ua$a inijciunt & colligunt. Alij uerò uenæ minus auri uel argenti di uitis ma$$am item lapidi $uperimpo$itam, malleo<03> lato & cra$$o percu$$am minutim contundunt: ac, cùm multa fuerit comminuta, collectam in unum <foot>uas</foot> <p n=>211</p> uas inijciunt. Va$orum duplex genus e$t: alterum altius, & in medio paulo amplius quàm in infimo uel $ummo: alterum humilius. Quod cùm in imo amplius $it, continuo $ur$um uer$us aliquanto e$t angu$tius: illud $uperius operculo tegitur, hoc non tegitur: $ed bacillum ferreum per eius an$as pe- netrans utrin<01> recuruatur: quod manibus, cùm uas deportãdum e$t, pre- henditur. Di$cretores autem in primis a$$iduos e$$e oportet.</P> <cap>A<I>bacus</I> A. A<I>$$eres eminentes</I> B. M<I>alleus</I> C. M<I>alleus quadran- gulus</I> D. V<I>as altius</I> E. V<I>as humilius</I> F. B<I>acillum ferreum</I> G.</cap> <fig> <P>Alter modus uenas tund&etilde;di malleis hic e$t: magnæ uenæ duræ fragmen ta contunduntur anteaquam urantur. Operariorum certe, qui Go$elariæ i- $to modo magnis malleis tundunt pyritas, pedes $unt corticibus qua$i ocre is armati, manus chirothecis prælongis: ne glareæ de fragmentis de$ilien- tes eos $aucient.</P> <cap>P<I>yritæ</I> A. C<I>ortices</I> B. C<I>hirothecæ</I> C. M<I>alleus</I> D.</cap> <foot>$ 4 At in</foot> <p n=>212</p> <fig> <P>At in magnæ Germaniæ regione, quæ Ve$tofalia dicitur, & in Germa- niæ inferioris regione quæ Eifalia nominatur, operarij contrà uenarum pri us u$tarum fragmenta in rotundam aream, lapidibus duri$$imis arctè $tra- tam, coniecta terunt ferramentis, quæ figura ferè malleis $imilia $unt, u$u tri bulis: nam longa pedem, lata palmum, cra$$a digitum, in medio $icuti mallei habent foramen, in quo includitur manubrium ligneum nõ admodũ cra$- $um, $ed longum ad pedes tres & dimidiũ, ut operarij eius pondere inclina- tiore uehementius uenarũ fragmenta percutere po$$int: lata uerò ferramen- ti parte percutientes ea conterunt: quo modo etiam tribulis, quanquam ea lignea & teretia $unt, at<01> ad perticas appen$a, frumenta in area terũtur. Ve- nas autem comminutas $copis cõuerrentes in officinam inuehunt: in qua la uantur in area curta: ad cuius caput lotor $tans rutro ligneo $ur$um uer$us crahit aquam: quæ rur$us delap$a id, quod leue e$t, rapit in $ubiectum cana- lem: quam lauandi rationem paulo po$t planius explicabo.</P> <cap>A<I>rea lapidibus $trata</I> A. V<I>enarum fragmenta</I> B. A<I>rea uenarum fragmentis referta</I> C. F<I>erramentum</I> D. E<I>ius manubrium</I> E. S<I>copæ</I> F. A<I>rea curta</I> G. R<I>utrum lignewn</I> H.</cap> <foot>At duabus</foot> <p n=>213</p> <fig> <P>At duabus de cau$is uenæ uruntur: uel enim ut ex duris molles & fragi- les factæ facilius aut tundi malleis pilisúe, aut mox excoqui po$$int: uel ut res pingues cõburãtur $ulfur $cilicet, bitumen, auripigmentũ, $andaraca: $ed fulfur $æpius in uenis metallicis ine$t, & plerun<01> plus quàm cætera nocet metallis omnibus, excepto auro: uerùm maximè nocet ferro, minus plum- bo candido quàm uel cinereo, uel nigro, uel argento, uel æri. Quoniam ue- rò rari$$imè inuenitur aurum, in quo non $it argentum, etiam uenæ auri $ul- fur in $e continentes urendæ $unt priu$quam excoquantur: etenim $ulfur in cinerem re$oluit metallum in uehementi$$imo fornacum igni, at<01> ex eo re- crementum efficit: idem agit bitumen: imo interdum argentum con$umit: &qring;d in cadmia bitumino$a licet uidere. Sed nunc ad urendi modos uenio: & primò quid&etilde; ad eũ, qui omnib. uenis cõmunis e$t. Terra tantũmodo effo$$a fit area quadrãgula $atis magna & à fronte aperta: $uper quã ligna cõtin&etilde;ter cõponũtur: & $uper ea alia ligna trã$uer$a it&etilde; cõtin&etilde;ter locãtur: quocirca hãc lignorũ $tru&etilde; no$tri crat&etilde; appellãt: id uerò iteratur u$<01> dũ $trues illa cubitũ unũ uel duo fiat alta: tum $uper eam imponuntur uenarũ qualiumcũ<01> <*>l leis comminutarum fragmenta: primò maxima, deinde mediocria, po$tre- mò minima: $ic<03> coagmentatio clementer a$$urgens metæ forma figura- tur. Ne uerò di$$ipetur eiu$dem uenæ arenula aquis madida ip$i illinitur, & <foot>batillis</foot> <p n=>214</p> batillis tunditur. Quidam $i talis arenula eis defuerit, pyram puluere, à car- bonibus re$oluto, non aliter ac carbonarij tegunt. At Go$elariæ compo$iti- oni, in metæ figuram formatæ, atramentum $utorium rubrum, quo de$tillat pyrites u$tus, aquis madefactum illinunt. Alibi autem $emel uena uritur: alibi bis, alibi ter, prout ip$ius duricies id po$tulat. Go$elariæ quidem cùm pyrites tertiò uritur, is, qui in $u&mtilde;o pyræ e$t collocatus, exudat, ut aliàs $cri- p$i, quiddam $ubuiride, aridum, a$perum, tenue: quod ignis non aliter ac a- miantum non facile comburit. Quinetiam per$æpe aqua immittitur in ue- nam u$tam & adhuc calentem, hac de cau$a, ut magis molle$cat & friabilis fiat. Nam cùm uis ignium eius humorem exiccauit, aqua calentem facilius <*>li$$oluit: cuius rei maximum indicium $unt $axa calcaria u$ta.</P> <cap>A<I>reæ</I> A. L<I>igna</I> B. V<I>ena</I> C. M<I>etæ figura</I> D. C<I>analis</I> E.</cap> <fig> <P>Sed terra item effo$$a fiant areæ multò ampliores, & ad normam quadra tæ: à quarum lateribus at<01> tergo muri ducantur, ut ignis ardorem magis contineant: à fronte uerò $imiliter patere debent. In his $eparatim uena plumbi candidi uratur hoc modo. Primò ligna circiter duodecim pedes longa in area locentur, quater uici$$um, recta & tran$uer$a. Deinde maiora <foot>uenæ</foot> <p n=>215</p> uenæ fragmenta eis $uperinijciantur: quibus rur$us minora quæ etiã ad eo- rum latera apponantur: quin eiu$dem uenæ arenulæ ip$is quo<01> illinantur & batillis tundantur, ne prius quàm u$ta fuerint, decidant: tum ligna incen- dantur.</P> <cap>P<I>yra accen$a</I> A. P<I>yra quæ extruitur</I> B. V<I>ena</I> C. L<I>igna</I> D. E<I>orundem $trues</I> E.</cap> <fig> <P>Plumbi uerò nigri uena, $i u$tionis indigebit, in aream conijciatur pror- $us a$$imilem, $ed decliuem: ei<03> ligna $uperimponantur: à fronte etiam ad uenam, ne decidat, arbor apponatur. Vena $ic u$ta quodammodo lique$cit, & recrementis fit $imilis. In Tauri$cis autem pyrites, in quo aliquid auri, $ul furis, atramenti $utorij ine$t, po$tquam ultimum ex eo aqua cocto confectũ fuit, in fornacem furni figura ferè $imilem, in quam ligna $unt impo$ita, con- ijcitur, ut, cùm uritur, id quod utile, cum fumo non euolet, $ed ad fornacis te $tudinem adhære$cat: quo modo $æpe etiam $ulfur de duobus eiu$dem te- $tudinis foraminibus, per quæ fumus eluctatur, $tiriarum in$tar pendet.</P> <cap>P<I>yra, quæ ex uena plumbi & lignis ei $uperimpo$itis con$tat, accen$a</I> A. O<I>perarius uenam in alteram aream conijcit</I> B. F<I>ornax furni $imilis</I> C. F<I>oramina per quæ fumus eluctatur</I> D.</cap> <foot>Si uerò</foot> <p n=>216</p> <fig> <P>Si uero pyrites uel cadmia, uel alia uena metalli particeps plu$culũ $ulfu- ris uel bituminis in $e cõtineat, $ic urenda e$t, ut neutrũ pereat: ita<03> in ferreã laminã foraminũ plenã cõiecta, carbonibus<03> $uperiniectis uritur. Eam la- minã $u$tin&etilde;t tres muri, duo à lateribus, tertius à tergo. Sub ip$a ollæ, in qui bus aqua ine$t, collocantur: in quã uapor $ulfuro$us uel bitumino$us defer- tur: in<03> ea pinguitudo, $i $ulfur fuerit, plerũ<01> lutea: $i bitumen, picis in$tar nigra $upernatans cõcre$cit: quæ ni eliceretur, metallo, dum excoqueretur uena, multũ noceret. Ab ea uerò $ic $eparata aliqu&etilde; utilitatis fructũ homini- bus præbet: maxime $ulfurea. Ex uapore aũt, qui nõ in aquã, $ed in $olũ de- fertur, $ulfur uel bitumen fit pompholygis $imile, & tam leue, ut difflari $piri tu po$$it. Alij utũtur fornace cõcamerata, & è fronte patente, at<01> in duas ca meras di$tincta. Inferior&etilde; murus, in eius medio ductus, in duas partes æqua les diuidit, in quibus ollæ, $imiliter aquã in $e cõtinentes, collocantur. Supe rior uerò rur$us in tres partes e$t di$tributa: quarũ media, nõ latior medio muro, cuius $uprema pars e$t, $emper patet: in ea enim ligna imponuntur: a- lijs duabus $unt ferreæ fores, quæ lignis accen$is clauduntur, ut non minus quàm te$tudo ignis ardor&etilde; cõtineant: in illarum bacillis ferreis, quæ pro pa uimento habent, collocantur ollæ fundo carentes: cuius loco cancelli, ex fer reis $ilis facti, in quan<01> imponuntur: per quorum foramina $ulfuro$i uel bi tumino$i uapores à uena u$ta manant in ollas inferiores. Superiorũ autem ollarum $ingulæ centumpondium uenæ capiunt: qua repletæ operculis te- guntur, luto<03> oblinuntur.</P> <foot>L<I>amina</I></foot> <p n=>217</p> <cap>L<I>amina ferrea foraminum plena</I> A. M<I>uri</I> B. L<I>amina cui uena iniecta</I> C. C<I>arbenes uenæ $uperiniecti ardentes</I> D. O<I>llæ</I> E. F<I>ornax</I> F. S<I>uperioris cameræ pars me- dia</I> G. A<I>liæ duæ partes</I> H. I<I>nferioris cameræ partes</I> I. M<I>urus medius</I> K. O<I>llæ quæ uena replentur</I> L. E<I>arum opercula</I> M. C<I>ancelli</I> N.</cap> <fig> <foot>t Eislebij</foot> <p n=>218</p> <P>Eislebij quo<01> & in finitimis locis cùm urũt lapides fi$$iles bituminis nõ expertes, ex quibus æs conflatur, non utuntur $true lignorum, $ed fa$cibus uirgultorum: quondam id genus lapides ex puteis extractos mox $uper fa- $ces uirgultorum $ub$tratos inijciebant, eis<03> accen$is urebant. Nunc eo$d&etilde; primò in unum aceruum conuehunt: deinde ad quoddam tempus ita iac&etilde;t, ut aer & imber eos aliquo modo molles efficiant: tum prope aceruum $ter- nunt fa$ces uirgultorum: at<01> in ip$os inuehunt proximos lapides: po$tea rur$us in uacuo loco, à quo primi lapides ablati $unt, fa$ces uirgultorum po nunt: & lapides primis proxime adiunctos eis inijciunt: quod faciũt u$<01> ad eum finem dum lapides omnes fuerint in fa$ces uirgultorum coniecti, fiat<03> tuniulus: po$tremò incendunt fa$ces uirgultorum: uerùm non ea parte, qua flat uentus $ed oppo$ita, ne ignis ui uenti cõcitatus antè con$umat fa$ces uir gultorum quàm lapides urantur & molles fiant: quo $ane modo lapides eti am fa$cibus uicini ignem concipiunt, eum<03> communicant cum proximis: at<01> hi iterum cum finitimis: ardet<03> $ic pyra $æpenumero dies triginta plu- resue continuos. Lapis autem i$te æro$us fi$$ilis copio$ius, ut aliàs dixi, exu dat illud, cui natura e$t $imilis amianto.</P> <cap>A<I>ceruus lapidum æro$orum</I> A. P<I>yra accen$a</I> B. L<I>apides inuehens in fa$ces uirgultorum</I> C.</cap> <fig> <foot>At uenæ</foot> <p n=>219</p> <P>At uenæ pilis præferratis iccirco tunduntur, ut metallum à lapidibus & tecti $axis di$cerni po$$it. Machinæ, qua id ip$um perficitur, $pecies, quarto machinarum, quibus metallici utuntur, generi $ubiecta, hoc modo fabrica- tur: truncus quernus longus pedes $ex, latus & altus duos & palmum humi locatur: in cuius medio cap$a e$t longa pedes duos & digitos $ex, alta ped&etilde; & $ex digitos: cius frons patet, quæ o$tium appellari pote$t: eiu$dem fundũ tegitur $olea ferrea, cra$$a palmum, lata palmos duos & totidem digitos: cu- ius utrun<01> latus cuneatum in truncum adigitur. Prior uerò & po$terior ei- us pars eidem trunco affiguntur clauis ferreis: ad latera cap$æ $uper truncũ $tatuuntur duo tigna, quorum $uperiora capita aliquantum reci$a in formis trabium domicilij includuntur: à cap$a pedibus duobus & dimidio duo ti- gna tran$uer$a continenter coniunguntur: quorum capita intrin$ecus parũ reci$a iacent in formis exterioribus i$torum tignorum $tatutorum: at<01> ibi cum ip$is terebrantur, per<03> foramen hoc rotundũ penetrat clauus ferreus: cuius alterum caput duo habet cornua: alterum perforatũ e$t, quod cuneo traiecto $ic coercetur, ut tigna arctius con$tringat: quinetiam ex cornibus al terum uer$us uergit, alterum deor$um: at $uper ea tigna tran$uer$a ad $paciũ pedum trium & dimidij iterum duo eiu$modi tigna tran$uer$a $imili modo coniungũtur. Tignis autem tran$uer$is $unt foramina quadrangula, in quæ pila præferrata immittuntur: ea longe inter $e non di$tant, & arctius in illis continentur. Habet uerò quod<01> pilum retro dentem, quem inferius $euo li nire oportet, ut eò facilius attolli po$$it: eum autem axis angulati bini den- tes longi & $uperiore parte in rotundo lati uici$$im attollunt, ut pilum deci dens in cap$am capite ferreo $axa in eam coniecta contundat & comminu- at. Sed axis rotam habet pinnatam, quam aquæ impetus impellit: uerùm ca p$æ o$tio pro foribus a$$er e$t: qui in antis trunci excauatis & leuari pote$t, ut o$tio re$erato operarius arenam, in quam $axa contrita $unt, item<03> $abu- lum & glareas batillo eximat: & demitti, ut o$tio clau$o alia $axa iniecta rur $us pilis præferratis tundantur: $ed, $i truncus quernus in promptu non fue rit, duo tigna humi locantur, & inter $e fibulis ferreis coniungantur: quorũ utrun<01> longum $it pedes $ex, latum pedem, altum $e$quipedem: quæ altitu|| do cap$æ e$$e debet: ea fit priore tigno latitudine dodrantis, & longitudine duorum pedum & trientis ac $emunciæ pror$us exci$o: in cuius $olo effo$$o locetur $axum duri$$imum, cra$$um pedem, latum dodrãtem: ad id, $i quod cauum remanet, ip$um terra uel arenula cõpleatur, ea<03> tundatur: $olũ quod e$t ante cap$am a$$eribus tegatur: $axum perfractum auferatur, & in eius lo cum al ud reponatur: licet etiam cap$am minorem & triũ tantummodo pi- lorum facere capacem.</P> <cap>C<I>ap$a</I> A. T<I>igna $tatuta</I> B. T<I>igna tran$uer$a</I> C. P<I>ila</I> D. E<I>orum capita</I> E. A<I>xis</I> F. D<I>ens pili</I> G. D<I>entes axis</I> H.</cap> <foot>t 2 Pila</foot> <p n=>220</p> <fig> <P>Pila autem efficiuntur ex tigillis nouem pedes longis, quadrangulis, un- diqua<01> latis $emipedem: cuius<03> caput ferreum ita $e habet. Inferior eius pars lõga e$t tres palmos, $uperior totid&etilde;: inferioris partis media pars lata et cra$$a e$t palmũ, longa duos palmos: infima extuberat ut fiat lata quin<01> di- gitos, cra$$a totid&etilde;, longa duos: $uprema etiã ip$a extuberat: fit<03> lata et cra$- $a $e$quipalmũ, longa duos digitos: $uperius ubi includitur in pilo perfora- ta: $imili modo pilũ ip$um terebratũ e$t: at<01> per utriu$<01> foramen penetrat cuncus ferreus latus: qui cõtinet caput ne de pilo decidat. Vt uerò pilũ cõti- nenter uenarũ fragm&etilde;ta uel $axa tũdens nõ frãgatur inter ip$um & $upremã partis inferioris part&etilde; ponitur lamina ex ferro quadrangula, cra$$a digitũ, la ta digitos $ept&etilde;, alta $ex. Qui uerò tria pila faciũt, ut pleri<01> faciunt, ea multo maiora faciunt: etenim cum quadrangula exi$tant, undi<01> lata $unt tres pal- mos: cuiu$<01> autem caput ferreum ita $e habet: totum longum e$t pedes du- os & palmum: inferius $exangulum: ubi latum & cra$$um exi$tit digitos $e- ptem. Inferior eius pars, quæ ex pilo extat, longa e$t ped&etilde; & palmos duos: $uperior, quæ in eo includitur, palmos tres: inferiore eius parte lata & cra$$a palmũ. Deinde paulatim fit angu$tior & tenuior, ut $uperiore parte mane- at lata digitos tres & dimidium, cra$$a duos: ubi anguli quodam modo reci $i $unt: ea<03> parte perforatum e$t. Foramen uerò longum digitos tres, latũ <foot>unum,</foot> <p n=>221</p> unum, di$tat à $uprema parte acuta digito. Quidã $uperior&etilde; capitis partem, quæ in pilo inferius exci$o inciuditur uncinatam & $triatam faciunt, ut un- cis in pilum infixis & cuneis in $trias adactis in ip$o pror$us immobilis ma- neat: præ$ertim cum duabus præterea quadrangulis laminis ferreis cingan- tur. Axem uerò alij ad circinum di$tribuunt in $ex partes, alij in nouem: $ed $atius e$t eum in duodecim partiri, ut uici$$im una pars plana dentem in $e contineat, altera eo careat.</P> <cap>P<I>ilum alterum</I> A. P<I>ilum inferius exci$um</I> B. C<I>aput pili</I> C. A<I>lterum caput uncina- tum & $triatum</I> D. L<I>amina ferrea quadrangula</I> E. C<I>uneus</I> F. D<I>ens pili</I> G. A<I>xis angulatus</I> H. D<I>ens axis</I> I. C<I>ircinus</I> K.</cap> <fig> <P>Rota uerò ne hyeme uel altæ niues uel glacies, uel t&etilde;pe$tates eius cur$um, & conuer$ionem impediant, in quadrangula contignatione pror$us inclu- ditur. Tigna aũt, qua inter $e coagmentantur, undi<01> obturantur mu$co: u- nũ tamen cõtignatio foramen habet: per quod canalis deferens aquã pene- trat: quæ in rotæ pinnas decid&etilde;s eam uer$at: rur$us<03> in inferiore canale $ub contignatione effluit. Rotæ autem radij non raro in medio axe longo inclu duntur: cuius dentes utrin<01> pila attollunt, quæ uel utra<01> uenas $iccas aut udas tundunt, uel altera $iccas, udas altera, pro ut res hoc aut illud po$tulat: <foot>t 3 quin-</foot> <p n=>222</p> quin etiam alteris leuatis & clauis ferreis in eorum & primi tigni tran$uer$i foramina infixis, altera tantummodo uenas tundunt.</P> <cap>C<I>ontignatio</I> A. <I>hæc cum $uperiore etiam parte non $it aperta, hic patet, ut rota uideri po$sit.</I> R<I>ota</I> B. A<I>xis</I> C. P<I>ila</I> D.</cap> <fig> <P>At glareas $axorum uel lapidum & $abulum at<01> arenas è cap$a huius ma chinæ exemptas & cumulatas, aut è tumulo, qui e$t prope fodinam ra$tro erutas operarius inijciat in cap$am $uperius & è fronte pat&etilde;tem, longam pe des tres, latam ferè $e$quiped&etilde;: cuius latera decliuia $unt & formata ex a$$eri bus: $ed fundum filis ferreis in$tar retis contextum $it, & ad duo bacilla fer- rea, quæ ad utriu$<01> lateris a$$erem affixa $unt, item filis ferreis alligatũ. Hoc eius fundum foramina habet, per quæ glareæ nucis auellanæ magnitudine penetrare non po$$unt: quæ $unt maiores quàm ut penetrent, eas operarius reportat, rur$us<03> pilis $ubijcit: eas uerò quæ penetrarunt, & $abulum at<01> arenas in uas magnum colligit & ad loturam re$eruat: cùm autem laboran- di munus exequitur cap$am duobus funiculis de trabe $u$pendit. Hæc ca- p$a cribrum quadrangulum rectè nominari pote$t, ut etiam id genus aliæ quæ $equuntur.</P> <cap>C<I>ap$a recte in $olo locata</I> A. E<I>ius fundum quod ex filis ferreis con$tat</I> B. C<I>ap$a inuer$a</I> C. B<I>acilla ferrea</I> D. C<I>ap$a de</I> <foot><I>trabe</I></foot> <p n=>223</p> <I>trabe $u$pen$a, cuius fundi pars $upina con$picitur</I> E. C<I>ap$a de trabe $u$pen$a, cuius fundi pars prona con$picitur.</I> F.</cap> <fig> <P>Alij utuntur cribro, euius uas ligneum duobus ferreis circulis cingitur: fundum, non aliter ac cap$æ, ferreis filis in$tar retis contexitur: id imponunt duobus a$$erculis $ic affixis ad $tipitem, in terra defixũ, ut alter alteri tran$- uer$us $uperpo$itus $it. Quanquam quidam $tipitem terræ nõ infigunt, $ed eum $uper $olum $tatu&etilde;tes u$<01> dum eius, quod cribrum tran$mi$it, aceruus fiat: cui illam infigunt: in hoc cribrum operarius glareas, lapillos, $abulum, arenas tumulo erutas, batillo ferreo inijcit: & eius an$as manibus tenens, i- p$um agitando $uccutit: ut eo motu per fundum arena, $abulum, lapilli, mi- nutæ glareæ decidant. Alij non u$urpant cribrum, $ed cap$am patentem: cuius fundum item filis ferreis contextũ e$t: eam in tigillo tran$uer$o, in du- obus tignis $tatutis inclu$o, locatam ducunt & reducunt.</P> <cap>C<I>ribrum</I> A. A<I>$$erculi</I> B. S<I>tipes</I> C. C<I>ribri fundum</I> D. C<I>ap$a patens</I> E. T<I>igillum tran$uer$um</I> F. T<I>igna $tatuta</I> G.</cap> <foot>t 4 Alij</foot> <p n=>224</p> <fig> <P>Alij utuntur cribro, cui uas æneum e$t, utrin<01> habens an$am æneã qua- drangulam: per quas an$as pertica penetrat: cuius alterum caput, quod ex al tera an$a eminet ad dodrantem, cùm operarius in funiculũ de trabe $u$pen- $um impo$uerit, perticam $æpius, & quidem uici$$im, à $e ab$trahit, & ad $e retrahit: quo motu per cribri fundum res minutæ decidũt: $ed ut perticæ ca put in funem facile imponi po$$it, ip$e inferius bacillo longo duos palmos diducitur: etenim duplicatus de$cendit: quod utrun<01> eius caput ad trabem $it religatum. Attamen pars funiculi po$t bacillum dependet longa $emipe- dem. Quinetiam magna cap$a in hac re e$t u$itata: cuius fundum uel ex a$$e- re foraminum pleno conficitur, uel filis ferreis, ut cæterarum cap$arum con texitur: ex medijs a$$eribus, qui ad eius latera $unt, $emicirculus ferreus ex- tat: ad quem funiculus, ex tigno uel trabe $u$pen$us, alligatur, ut cap$a trahi & in omnes partes inclinari po$$it: ei utrin<01> duo $unt manubria, ci$ij manu brijs non di$$imilia: quæ duo operarij prehendentes cap$am, ultro citro<03> tractam et retractam agitant: hac Germani, qui in Carpato monte habitant, poti$$imum utuntur: i$tis autem tribus cap$is & duobus cribris minutæ res à maiu$culis iccirco di$cernuntur, ut earum quæ tran$mi$$æ $imul lauandæ $unt, æquales fiant portiones: nam fundum tam cap$arum quàm cribrorum foramina habet, quæ glareas nucis auellanæ magnitudine non tran$mittũt: in fundo remanentes metallici $iccas, $i metallo nõ carent, $ub pila $ubij ciũt: <foot>$ed</foot> <p n=>225</p> $ed glareæ maiu$culæ à minutis non di$cernuntur his modis, priu$quam ui nuel adole$centes ab eis, & lapillis, & $abulo, & arenis, & terris in tumulo è fodina ege$to $itis $axorum fragmenta ra$tris quin<01> dentibus $epararint.</P> <cap>C<I>ap$a</I> A. S<I>emicirculus</I> B. F<I>uniculus</I> C. T<I>ignum</I> D. M<I>anubria</I> E. R<I>a$trum quinquedens</I> F. C<I>ribrum</I> G. E<I>ius an$æ</I> H. P<I>ertica</I> I. F<I>uniculus</I> K. T<I>rabs</I> L.</cap> <fig> <P>Neu$olæ uerò, quod metallũ e$t in Carpato, tumulos è fodinis, dum æ- ris uenæ, quæ $unt in iugis & cacuminibus montiũ cauarentur, ege$tos o- perarius alter di$cernit, alter terras, arenas, $abulum, lapillos, glareas, at<01> eti am uenas pauperiores, ne impen$æ in non tritam & interdum ferè præcipi- tem uiam, at<01> longam & difficilem uecturam faciendæ $int, ci$io aduehit: & idip$um inuertens eas in cap$am longam patentem, & tabellis tran$uer- $is di$t, ntam, & ad rupem præcipitem affixam inijcit: quæ pedum fere cen tum & quinquaginta altitudine delabuntur in cap$am breuem, cuius fun- dum ex ærea lamina cra$$a & foraminum plena con$tat: ea cap$a habet duo manubria, quibus attrahitur & retruditur: $uperius etiã duos arcus, ex bacil lis colurnis factos, quib. uncus ferreus funis ex arboris ramo uel trabe, quæ ex tigno $tatuto eminet, $u$pen$i inijcitur: hanc cap$am di$cretor aliquoties attrahit, ’& ad arborem uel tignum ualide appellit: quo modo res minutæ <foot>per eius</foot> <p n=>226</p> per eius foramina penetrantes altera cap$a longa decidunt in alteram bre- uem, cuius fundũ foramina habet angu$tiora: quam $ecũdus di$cretor item ad arborem uel tignum ualide appellit: iterum<03> minutiores tertia cap$a ex- ceptæ delabuntur in tertiam cap$am breuem, cuius fundũ angu$ti$$ima ha- bet foramina, quam cap$am tertius di$cretor, $imiliter ad arborem uel tignũ ualide appellit, ac tertio res minutulæ per foramina incidũt in abacũ. Dum autem operarius ci$io aduehit aliam tumuli partem di$cern&etilde;dam, qui$<01> in- terea di$cretor unco ex arcubus extracto $uam cap$am aufert, cam<03> inuer- tens, glareas uel $abulum, quod in eius fundo reman$it, coaceruat. Minutu- las uero res, in abacum delap$as, primus lotor, nam totid&etilde; $unt, quot di$cre- tores, deuerrit, et cribro, cuius foramina $unt angu$tiora quàm tertiæ cap$æ breuis foramina, exceptas lauat in ua$e, aquis ferè pleno. Quod cùm fuerit co, quod cribrum tran$mi$it, refertũ, turbinem extrahit, ut aqua effluat: mox id, quod in ua$e re$edit, batillo conijcit in abacum $ecũdi lotoris: qui ip$um lauat in cribro, cui angu$tiora $unt foramina: quod etiam tunc in uas decidit idem eximit & in tertij lotoris abacum inijcit: qui id ip$um lauat in cribro, cui angu$ti$$ima $unt foramina. Æris autem ramenta, quæ in ultimo ua$e re $ederunt, exempta excoquuntur: id uerò, quod qui$<01> lotor radio ab$tulit, in area linteis exten$is contecta lauatur. Quin etiam Aldebergi, quod plum bi cãdidi metallum e$t, in montibus Bohemiæ finitimis, di$cretores talibus cap$is breuibus ex trabe $u$pen$is utũtur: quæ tamen paulò ampliores $unt, & priore parte patent: qua glareæ, quas non tran$mi$crunt, earum ad tignũ appul$u $tatim excuti po$$unt.</P> <cap>O<I>perarius ci$io glareas aduehens</I> A. P<I>rima cap$a longa</I> B. P<I>rima cap$a breuis</I> C. E<I>ius manubria</I> D. E<I>iu$dem arcus</I> E. F<I>unis</I> F. T<I>rabs</I> G. T<I>ignum</I> H. S<I>ecunda cap$a longa</I> I. S<I>ecunda cap$a breuis</I> K. T<I>ertia cap$a longa</I> L. T<I>ertia ca/ p$a breuis</I> M. A<I>bacus primus</I> N. C<I>ribrum primum</I> O. V<I>as primum</I> P. S<I>ecundus abacus</I> Q. S<I>ecundum cribrum</I> R. S<I>ecundum uas</I> S. T<I>ertius abacus</I> T. T<I>ertium cribrum</I> V. T<I>ertium uas</I> X. T<I>urbo</I> Y.</cap> <foot>At $i</foot> <p n=>227</p> <fig> <P>At $i uena metalli diues fuerit, terræ, arenæ, $abulum, glareæ $axorũ, ex te cto exci$orũ, rutro uel ra$tro è tumulo erutæ, & batillo in cribrũ amplũ uel <foot>in cor-</foot> <p n=>228</p> in corbem conictæ lauantur in ua$e aquarum ferè pleno. Cribrum plerũ<01> latum e$t cubitum, altum $emipedem: eius fundum tantula habet foramina ut per ea glareæ eruo non maiores decidant. Filis uerò ferreis rectis et tran$- uer$is, quæ ubi $e contingunt clauiculæ ferreæ complectuntur, contextum circulo ferreo, duobus<03> bacillis tran$uer$is item ferreis innititur: reliquam cribri partem, è tabulis in ua$is figuram formatam, duo circuli ferrei cingũt: ueruntamen nonnulli id ip$um colurnis aut quernis circulis uinciunt: $ed tunc tribus. Habet autem utrin<01> an$am: quas materiam metallicam lauatu- rus manibus tenet: in hoc cribrum adole$cens res lauandas conijcit: mulier ip$um uici$$im ad dextram & $ini$tram uer$ans $uccutit: quo modo terras, arenas, glareas minores tran$mittit: maiores in eo remanent: quæ eiectæ & coaceruatæ $ubijciuntur pilis. Limus uerò cum arenis, $abulo, glareis aqua exantlata ex ua$e batillo ferreo eijcitur: & in canali, de quo paulò po$t di- cam, lauatur.</P> <cap>C<I>ribrum</I> A. E<I>ius an$æ</I> B. V<I>as</I> C. F<I>undum cribri filis ferreis contextum</I> D. C<I>irculus</I> E. B<I>acilla</I> F. C<I>irculi</I> G. M<I>ulier uer$at cribrum</I> H. A<I>dole$cens ei $uppeditat materiam lauandam</I> I. V<I>ir batillo materiam, quam cribrum tran$mi$it, ex ua$e eijcit.</I> K.</cap> <fig> <P>Sed Bohemi utuntur corbe uiminibus contexta, $e$quipedem lata, $emi- <foot>pedem</foot> <p n=>229</p> pedem alta: cui duæ $unt an$æ, quibus prehen$am agitant & $uccutiũt in ua $e uel parua lacuna aquis fere plena: quod ex ea in uas uel lacunã decidit, <*>- emptum lauant in lance: quæ po$teriore parte altior e$t, priore humilior & plana: ex qua, cum an$is, quas item duas habet, prehen$am agitant in aqua, id, quod leue e$t, effluit: quod graue & metallicum, in eius fundo re$idet.</P> <cap>C<I>orbis</I> A. E<I>ius an$æ</I> B. L<I>aux</I> C. E<I>ius po$ierior pars</I> D. E<I>iu$dem pars prior</I> E. E<I>iu$dem an$æ</I> F.</cap> <fig> <P>At auri uena malleis contu$a uel pilis cõminuta, at<01> etiam plumbi candi di molitur in farinam. Prima mola, quam aquarum impetus circumagit, $ic $e habet: axis ad circinum rotundatur, aut angulatus efficitur: cuius codaces ferrei uer$antur in dimidiatis catillis ferreis, qui in tignis inclu$i $unt: is uerò axis impellitur rota, cuius pinnas, ad frontem affixas, percutit fluminis im- petus. In eodem axe inclu$um e$t tympanum dentatum: cuius dentes in late re fixi $unt: hi impellunt alterum tympanum, quod ex fu$is materiæ duri$si- mæ con$tat. Hoc autem tympanum e$t circum axem ferreum, habentem in imo codacem, qui in tigni cuiu$dam catillo ferreo uer$atur: in $ummo $ub- $eudem ferream quæ molam continet, ita<03> cùm alterius tympani dentes al terius fu$os impellũt, molæ fit circinatio: cui machina impend&etilde;s per mfun- <foot>u dibulum</foot> <p n=>230</p> dibulum $uppeditat uenam: quæ in farinã molita ex lignea bractea rotunda ta effunditur in canalem, & ex eo in officinæ $olum delap$a accumulatur: in de auecta re$eruatur ad loturam: quoniam uerò hæc mol&etilde;di ratio po$tulat, ut mola modò attollatur, modò demittatur, duæ trabes, quæ trudibus at- tolli & demitti po$$unt, tignum, in cuius catillo ferreo axis ferrei codax uer- $atur, $u$tinent.</P> <cap>A<I>xis</I> A. R<I>ota</I> B. T<I>ympanum dentatum</I> C. T<I>ympanum quod ex fu$is con$tat</I> D. A<I>xis ferreus</I> E. M<I>ola</I> F. I<I>nfundibulum</I> G. L<I>ignea bractea rotundata</I> H. C<I>analis</I> I.</cap> <fig> <P>Molæ præterea tres $unt in auri uenis, in primis uerò lapidibus lique$c&etilde;- tibus eius metalli non expertibus molendis u$itatæ: quas omnes non aqua- rum impetus, $ed hominum uires, et$i duas etiam iumentorum, circũagunt. Prima uer$atilis à proxime de$cripta tantummodo differt rota: quæ clau$a uer$atur ab hominibus ip$am calcantibus, aut ab introductis equis, uel a$i- nis, uel etiamr bu$tis capris: quorum iumentorum oculi linteis illigantur. Secunda tam tru$atilis quàm uer$atilis à $uperioribus duabus differt altero axe $tatuto, qui ei pro $trato e$t. Axis ille ad inferius caput habet uel orb&etilde;, quem operarij duo tabellas eius pedibus retro trudentes circũagunt, quan <foot>quam</foot> <p n=>231</p> quam non raro unus eum laborem $u$tinet: uel ex eo extat temo, qu&etilde; equus aut a$inus, unde a$inaria dicta, circumagit. Axis autem circumacti tympanũ dentatum, quod e$t ad $uperius eius caput, uer$at id, quod ex fu$is con$tat, & unà cum eo molam. Tertia uer$atilis e$t: nam non tru$a manibus, $ed cir- cumacta uer$atur: inter quam & cæteras magnum e$t di$crimen: etenim in- ferior lapis molaris $uperius formam habet, ut molam, quæ uer$atur circum ferreum axiculum continere po$$it. Is in media molaris forma inclu$us per molam penetrat. Operarius autem ferreum uectem $tatutum, qui e$t ad $u- periorem lapidem molarem, qui proprie mola dicitur, manu prehend&etilde;s cir cumagit: mola media e$t perforata: in quod foramen uena coniecta delabi- tur in inferiorem lapidem molarem, ibi<03> molitur in farinam: quæ $en$im ex eius foramine decidit: & uarijs modis, quos po$tea exponam, lauatur, pri- u$quam cum argento uiuo permi$ceatur.</P> <cap>P<I>rima mola</I> A. R<I>ota a capris uer$ata</I> B. S<I>ecunda mola</I> C. O<I>rbis axis $tatuti</I> D. E<I>ius tympanum dentatum</I> E. T<I>ertia mola</I> F. I<I>nferioris lapidis molaris forma</I> G. E<I>iusdem axiculus $tatutus</I> H. E<I>iu$dem foramen</I> I. S<I>uperioris lapidis molaris uectis</I> K. E<I>iu$dem foramen</I> L.</cap> <foot>u 2 Attamen</foot> <p n=>232</p> <fig> <P>Attamen quidam fabricantur machinam, quæ una auri uenam uno eo- dem<03> tempore tũdat, molat, lauando purget, cum arg&etilde;to uiuo permi$ceat <foot>aurum</foot> <p n=>233</p> aurum. Machinæ unica e$t rota, quam riui impetus eius pinnas percutiens uer$at: axi ab altero rotæ latere exi$tunt longi dentes: qui pila attollunt, ue- nam<03> $iccam contundunt: mox in rotundum molæ receptaculum iniecta, & $en$im per eius foramen illap$a molitur in farinam. Inferior lapis molaris e$t quadrangulus, $ed formam habet rotundam, in qua mola rotunda uer$a tur: at<01> foramen, ex quo farina in primum uas delabitur. Verùm axiculi fer rei $ub$cus in mola, codax in trabis catillo includitur: cuius axiculi tympa- num, quod ex fu$is con$tat, à tympano axis dentato circumactum molã uer $at. Vt uerò farina continenter incidit in primũ uas, ita etiam aqua: quæ rur $us ex eo effluit in $ecundum, quod humilius e$t: & ex $ecundo in tertium, quod humilimum: ex tertio plerun<01> in lacu$culum ex una arbore cauatũ: in unoquo<01> autem ua$e ine$t argentum uiuum, unicui<01> a$$erculus e$t im- po$itus & ad ip$um affixus: per cuius medij foramen penetrat axiculus $ta- tutus: is ne altius quàm oportet, in uas de$cendat, qua a$$erculũ attingit, ex- tuberat: ad eius inferius caput duæ tabellæ inter $e trã$uer$æ affigũtur, quas tertia decu$$at: $uperiori codax e$t in trabis catillo inclu$us: at circũ quen<01> axiculum e$t paruum tympanum, quod ex fu$is con$tat: quorũ quod<01> uer $atur à paruo tympano dentato, quod e$t circum axiculũ $tratum, cuius al- terum caput in magno axe $trato inclu$um e$t: alterũ in tigni cuiu$dam ca- uo cra$$is laminis ferrato: ita<03> tabellæ, quarum ternæ in $ingulis ua$is in or bem torquentur, farinana cum aqua permi$tam agitãtes etiam minutula au- ri ramenta ab ea $eparant: quæ delap$a argentum uiuũ in $e trahit at<01> pur- gat. Sordes uerò aqua rapit: argentum uiuum in alutam, uel linteum lini xy lini contextu factum infunditur: quæ cùm, ut aliàs $crip$i, comprimitur, ar- gentum uiuum per eam defluit in ollam $ubiectam: aurum in ea remanet pu rum. Alij in locum ua$orum tres canales latos $ub$tituunt: quorum qui$<01> habet axiculum angulatum: in quo $enæ tabellæ angu$tæ inclu$æ $unt, & ad eas totidem tabellæ latiores tran$uer$æ affixæ: quas aqua immi$$a percu tiens circumagit: hæ farinam cum aqua permi$tam agitantes metallum ab ea $ecernunt: ueruntamen $i farina, in qua auri ramenta in$unt, purgatur, pri- or lauandi ratio hac longe præ$tat, quod ea argentum uiuum, quod in ua$is continetur, $tatim ad $e alliciat: $i farina, in qua lapilli nigri, ex quibus confla tur plumbum candidum, in$unt, minime e$t a$pernanda. Quanquam rami abiegni conuoluti, & in canales, in quibus talis farina de mola per canalicu- lum in eos delap$a lauatur, impo$iti utiliores $unt: nam lapilli uel ab eis reti- nentur, uel, $i aqua ip$os rapit, de eis decidunt & $ub$idunt.</P> <cap>M<I>achinæ rota</I> A. A<I>xis</I> B. P<I>ila</I> C. M<I>olæ receptaculum rotundum</I> D. E<I>ius foramen per medium penetrans</I> E. I<I>nferior lapis molaris</I> F. E<I>ius forma retunda</I> G. E<I>iu$dem foramen</I> H. A<I>xiculus ferreus</I> I. E<I>ius $ub$cus</I> K. T<I>rabs</I> L. A<I>xiculi ferrei tympanum quod ex fu$is con$tat</I> M. A<I>xis tympanum dentatum</I> N. V<I>a$a</I> O. A<I>$$erculi</I> P. A<I>xiculi $tatuti</I> Q. E<I>orundem pars extuberans</I> R. E<I>orundem tabellæ</I> S. E<I>orundem tympana quæ ex fu$is con$tant</I> T. A<I>x<*>lus $tratus in axe inclu$us</I> V. E<I>ius tympana dentata</I> X. T<I>res canales</I> Y. E<I>orum axiculi</I> Z. T<I>abellæ rectæ</I> AA. T<I>abell<*></I> <*>.</cap> <foot>u 3 At $e-</foot> <p n=>234</p> <fig> <P>At $eptem lauandi rationes $unt plurium metallorum uenis communes: lauantur enim uel in canali $implici, uel in canali tabellis di$tincto, uel in ca- <foot>nali de-</foot> <p n=>235</p> nali deuexo, uel in amplo lacu, uel in area curta, uel in area linteis exten$is cõ tecta, uel in cribro angu$to. Cæteræ uerò lauandi rationes aut alicuius me- talli propriæ $unt, aut cum ratione pilis tundendi uenas udas cõiunctæ. Ca nalis autem $implex $ic $e habet: primò caput altius e$t quàm canalis, longũ pedes tres, latum $e$quipedem: quod con$tat ex a$$eribus $uper tigna impo $itis & ad ea affixis: eius latus utrun<01> habet tigillum in a$$eres immi$$um: quod aquam in id per fi$tulam uel canaliculum influentem arcet, cogit<03> re ctà defluere. Eius uerò medium aliquanto depre$$ius e$t, ut in eo glareæ $a- xorum & maiu$cula metallorum ramenta $ub$idere po$$int: ad altitudinem dodrantis $ub capite e$t canalis depre$$us in terrã, longus pedes duodecim, latus & altus $e$quipedem: cuius fundum & utrun<01> latus e$t ex a$$eribus fa ctum, ne terra $orbeat metallorum ramenta, aut aquis madefacta incidat in canalem, eiu$d&etilde; infima pars ob$truitur tabella humiliore quàm canalis e$t: cum hoc canali recto cõmittitur alter canalis tran$uer$us, longus pedes $ex, latus & altus $e$quipedem, at<01> $imiliter a$$erum munitione $eptus: infima parte occluditur tabella, $ed etiam humiliore, ut aqua defluere po$$it: quam tertius canalis excipit, & extra domicilium deducit. In illo canale $implici la uatur materia metallica, quam quin<01> cribra ampla tran$mi$erunt in offici- næ $olum: ip$am enim auectam & coaceruatam lotor inijcit in caput cana- lis, & aqua in ip$um per fi$tulam & canaliculum immi$$a, cam, quæ in medi- um caput defluxit & re$edit, agitat rutro ligneo: $ic po$thac appellabimus in$trumentum confectũ è pertica, in tabellam, longam pedem & latam pal- mum, infixa: qua agitatione aqua fit turbida, rapit<01> limum & arenam, at<01> minutula metallorum ramenta in $ubiectum canalem: maiu$cula uerò cum glareis remanent in capite: quæ ablata adole$centes in abacum ampli lacus aut in aream curtam conijciunt, ea<03> à glareis di$cernunt: po$tquam canalis limo & arenis refertus fuerit, lotor fi$tulam, per quam aqua influit in caput, occludit. Mox ea, quam continet canalis, effluit: quod quamprimum factũ fuerit, limum & arenas, cum minutulis metallorum ramentis permi$tas, ba- tillo eijcit, & eas in area linteis exten$is contecta lauat: quinetiam canali non dum repleto per$æpe adole$centes eas in alueum iniect<*>s, in eandem aream inferunt & lauant. In capite huius canalis etiam farina metallica lauatur, $ed maxime ea, in qua lapilli nigri in$unt, quo modo in canal&etilde; abiegnus ramus conuolutus imponitur, $icuti quo<01>, cùm uenæ udæ pilis tunduntur, in ma gnos canales imponi $olet. Lapilli autem maiu$culi, qui in $uprema canalis parte re$ident, $eparatim lauantur in canali deuexo: $eparatim in eodem me diocres, qui in media $ub$idunt: $eparatim limus, cum minutulis lapillis mi $tus, qui po$t ramum in infima canalis parte $ub$idit in area linteis exten$is contecta.</P> <cap>C<I>aput canalis</I> A. F<I>i$tula</I> B. C<I>analis</I> C. T<I>abella</I> D. C<I>analis tran$uer$us</I> E. B<I>atillum</I> F. R<I>utrum</I> G.</cap> <foot>u 4 Ab hoc</foot> <p n=>236</p> <fig> <P>Ab hoc alter canalis differt pluribus tabulis, quibus in eũ impo$itis qua- $i quibu$dam gradibus di$tinguitur. Imponuntur uerò $i longus pedes du- odecim fuerit, quatuor: $i nouem, tres: quanto quæ<01> capiti proximior, tan to altior: quanto ab eo remotior, tanto humilior. Ita<01> cùm $uprema fuerit al ta ped&etilde; & palmũ, $ecunda e$$e $olet alta ped&etilde; & digitos tres, tertia pedem & digitos duos, infima ped&etilde; & digitũ. In hoc canali poti$$imũ lauatur materia metallica, quã cribrũ amplum tran$mi$it in uas quod aquam continet: quæ materia u$<01> ad eum fin&etilde; batillo ferreo cõijcitur in canalis caput, & aqua in ip$um immi$$a rutro ligneo agitatur, dũ canalis plenus fuerit: tum tabellis à lotore exemptis aqua colatur. Deinde materia metallica, quæ in eius rece- ptaculis re$edit, rur$us lauatur uel in area curta, uel in area linteis exten$is cõ tecta, uel in cribro angu$to: $ed quia curta cum hoc canale & $uperiore ple- run<01> coniungitur, fi$tula aquam primo in canalem tran$uer$um infundit: ex quo per unum canaliculum defluit in canalem, per alterum in aream.</P> <cap>F<I>i$tula</I> A. C<I>analis tran$uer$us</I> B. C<I>analiculi</I> C. C<I>aput canalis</I> D. R<I>utrum ligneum</I> E. T<I>abellæ</I> F. A<I>rea curta</I> G.</cap> <foot>Canalis</foot> <p n=>237</p> <fig> <P>Canalis uerò deuexus, quod ad a$$eres attinet, reliquis duobus di$$imilis nõ e$t: eius etiã, ut aliorũ, caput primò terra cõpletur, p lis<03> tunditur: dein- de a$$ere tegitur: tũ rur$us, qua oportet, terra iniecta iterũ tunditur ut nulla rima remaneat, per quã aqua cũ ramentis metallorũ mi$ta in ip$um penetra re po$$it: recta enim defluere debet n canal&etilde; deuexũ, longũ ad pedes octo, latũ ad $e$quiped&etilde;: cum co cõmittitur canalis tran$uer$us at<01> is ad lacũ, qui extra domiciliũ e$t, pertinet. Adole$cens aũt batillo uel t ulla meta<*>lotũ ra- menta impura, uel lapillos nigros impuros de aceruo $umit, eos<03> in canalis caput inijcit, uel eid&etilde; illinit. Lotor uerò eadem in canali agitat rutro ligneo: quo modo limus cũ aquis permi$tus defluit in canal&etilde; tran$uer$um, ramenta metallorũ uel lapilli nigri in canali deuexo re$ident: $ed quia interdũ ram&etilde;ta uel lapilli $imul cum limo defluũt in canal&etilde; tran$uer$um, eũ alter po$t $paciũ ferè $ex pedũ a$$ere claudit, & limũ $æpe batillo agitat, ut etiã is cũ aquis mi- $tus effluat in lacũ, remaneant<03> in canali ramenta tantummodo uel lapilli. Schlaccheualdi & Irbere$dorfi lapilli nigri in i$tiu$modi canali lauantur $e- mel aut bis: Aldebergi ter quaterué: Gairi $æpe $epties: nam Schlaccheualdi & Irbere$dorfi uena, in qua $unt lapilli nigri $atis magni, $ub pila $ubijcitur: Aldebergi, in qua multo minores: Gairi etiam $axorũ fragmenta, in quibus uix exigui lapilli interdũ con$pici po$$unt: hanc lauandi rationem metallici, qui tractant uenas plũbi cãdidi, primò excogitarũt: quæ deinde ex plumba rijs officinis in arg&etilde;tarias alias<03> defluxit. Certior. n. hæc lauandi ratio e$t <08> cribris etiã angu$tis. Prope hũc canal&etilde; area, linteis ext&etilde;$is cõtecta e$$e $olet.</P> <p n=>238</p> <cap>A<I>rea</I> A. C<I>analis</I> B. T<I>rulla</I> C. R<I>utrum</I> D. L<I>intea</I> E. R<I>adius quo æquantur l<*>tea</I> F.</cap> <fig> <P>Nunc duo canales deuexi $imili modo facti plerun<01> coniũguntur: caput quidem à capite di$tat pedes tres: Canalis uerò à canali quatuor: $ed unus canalis tran$uer$us $ub utro<01> deuexo e$t: unus etiã adole$c&etilde;s metallorũ ra- menta uel lapillos nigros cũ limo mi$tos ex cumulo inijcit batillo in utrũ<01> caput. Duo aũt $unt lotores: quorũ alter alterius canalis lateri dextro, alter alterius $ini$tro in$idens laborãdi munus exequitur: uter<01> utitur tali in$tru m&etilde;to: in catillo alterius tigni, duo. n. $unt utri<01> canali, et in trabis, quæ e$t in domicilio, dimidiata armilla ferrea uoluitur pertica teres, lõga pedes nou&etilde;, cra$$a palmũ: in ea $ur$um uer$us inclu$um e$t lignũ teres longũ palmos tres et totid&etilde; digitos cra$$um: cui affixa e$t tabella alta pedes duos, lata digitos 5. in cuius foramine uer$atur alterum caput axiculi, in quo inclu$um e$t rutelli manubriũ: alterũ uerò eiu$d&etilde; axiculi eaput uoluitur in alterius tabellæ fora mine, quæ it&etilde; affixa e$t ad lignũ teres, quod æque ac prius longũ e$t palmos tres & totid&etilde; digitos cra$$um: quo pro manubrio lotor utitur: rutellũ aũt fa ctũ e$t ex pertica longa pedes tres: cui præfixa e$t tabella longa ped&etilde;, lata di gitos $ex, cra$$a $e$quidigitũ: lotor altera manu a$$idue mouet manubriũ hu ius in$trum&etilde;ti, at<01> $ic rutellũ in canalis capite agitat metallorũ ram&etilde;ta uel la pillos nigros cum limo permi$tos, qui cõmoti defluũt in canal&etilde;: altera tenet alterũ rutellũ, cui manubriũ dimidio breuius e$t: eo ram&etilde;ta uel lapillos, qui in $u&ptilde;ma canalis parte re$ederũt, cõtin&etilde;ter agitat: quo modo limus cũ aquis mi$tus defluit in canal&etilde; tran$uer$um: et ex eo in lacũ, qui extra domiciliũ e$t.</P> <foot>S<I>uperior</I></foot> <p n=>239</p> <cap>S<I>uperior canalis tran$uer$us</I> A. C<I>analiculi</I> B. C<I>apita canalium</I> C. C<I>anales</I> D. I<I>nferior canalis tran$uer$us</I> E. L<I>acus</I> F. C<I>atillus qui e$t in tigno</I> G. D<I>imidiata armilla ferrea ad trabem affixa</I> H. P<I>ertica</I> I. E<I>ius rutellum</I> K. A<I>lterum rutellum</I> L.</cap> <fig> <foot>Quinctiam</foot> <p n=>240</p> <P>Quinetiam priu$quam arca curta e$$et inuenta, & cribrum angu$tum me tallorum uenæ inprimis uerò plumbi candidi, $iccæ pilis tu$æ lauabãtur in amplo lacu, ex una uel duabus arborib. cauato: ad cuius caput erat abacus, in quem uena comminuta conijciebatur: quam lotor rutro ligneo, cui lon- gum erat manubrium, detrahebat in lacum, & aqua in eum immi$$a uenam eodem rutro agitabat.</P> <cap>L<I>acus</I> A. A<I>bacus</I> B. R<I>utrum ligneum</I> C.</cap> <fig> <P>Area autem curta e$t $uperiore parte, qua per canaliculũ in eam aqua de- fluit, angu$ta: nempe lata tantummodo pedes duos: inferiore latior, pedes $cilicet tres & totidem palmos: ad latera uerò longa pedes $ex affixæ $unt tabellæ altæ palmos duos: cæteris $implicis canalis capiti $imilis e$t, ni$i &qring;d in medio non e$t depre$$a: $ub hac e$t canalis tran$uer$us tabella humiliore clau$us: in hac area non uenæ modo agitatæ rutro ligneo lauantur, $ed ado- le$centes etiam metallorum ramenta, in eam coniecta, $ecernunt à $axorum glareis, & in ua$a colligunt: ea metallici nunc raro utuntur: adole$centiũ e&mtilde; negligentia $æpius deprehen$a in cau$a e$t cur in eius lo cum $ucce$$erit cri- brum angu$tum: quin limus, qui in canali re$edit, $i uena diues fuerit, $ubla- tus in cribro angu$to, uel in area linteis exten$is contecta lauatur.</P> <cap>A<I>rea</I> A. C<I>analiculus</I> B. T<I>ran$uer$us</I> C. R<I>utrum ligneum</I> D.</cap> <foot>Verùm</foot> <p n=>241</p> <fig> <P>Verùm area linteis exten$is cõtexta $ic $e habet. Tigna duo, longa pedes decem & octo, lata $emipedem, cra$$a tres palmos decliuia collocãtur: quo- rum pars prona dimidia e$t exci$a, ut a$$erũ capita in ea poni po$$int: etcnim a$$eribus longis pedes tres & tran$uer$is, continenter<03> po$itis teguntur: di midia e$t integra & altior quàm a$$eres palmũ, ut aqua delap$a non effluat ex lateribus, $ed rectà defluat: quinetiã areæ caput altius reliquo corpore de uexũ e$t, ut aqua delabi po$$it: ip$a area tota $ex linteis exten$is & radio æ- quatis cõtegitur: quorũ primũ tenet in$imũ locũ, in quo $ecundũ $ic colloca tur, ut ip$um paululũ tegat: in $ecũdo $imiliter tertiũ locatur, et deinc<*>a in alijs: $i. n. cõtrario modo collocata fuerint, aqua deflu&etilde;s metallorũ ramen ta, uel lapillos nigros rapit $ub ip$a, & labor inutilis $u$cipitur: linteis ita ex- t&etilde;$is adole$c&etilde;tes uel uiri metallorũ ram&etilde;ta uel lapillos nigros cum limo mi- $tos cõijciunt in canalis caput, canaliculo<03> reclu$o aquã in id ip$um immit- tũt: tum rutris ligneis agitant metallorũ ram&etilde;ta, uel lapillos, u$<01> dũ aqua- rũ uis o&etilde;s inferat in lintea: deinde ij$d&etilde; rutris ligneis leniter uerrũt lintea, do nec limus in lacum uel in canalem tran$uer$um defluat. Quàm primum aũt nullus aut paucus in linteis in$ederit, $ed tantummo do metallorum ramen- ta, uel lapilli nigri, tunc ea auferũt, lauant<03> in ua$e propè po$ito, in quod in- cidunt: redeunt<03> $ubinde ad eundem laborem. Po$tremò aquam ex ua$e <foot>x effun-</foot> <p n=>242</p> effundunt, & metallorum ramenta uel lapillos nigros colligunt: quinetiam $i uel ramenta uel lapilli de linteis delap$i in lacu aut canali tran$uer$o re$ede cint, limum iterum lauant.</P> <cap>T<I>igna</I> A. L<I>intea</I> B. C<I>aput areæ</I> C. C<I>analiculus</I> D. L<I>acus</I> E. R<I>utra liguea</I> F. V<I>a$a</I> G.</cap> <fig> <P>Aliqui lintea nec auferunt, nec in ua$is lauant, $ed ip$is utrin<01> tabellas an gu$tas at<01> non multum cra$$as $uperimponunt, & eas ad tigna clauis affi- gunt: $imili<03> modo materiam metallicam rutris ligneis agitantes lauant: quamprimum autem iterum nullus aut paucus limus in linteis in$ederit, $ed tantummodo metallorum ramenta uel lapilli nigri, tum alterum tignum eri gũt, ut tota area in altero in$i$tat, & aquam, $itulis ex lacu$culo hau$tam, af- fundunt: quo modo id quod ad lintea adhære$cit, decidit in canalem $ubie- ctum, ex una arbore cauatum, & in terra effo$$a locatum: cuius cauum $upe- riore parte latum e$t pedem, inferiore minus latum, quod rotũdatum $it: in eiu$dem canalis medio includunt tabellam, ut maiu$cula metallorũ ramen- ta, uel maiu$culi lapilli in priore parte, in quam inciderunt, remaneant, minu <foot>tula ra-</foot> <p n=>243</p> tula ramenta uel lapilli in po$teriore: nam aqua ex una in alteram influit, & tandem per eius foramen defluit in lacum. Maiu$cula autem metallorum ram&etilde;ta uel lapillos nigros ex canali eiectos denuo lauant in canali deuexo: minutula uerò ramenta uel lapillos rur$us in hac area linteis exten$is conte cta: quæ i$to modo, quòd affixa maneant, diutius durant: & ferè duplũ o- pus ab uno lotore tam cito perficitur, quàm altero $implum à duobus.</P> <cap>A<I>rea</I> A. A<I>quam linteis affundens</I> B. S<I>itula</I> C. A<I>lterius generis $itula</I> D. R<I>amenta uel lapillos ex canali eijciens</I> E.</cap> <fig> <P>Cribrum etiam angu$tum nuper in u$u metallico e$$e cœpit: in hoc mate ria metallica conijcitur, cribratur<03> in ua$e aqua ferè pleno: $uccutitur<03> cri- brum: quo $uccu$$u id quod e$t infra erui magnitudinem tran$mittit in uas, reliquum in eius fundo remanet: hoc duplex e$t: meta'licum, quod inferio- rem locum obtinet: $axeum & terrenum, quod $uperiorem: graue enim $em per de$cendit, leue uis aquarum $ur$um fert, quod aufertur radio, qui tabel- la tenuis e$t ferè $emicirculi figura, longa dodrantem, alta $emipedem: $ed le ue priu$quã aufertur, radio decu$$ari $olet, ut eo citius aqua penetrare po$- <foot>x 2 $it. Po$tea</foot> <p n=>244</p> $it. Po$tea iterum alia materia in cribrum conijcitur & $uccutitur. Vbi uerò multa metallorum ramenta in cribro re$ederint, in alueum aliquem propè po$itum eijciuntur. At quia cum limo non $olum auri uel argenti ramenta, $ed etiam arenæ, pyritæ, cadmiæ, galenæ, lapidum lique$c&etilde;tium, aliorum<03> decidunt in uas, nec eas aqua, quod graues $int, <*>mentis metallicis $epara re pote$t, iterũ limus ille mi$tus lauatur, abijcitur<01> quod inutile e$t. Ne au- tem eam arenam mox cribrum rur$us trã$mittat, lotor ci $ub$ternit lapillos aut glareas. Quoniam uerò $i cribrum non recte $uccu$$erit, $ed inclinauerit ad latus, lapilli uel glareæ ex una parte amouentur, ac iterum tam metallica materia quàm inanis decidit in uas, labor<03> fru$tra $u$cipitur, angu$tius eti- am cribrum fecerunt metallici no$trates, quod ne inertes quid&etilde; lotores po- te$t fallere: ad quam loturam eis nihil opus e$t fundo ex lapillis $ub$tratis fa cto: qua lauandi ratione limus cum minutulis metallorum ramentis decidit in uas: maiu$cula in cribro re$ident: quæ inanis arena contegit: ea radio au- fertur: ramenta collecta $imul cum alijs excoquuntur: limus cum minutulis ram&etilde;tis mi$tus tertio lauatur in cribro angu$ti$$imo, cuius fundum $etis e$t contextum: id quod radio e$t ablatum, $i uena metalli diues fue- rit, in area linteis exten$is contecta lauatur: $i pauper, abijcitur.</P> <cap>C<I>ribrum angu$tum</I> A. R<I>adius</I> B. C<I>ribrum an/ gu$tius</I> C. C<I>ribrum angufti$simum</I> D.</cap> <foot>Per$olui</foot> <p n=>245</p> <fig> <P>Per$olui lauandi rationes plu<*>rum uenis communes, uenio nunc ad alteram uenarum <*>em: nam de hac prius. quàm <foot>x 3 de ijs,</foot> <p n=>246</p> de ijs lauandi rationibus, quæ cuiu$<01> metalli uenis propriæ $unt, dicere cõ uenit. Cùm anno M. D. XII. Georgius illu$tris Saxonum Dux in Mi$e- na ius omnium tumulorum è fodinis ege$torum dedi$$et nobili & pruden- ti uiro Sigi$mundo Malthicio, patri loannis epi$copi Mi$eni & Henrici: Is Dippolde$ualdi & Aldebergi, quibus in locis fodiũtur lapilli nigri, ex qui- bus plumbum candidum cõficitur, reiectis pilis $iccis, cribris amplis, mola, inuenit machinam, quæ uenas udas pilis præferratis tunderet. Venas aut&etilde; udas uocamus aquis, quæ in cap$am influunt, madefactas: quo modo etiam interdum pila uda nominamus, item aquis madida: contrà pila $icca uel ue nas $iccas appellamus nullis aquis, dum pilis tunduntur, madefactas: $ed re- deamus ad no$trum propo$itum. Hæc machina non multum di$$imilis e$t ei, quæ uenas $iccas pilis præferratis tundit: horum tam&etilde; pilorum capita di- midio $unt maiora quàm illorum: nec cap$a, quæ, ex trunco querno uel fa- gino confecta, in $pacio, quod e$t inter tigna $tatuta locatur, è fronte patet, fed ex altero latere: ea longa e$t pedes tres, lata dodrantem, alta pedem & di gitos $ex: $i caret fundo, $imiliter $tatuitur $uper $axum durum at<01> planum, in terra paululum effo$$a po$itum: & qua cõiunguntur undi<01> mu$co ac lin teolis rallis obturantur: $in habet fundum, $olea ferrea, longa pedes tres, la- ta dodrantem, cra$$a palmum in ea locatur, qua patet ad ip$am ferrea lamina foraminum plena affigitur, ut inter eam & caput proximi pili $pacium duo- rum digitorum $it: at<01> tantundem inter laminam & tignum $tatutum, in cuius foramine po$itus e$t canalis paruus & longiu$culus: per quem argen- ti uena minutim contu$a cum aqua defluit in lacũ: id, quod in canali reman- $it, hatillo ligneo eijcitur in proximum $olum a$$eribus tectum: quod in la- cu $ub$edit, batillo ferreo $eparatim in $olum: pleri<01> faciunt duos canales, ut dum operarius unum, eo, quod re$edit, refertum, exinanit, interea aliud in altero re$ideat: ad alterum cap$æ latus, quod e$t properotam, quæ machi nam uer$at, aqua per canaliculum in eam influit: qua etiam operarius uenã contundendam inijcit in cap$am, ne fragmenta, $i in pila fuerint coniecta, i- p$is $int impedimento: at<01> hac ratione uena argenti uel auri minutim pili- tunditur.</P> <cap>C<I>ap$a</I> A. L<I>atus cap$æ patens</I> B. S<I>axum</I> C. S<I>olea ferrea</I> D. L<I>amina</I> E. C<I>analis</I> F. B<I>atillum ligneum</I> G. L<I>acus</I> H. B<I>atillum ferreum</I> I. E<I>ius quod $ub$edit aceruus</I> K. V<I>ena contundenda</I> L. C<I>analiculus</I> M.</cap> <foot>Cùm</foot> <p n=>247</p> <fig> <P>Cùm uero plũbi candidi uena i$tiu$modi pilis præferratis tũditur, ut pri ma tudi <*>tum <*>nalis, qui pertinet ad laminã foraminũ plenã, defcit a- quã, cũlapillis nigris & arenula permi$tã, in canal&etilde; trã$uer$um: ex quo mox <foot>x 4 per ca-</foot> <p n=>248</p> per canaliculũ, qui per cõclauis part&etilde; penetrat, defluit in alterũ magnũ cana lem $ubiectũ. Nã iccirco duo $unt, ut dũlotor alterũ lapillis nigris & arenis refertũ, effundit, in alterũ eæd&etilde; res influant: uter<01> longus e$t pedes duode- cim, altus cubitũ, latus $e$quiped&etilde;: lapilli nigri, q<*> in $uprema canalis parte re$id&etilde;t, maiu$culi, ut $unt, nominantur: hi $æpius batillo cõmouentur, ut la- pilli mediocres & limus cũ minutulis permi$tus, defluant: $ed lapilli medio cres plerũ<01> re$id&etilde;t in media eiu$d&etilde; canalis parte, eos<03> abiegnus ramus cõ- uolutus retinet: limus uerò, qui cũ aqua defluit, inter ramũ & tabellam quæ claudit canal&etilde;, hoc e$t in ultima canalis parte, cõ$i$tit. Seor$um aũt ab alijs ni gri lapilli maiu$culi batillo eijciũtur è canali, $eor$um mediocres, $eor$um li- mus. Etenim $eparatim in area linteis exten$is cõtecta & in canali deuexo la uantur, & torrentur, & excoquuntur: exceptis lapillis, qui in media canalis parte re$ederunt. Hi. n. et$i $emper $eparatim lauãtur in area linteis exten$is cõtecta, tam&etilde; $i magnitudine ferè exæquauerint eos lapillos, qui in $uprema canalis parte re$ederunt, $imul cũ eis in canali deuexo lauantur, $imul torren tur, $imul excoquũtur: $ed limus unà cũ alijs, ne<01> in area linteis ext&etilde;$is cõte cta, ne<01> in canali deuexo lauatur, $ed $eparatim: at<01> lapilli, ex eo cõfecti, $e- or$um etiã torr&etilde;tur & excoquũtur. Duos aũt canales magnos excipit tran$- uer$us: at<01> eum rur$us rectus in lacum, qui e$t extra conclaue, exonerans.</P> <cap>C<I>analis ad laminã pertinens</I> A. C<I>analis tran$uer$us</I> B. C<I>analiculus</I> C. C<I>anales magni</I> D. B<I>æ tillũ</I> E. R<I>amus conuolutus</I> F. T<I>abellæ claudentes canales</I> G. A<I>lter canalis tran$uer$us</I> H.</cap> <fig> <foot>Verũ</foot> <p n=>249</p> <P>Verũ hæc lauãdi ratio nuper nõ parũ e$t immutata: nã canalis, qui exci- pit aquã cũ lapillis nigris et arenulis permi$tã, quæ per laminæ foramina ef- fluit, ad nullũ canal&etilde; trã$uer$um, qui e$t extra cõclaue, pertinet, $ed rectà per cius pariet&etilde; penetrat in lacu$culũ: id aũt, &qring;d in canali recto extra cõclaue $ub $edit, adole$c&etilde;s trid&etilde;ti ra$tro radit, &qring;modo lapilli maiu$culi re$id&etilde;t in fundo: quos lotor batillo ligneo eijcit: in cõclaue importat: in canal&etilde; deuexũ cõie- ctos rutro ligneo agitat & lauat: quinetiã lapillos, quos aqua rapuit in can<*> l&etilde; deuexo $ubiectũ u$<01> eò re$umptos lauat dũ puri fiant: reliqui uerò lapilli cũ arena mi$ta influũt in lacu$culũ, qui e$t in cõclaui. Is aũt exonerat in duos illos canales magnos: in quorũ $uperiore parte lapilli mediocres cũ maiu$cu lis permi$ti re$id&etilde;t, in inferiore minutuli: $ed utri<01> impuri: quare illi $epara- tim eiecti bis lauãtur, prius in canali $implicis a$$imili, po$terius in canali de uexo. Hi it&etilde; bis, prius in area linteis ext&etilde;$is cõtecta, po$terius in canali deue xo. Canalis $implicis a$$imilis ab eo differt capite: &qring;d hic totũ habet decliue, alter in medio depre$$um. Hic præterea habet axiculũ ligneũ, qui in forami nibus duorũ cra$$orũ a$$erũ, ad latera canalis affixorũ uer$atur: ut adole$c&etilde;s batillũ, quo lapillos facit puros, in eũ po$$it imponere: &qring;d ni faceret nimiũ i- $tis laborib. defatigaretur: in &qring;s $tans totos dies in$umit: $ed canales magni, $implicis a$$imilis, deuexus, area linteis exten$is cõtecta propterea cõ$truun tur in cõclaui, cui fornax e$t calor&etilde; per fictilia uel tabulas ferreas, ex quib. cõ $tat, effund&etilde;s, ut etiã hyeme, $i flumina pro<*>$us nõ cõglaciauerint, lotores $u um munus exequi po$$int.</P> <cap>C<I>analis primus</I> A. R<I>a$trũ tride<*>s</I> B. L<I>acu$eulus</I> C. C<I>inales mogni</I> D. C<I>anolis $implicis a$$i- milis</I> E. A<I>xiculus</I> F. A<I>$$eres</I> G. E<I>orũ foramina</I> H. B<I>atillum</I> I. C<I>onclaue</I> K. F<I>ornax</I> L.</cap> <fig> <p n=>250</p> <P>In area autem linteis exten$is cõtecta lapilli minutuli cum limo mi$ti, qui $ub$ederunt in infima parte magnorum canalium & canalis $implicis a$$i- milis & deuexi lauantur: eius lintea in lacu ex una arbore cauato, & duabus tabellis, ut tres cap$æ fiant, di$tincto abluuntur: & primum quidem & $e- cundum in prima, tertium & quartum in $ecunda, quintum & $extum in ter tia. Sed quia in i$tis lapillis minutulis aliquæ lapidis $axi marmoris arenulæ ine$$e $olent, eos magi$ter in canali deuexo puros facit $copis $upremam eo rum partem leniter uerrens, non æqualibus ductibus, $ed modò rectis, mo dò tran$uer$is: quo modo aqua arenulas, quòd $int leuiores, per canalem ra pit in lacum: lapillos, quòd grauiores, in canali relinquit. Canalibus autem omnibus tam intra quàm extra conclaue $ubijciuntur uel lacus, uel canales tran$uer$i, in quos exonerant: ut aqua perpaucos lapillos minutulos in flu- men deferre po$$it. Sed lacus magnus, qui e$t extra conclaue, plerun<01> con- ficitur ex contignationibus quadratis: at<01> longus, & latus, & altus e$t pe- des octo: in quo cùm multus limus, cũ minutulis lapillis nigris mi$tus, $ub- $ederit, primò aqua turbine extracto emittitur: deinde limus eiectus laua- tur extra domicilium in area linteis exten$is contecta: tum in canali deuexo, qui e$t in conclaui: quibus modis minuti$$imi lapilli fiunt puri.</P> <cap>C<I>analis ad laminam cap$æ pertinens</I> A. R<I>aftrum tridens</I> B. L<I>acu$culus</I> C. L<I>intea</I> D. C<I>analis deuexus</I> E. S<I>copæ</I> F.</cap> <foot>Sed limus</foot> <p n=>251</p> <fig> <P>Sed limus, cum minutulis lapillis cõmi$tus, qui nec in magno lacu, nec in canali tran$uer$o, qui extra domicilium e$t $ub linteis, $ub$edit, is effluit in ri <foot>uum uel</foot> <p n=>252</p> uum uel fluuium, at<01> in eius alueo re$idet. Vt uerò etiam lapillorum par- tem metallici capere po$$int, plures in alueo riui uel fluuij faciunt extructio- nes $imilimas his, quæ conficiuntur $upra moletrinas, ut impetus aquarum deflectant ad fo$$as, in quibus cur$u $uo ad rotas profluunt. Ad alterum au- tem cuiu$<01> extructionis latus e$t area ad quin<01> uel $ex uel $eptem pedũ al- titudin&etilde; depre$$a, & quaquauer$us, $i loci natura ita feret, pedes habens am- plius $exaginta: ita<01> cùm aqua riui uel fluuij autumno & hyeme inundaue rit terram, tunc fores extructionum clauduntur: quo modo uis aquarum li- mum cum lapillis permi$tum, rapit in areas: qui uere & æ$tate $imiliter la- uatur in area linteis exten$is contecta, & in canali deuexo: colliguntur<03> la- pilli nigri, $ed minutuli. At cùm alueus riui uel fluuij à domicilijs, in quibus lauantur lapilli nigri, iam cœperint di$tare quatuor millibus pa$$uum, me- tallici tales extructiones non faciunt, $ed in pratis $epes obliquas, & ante $in gulas eiu$dem longitudinis fo$$am, ut limus cum lapillis nigris mi$tus, riui uel fluuij inũdationibus raptus in his $ub$ideat, ad illas adhære$cat: qui col- lectus it&etilde; in area & canali lauatur, ut lapilli nigri ab eo $eparentur: certe qui- dem tales areas & $epes plurimas, quæ i$tius generis limum excipiũt, in Mi $ena $ub Aldebergo uidere licet ad Mogelicium fluuium illum $emper $ub- rubrum, cùm $axa, cum lapillis nigris permi$ta, tunduntur pilis.</P> <cap>F<I>luuius</I> A. E<I>xtructio</I> B. F<I>ores</I> C. A<I>rea</I> D. P<I>ratum</I> E. S<I>epes</I> F. F<I>o$$a</I> G.</cap> <fig> <foot>Sed</foot> <p n=>253</p> <P>Sed redeo ad machinas. Quidã $olent id genus quatuor uno in loco cõ- $truere: duas $cilicet in $uperiore eius parte, & totidem in inferiore: quo mo do nece$$e e$t riuum deductum altius defluere in $uperiores rotas, quòd a- xes uer$ent, quorum dentes grauiora pila attollunt. Machinarum enim $u- periorũ pila ferè duplo longiora quàm inferiorum pila e$$e oportet: & qui- dem propterea, quòd omnes cap$æ in eadem planicie collocentur: qua de cau$a etiam ea pila dentes habent $ub parte $uperiore, nõ ut inferiora $upra inferiorem. Aquas autem ex duabus $uperioribus rotis defluentes duo ca- nales lati excipiunt, ex quibus præcipitant in duas inferiores rotas. Quia ue rò i$tiu$modi machinarum omnium pila ferè contigua $unt, ne capita ferrea $e conterant, qua in eis includũtur, paululum re$ecantur. Vbi uerò propter uallis angu$tias tot machinæ con$trui non po$$unt, monte duobus in locis, quorum alter altero $it altior, cauato et æquato duæ machinæ, quas unũ do micilium in $e continet, $olent confici: aquam ex $uperiore rota defluentem item canalis latus excipit: ex quo $imiliter præcipitat in inferiorem. Verùm cap$æ non in una planicie locãtur, $ed utra<01> in $uæ machinæ propria: quo- circa duobus operarijs, qui uenam in cap$as inijciant opus e$t. At cùm nul- lus riuus, qui ex altiore loco præcipitet in $uperiorem rotæ partem deduci pote$t, deducitur qui inferiorem uer$et: eius aquæ multæ in unum locũ, ad ip$as continendas aptum, colliguntur: ex quo foribus $ubleuatis emittun- tur in rotam, quæ in canali uer$atur. I$tiu$modi autem rotæ pinnæ altiores $unt, & $upinæ $ur$um uer$us extant: alterius uerò humiliores, & pronæ de or$um uer$us uergunt.</P> <cap>P<I>rima machina</I> A. E<I>ius pila</I> B. E<I>iu$dem cap$a</I> C. S<I>ecunda machina</I> D. E<I>ius pila</I> E. E<I>iu$dem cap$a</I> F. T<I>ertia machina</I> G. E<I>ius pila</I> H. E<I>iu$dem cap$a</I> I. Q<I>uarta machina</I> K. E<I>ius pila</I> L. E<I>iu$dem cap$a</I> M.</cap> <foot>y Quinetiam</foot> <p n=>254</p> <fig> <P>Quinetiam in Iulijs & Rheticis Alpibus, ac in Carpato monte nunc au- ri, uel etiam argenti uena $ubiecta pilis, interdum amplius uiginti ex ordine <foot>colloca-</foot> <p n=>255</p> collocatis, uda tunditur in longa cap$a, cui duæ $unt laminæ foraminũ ple- næ, per quæ uena cõminuta $imul cum aqua defluit in $ubiectum canalem tran$uer$um: ex quo duobus canaliculis defertur in capita arearũ linteis ex- ten$is cõtectarum: utrun<01> ex cra$$o & lato a$$ere, qui attolli & erigi pote$t, & ad quem utrin<01> eminentes tabellæ $unt affixæ, con$tat: in eo a$$ere mul- ta $unt caua catillis, in quorũ $ingulis $ingula oua mollia uel $orbilia locan- tur, & magnitudine æqualia & figura $imilia: quibus cauis deor$um uer$us breues $unt rece$$us auri uel argenti ramenta recipientes: quibus cum caua ferè plena fuerint, a$$er in alterum latus erigitur, ut ramenta excidant in alue um grandem: caua etiam aquis affu$is eluuntur. Separatim aut&etilde; hæc ramen ta lauantur in alueo, $eparatim ea quæ in linteis re$ederunt: alueus ille læuis & altus duos digitos tran$uer$os figura ferè nauiculæ $imilis e$t: nempe pri ore parte latus, po$teriore angu$tus: in cuius medio canaliculus e$t tran$uer $us: in quo auri uel argenti ramenta pura $ub$idunt, arenæ quod leuiores; ex eo excidunt.</P> <cap>P<I>ila</I> A. C<I>ap$a</I> B. L<I>aminæ for aminum plenæ</I> C. C<I>analis tran$uer$us</I> D. A<I>$$eres cauis pleni</I> E. C<I>analiculi</I> F. A<I>lueus in quem ramenta incidunt</I> G. A<I>reæ linteis contectæ</I> H. A<I>lueus nauiculæ fere $imilis</I> I. L<I>acus areis $ubiecti</I> K.</cap> <fig> <P>In quibu$dam præterea Marauiæ locis auri uena, quæ ex lapidibus lique <p n=>256</p> $centibus, cum quibus aurum permi$tum e$t, con$tat, $ubiecta pilis uda tun ditur: cõminuta per canaliculũ effluit in lacũ, ibi rutro ligneo agitatur, auri minutæ particulæ, quæ in $upremo lacu re$ident, in alueo nigro lauantur. Hactenus de machinis, quæ uenas udas tundũt pilis præferratis, dixi: nunc lauãdi rationes quorundã metallorũ uenis quodãmodo proprias exponã or$us ab auro: uenæ certe in quib. illius metalli particulæ in$unt, & arenæ ri uorũ uel fluuiorũ, in quib. eiu$d&etilde; ramenta, lauantur in areis aut in alueis: are næ præterea in lacu: $ed non uno modo lauãtur in areis: nã hæ auri particu- las uel ram&etilde;ta aut tran$mittunt aut retin&etilde;t: at<01> tran$mittũt quid&etilde;, $i habue- rint foramina: retinent, $i eis caruerint: uerũ uel ip$a area habet foramina, uel cap$a in eius locũ $ub$tituta: $i ip$a, auri particulas uel ramenta tran$mittit in lacũ: $i cap$a, in canalem longũ, de quibus duabus lauandi rationib. primò dicã. Area cõficitur ex duobus a$$eribus inter $e coagmentatis, longa pedes duodecim, lata tres, foraminũ, per quæ eruũ penetret, plena. Ne uerò uena uel arena, cui aurũ e$t immi$tũ, è lateribus excidat, ad ea tabellæ eminentes affigũtur. Hæc area $uper duo $cabella imponitur: quorũ prius iccirco e$t al tius po$teriore, ut glareæ et lapilli ex ip$a deuolui po$$int. Lotor aũt in areæ caput, quod altius e$t, uenã uel arenã cõijcit, & canaliculo reclu$o aquas in eã immittit: mox rutro ligneo ip$am agitat: quomodo glareæ & lapilli per aream deuoluuntur in humum: auri particulæ uel ram&etilde;ta $imul cum arenis per foramina in lacũ areæ $ubiectũ decidũt: quæ collecta in alueo lauantur.</P> <cap>A<I>reæ caput</I> A. A<I>rea</I> B. F<I>oramina</I> C. T<I>abellæ</I> D. S<I>cabella</I> E. R<I>utrum</I> F. L<I>acus</I> G. C<I>analiculus</I> H. A<I>lueus</I> I.</cap> <fig> <p n=>257</p> <P>Cap$a uerò, cui fundũ e$t ex lamina foraminũ plena, $upremo canali, qui admodũ longus e$t, $ed mediocriter latus, $uperimponitur. In hanc cap$am auri materia lauanda cõijcitur, & aqua multa immittitur: glebis etiã, $i uena lauatur, batillo ferreo di$cu$$is id &qring;d tenue e$t ex cap$æ fundo decidit in ca- nalem, quod cra$$um in eo remanet: id ip$um rutro ex eius parte ferè media alterius lateris patente extrahitur. Quia uerò aqua multa nece$$ario in cap$ã immittitur, ne delap$a in canal&etilde; aliqua auri ram&etilde;ta rapiat, is dec&etilde;, uel, $i dimi dio longior fuerit, quindecim tabellis, quarũ anteced&etilde;s quæ<01> $equente alti or e$t, ex ordine in ip$um impo$itis di$tinguitur, & cap$ulæ fiũt eo &qring;d cap$a tran$mittit replendæ: $ed quamprimũ repletæ fuerint, et aqua pura defluere cœperit, canaliculus, per qu&etilde; ead&etilde; aqua in cap$am influit, occluditur & ip$a aliò deriuatur: mox infima tabella ex canali eximitur, & id &qring;d $ub$edit cum reliqua aqua deflu&etilde;s excipitur alueo: deinceps alia at<01> alia tabella extracta, quod<01> $eparatim alueo excipitur: quod<01> etiã $eparatim in alueo lauatur, & purũ efficitur: nam auri particulæ uel ram&etilde;ta maiu$cula in $uperiorib. ca- p$ulis, minutula in inferioribus re$id&etilde;t. Alueus aũt ille humilis e$t & læuis, quippe oleo uel alia re pingui imbutus, ut ad eũ auri minutula ramenta non adhære$cant: niger, nempe fuligine infectus, ut aurũ magis $ub a$pectum ca dat: utrin<01> inferius in medio paulatim exci$us, ut manibus preh&etilde;di et firmè teneri at<01> agitari po$$it: qua ratione auri particulæ uel ramenta po$terior&etilde; locũ occupant: cùm $i aluei po$terior pars altera manu cõcutiatur, ut cõcuti $olet, in prior&etilde; cõcedant: hoc $anè modo Maraui in primis auri uenas lauãt.</P> <cap>C<I>analis</I> A. C<I>ap$a</I> B. E<I>iu$dem inuer$æ fundũ</I> C. E<I>iu$dem pars patens</I> D. R<I>utrũ ferreum</I> E. T<I>a bellæ</I> F. C<I>analiculus</I> G. A<I>lueus quo excipitur id quod $ub$edit</I> H. A<I>lueus niger in quo lauatur</I> I.</cap> <fig> <foot>y 3</foot> <p n=>258</p> <P>At auri ramenta retin&etilde;t areæ uel tegumentis nudæ, uel tectæ: $i nudæ, in earum cauis re$ident: $i tectæ, tegumentis adhære$cũt. Caua fiunt uarijs mo dis: aut enim filis ferreis uel tabellis tran$uer$is ad aream affixis, aut non pe- netrantibus foraminibus, uel rotundis in ip$a eiu$ué capite cauatis, uel qua- drangulis, uel tran$uer$is. Tegũtur uerò areæ pellibus aut pannis, aut ce$pi- tibus: quas $ingulas ordine per$equar. Ad a$$eris, longi pedes $ex, lati unum & quadrantem, latera lotor item affigit eminentes tabellas, ne arena, in qua auri ramenta in$unt, de eis delabatur: Deinde multa fila ferrea, digitũ tran$- uer$um inter $e di$tãtia, decu$$at, & qua cõmittuntur a$$eri $upino clauis fer reis affigit: tũ caput altius facit: in hoc arenas lauandas cõijcit, & an$as, quas area ad caput habet, manibus prehendens eam aliquoties in flumine uel ri- uo ducit & reducit: quo modo lapilli & glareæ per aream deuoluuntur, are næ, cũ auri ram&etilde;tis mi$tæ, in eius cauis, quæ inter fila $unt, reman&etilde;t: quas ex- cu$$as & in unũ locũ collectas in alueo lauat: at<01> $ic auri ramenta facit pura.</P> <cap>A<I>$$er</I> A. T<I>abellæ</I> B. F<I>ila ferrea</I> C. A<I>n$æ</I> D.</cap> <fig> <P>Alij, in quorum numero $unt Lu$itani, lateribus areæ itidem longæ circi ter pedes $ex, latæ $e$quipedem affigunt eminentes tabellas, $ed $upinæ plu res tran$uer$as, digitum tran$uer$um inter $e di$tantes. Lotor autem uel eius uxor, aquam in areæ caput immittit: arenam, in qua auri ramenta in$unt, in id&etilde; inijcit: defluent&etilde; rutro ligneo, &qring;d tran$uer$um lo cat in tabellis, agitat: id, <foot>quod</foot> <p n=>259</p> quod in cauis, quæ $unt inter tabellas, $ub$idet, ligneo bacillo cu$pidato $æ- pius eruit: quo modo auri ramenta in eis re$ident: arenas & alias res inutiles aqua rapit in uas areæ $ubiectum. Ip$a uerò ramenta minuto batillo ligneo eijcit in ligneã lancem, ad pedem & quadrantem latam: eam<03> in riuo cur- $um uer$us ducendo & reducendo auri ramenta facit pura: etenim arenarũ reliquiæ ex lance effluunt, ramenta in medio eius cauo $imili catillo re$id&etilde;t: quidã utuntur lance concharum in$tar $triata, $ed qua parte aquæ effluunt, plana: ueruntamen ea planicies, qua $triges in ip$am exonerant, angu$tior e$t: latior, qua defluit aqua.</P> <cap>C<I>aput areæ</I> A. T<I>abellæ tran$uer$æ</I> B. R<I>utrum ligneum</I> C. B<I>acillum cu$pidatum</I> D. L<I>anx</I> E. E<I>ius medium cauum</I> F. L<I>anx $triatæ</I> G.</cap> <fig> <P>Sed caua rotunda $imul cum canaliculis in ip$o areæ corpore inciduntur, uel eidem inuruntur: id cõpo$itum ex tribus a$$eribus longis pedes decem, latum e$t ad pedes quatuor: eius tam&etilde; infimum, per quod aqua effunditur, angu$tius e$t. Hæc area, $imiliter habens tabellas ad latera affixas, plena e$t i$tiu$modi cauis rotũdis & canaliculis ad ea pertin&etilde;tibus: & quid&etilde; duobus ad unũ, ut aqua cũ arenis mi$ta, per $uperior&etilde; canaliculũ in cauũ influat: per inferior&etilde;, po$t quàm arenæ partim $ub$ederint, rur$us ex ip$o effluat aquæ area duob. $cabellis in riuo uel flumine, aut in eorũ ripa lo catis imponitur: <foot>y 4 quorum</foot> <p n=>260</p> quorum item prius e$t altius po$teriore, ut glareæ & lapilli per areã deuol- ui po$$int. Lotor autem arenas in eius caput inijcit batillo, & canali reclu$o aquam immittit: quæ ram&etilde;ta cum paucis arenis defert in caua, glareas uerò & lapillos cum cæteris arenis in uas areæ $ubiectũ: illa quàmprimũ caua re- ferta fuerint, excutit, & in alueo lauat: has iterum at<01> iterum in hac area.</P> <cap>A<I>reæ caput</I> A. T<I>abellæ</I> B. I<I>nfimum areæ</I> C. C<I>aua</I> D. C<I>analiculi</I> E. S<I>cabella</I> F. B<I>atillum</I> G. V<I>as $ubiectum</I> H. C<I>analis</I> I.</cap> <fig> <P>Quidam in area, item ex tribus a$$eribus compo$ita & longa pedes octo plures canaliculos tran$uer$os & palmo inter $e di$tantes incidunt: quorũ $uperior pars deuexa e$t, ut auri ramenta, cùm lotor arenas batillo ligneo a- gitat, in eos illabi po$$int: inferior recta, ut eadem ex eis elabi non po$$int: qui canaliculi quàmprimum ramentorum cum arenulis mi$torũ pleni fue- rint, area à $cabellis ablata in caput, quod hic non aliud quam $uprema a$$e- rum, ex quibus area con$tat, pars e$t, inuertitur: quo modo ramenta retror- $um lap$a in alterum uas incidũt: nam in alterum lapilli & glareæ per aream deuoluuntur: aliqui in ua$orum locum alueos amplos areæ $upponunt. Ra menta autem impura, ut cæteri, in alueo paruo lauant.</P> <foot>C<I>analiculi</I></foot> <p n=>261</p> <cap>C<I>analiculi tran$uer$i</I> A. V<I>as areæ $ubiectum</I> B. V<I>as alterum</I> C.</cap> <fig> <P>Verùm Toringi rotunda caua, quibus digiti tran$uer$i latitudo & altitu|| do e$t, $imul cum canaliculis ex alijs ad alia pertinentibus in areæ capite inci dunt: ip$am uerò aream contegunt linteis: arena lauanda in caput conijci- tur & rutro ligneo agitatur: quo modo leuia auri ramenta aqua rapit in lin- tea, grauia in cauis re$ident, quibus cùm plena fuerint, caput ablatum in uas inuertitur, & ramenta collecta in alueo lauantur. Aliqui utuntur area, ha- bente quadrangula caua, quibus deor$um uer$us breues $unt rece$$us auri ramenta recipientes. Alijs e$t area compo$ita ex a$$eribus a$peris propter minutula re$egmina ad eos adhuc adhære$centia: quæ areæ $unt loco tegu- mentorum, quibus nuda e$t. Ad ea cum arena lauatur auri ramenta non mi nus adhærent quàm uel ad lintea, uel ad pelles, uel ad pannos, uel ad ce$pi- tes. Lotor autem aream $ur$um uer$us $copis uerrit: qui po$tquam tantam arenam lauit, quantam lauare uoluit, aquam copio$iorem, quæ ramenta elu at, in aream remittit, ea<03> in uas areæ $ubiectum colligit, at<01> in alueo lauat. Vt autem Toringi aream contegunt linteis, ita nonnulli pellibus taurinis uel equinis. Hi arenam auri non expertem rutro ligneo $ur$um uer$us agi- tant: qua ratione id, quod leue e$t, unà cum aqua defluit, auri ramenta inter pilos re$ident: pelles deinde lauantur in ua$e: po$tremò ramenta collecta in alueo.</P> <p n=>262</p> <cap>A<I>rea linteis contecta</I> A. E<I>ius caput cauis & canaliculis plenum</I> B. I<I>d ablatum lauatur in ua$e</I> C. A<I>rea habens caua quadrangula</I> D. A<I>rea ad cuius a$$eres minuta re$eg- mina adhære$cunt</I> E. S<I>copæ</I> F. P<I>elles taurinæ</I> G. R<I>utrum ligneum</I> H.</cap> <fig> <foot>Quo</foot> <p n=>263</p> <P>Quo $anè modo Colchi in fontium lacunis pelles animantium colloca- runt: quas quia cùm multa auri ramenta eis adhæ$i$$ent, ab$tulerunt, aura- tus Colchorum aries confictus e$t à poetis: $imiliter autem pellibus non $o- lum auri, $ed etiam argenti rameta & gemmas excipere rationibus metalli- corum conducet.</P> <cap>F<I>ons</I> A. P<I>ellis</I> B. A<I>rgonautæ</I> C.</cap> <fig> <P>Multi aream panno uiridi, tam longo & lato quàm ip$a e$t, contegunt, & eum clauis ferreis ita affigunt, ut hi facile rur$us extrahi po$$int, ille auferri: qui cùm aureus propter ramenta quæ adhæ$erunt, e$$e apparuerit, in pro- prio lauatur ua$e: ramenta collecta in alueo: reliquæ res in uas deuolutæ denuo in area.</P> <cap>C<I>aput areæ</I> A. A<I>rea</I> B. P<I>annus</I> C. C<I>analiculus</I> D. V<I>as areæ $ubiectum</I> B. V<I>as in quo pannus lauatur</I> F.</cap> <foot>Quidam</foot> <p n=>264</p> <fig> <P>Quidam in locum panni uiridis $upponunt pannum $e<*>is equinis arctè contextum: cui plurimi $unt noduli, leuiter à contextu ra$i. Quia uerò hi ex- tant & pannus e$t a$per, etiam minutula auri ramenta ad eum adhær&etilde;t: quæ item in ua$e aqua abluuntur.</P> <cap>P<I>annus nodulis plenus exten$us</I> A. N<I>oduli magis con$pi- cui</I> B. V<I>as in quo pannus lauatur</I> C.</cap> <foot>Aliqui</foot> <p n=>265</p> <fig> <P>Aliqui fabricantur aream non di$$imilem linteis exten$is cõtectæ, minus tamen longam. Linteorum aũt loco ce$pites continenter collocant: arenam in areæ caput coniectam aqua immi$$a lauant: quo modo auri ramenta re$i- dent in ce$pitibus, limus & arena $imul cum aqua deferuntur in lacũ uel ca- nalem $ubiectum: qui munere perfecto recluditur: po$tquã omnis aqua ef- fluxit, arena & limus auferuntur, et iterum i$to modo lauantur. Ramenta ue rò quæ ad ce$pites adhæ$erunt, maior aquarum uis, per canaliculum in areã immi$$a defert in lacũ uel canalem: ibi tand&etilde; collecta in alueo lauatur. Hanc auri lauandi rationem Plinius non ignorauit: ulex, inquit, $iccatus uritur, & cinis eius lauatur $ub$trato ce$pite herbo$o, ut $idat aurum.</P> <cap>A<I>reæ caput</I> A. C<I>analiculus per quem aqua in areæ caput influit</I> B. C<I>e$pites</I> C. L<I>acus areæ $ubiectus</I> D. V<I>as in quo lauantur ce$pites</I> E.</cap> <foot>z Quin-</foot> <p n=>266</p> <fig> <P>Quinetiam arenæ cum auri ramentis permi$tæ lauantur in lacu$culo, uel in lacu, uel in alueo. Lacu$culus, ex po$teriore parte patens, aut ex arboris trunco quadrangulo cauatur, aut ex a$$ere cra$$o, ad quem tabellæ eminen- tes affiguntur, cõficitur longus pedes tres, latus $e$quipedem, altus digitos tres: eius cauum in aluei altera parte angu$ti figuram formatur: quam part&etilde; angu$tam ad caput conuertit: ad quod habet duo manubria longa, quibus in riuo cur$um uer$us ducitur & reducitur: hoc modo lauatur arenula, $iue in ea fuerint auri ramenta, $iue lapilli nigri, ex quibus plumbum candidum conficitur.</P> <cap>L<I>acu$culus</I> A. C<I>auum</I> B. M<I>anubria</I> C.</cap> <foot>Itali,</foot> <p n=>267</p> <fig> <P>Itali, qui $e auri colligendi gratia ad Germaniæ montes conferunt, riuo- rum arenas, cum auri ramentis & carbũculis, maxime Carchedonijs mi$tas, lauant in longiu$culo & humili lacu, ex una arbore cauato, intrin$ecus & ex trin$ecus rotundato, ex altera parte patente, ex altera clau$o: quem $ic in riui alueo infodiunt, ut aqua in eum non incidat, $ed leuiter influat: arenam in i- p$um coniectam agitant rutro ligneo item rotundato: ne uerò ramenta uel <*>arbunculi $imul cum leui arena effluant, eius apertam partem tabella $imili <*>er rotundata, $ed humiliore, quàm lacus cauum e$t, occludunt. Auri autem <*>amenta uel carbunculos, qui unà cum pauca arena graui in lacu re$ederũt, <*>n alueo lauant, & in utres colligunt, ac $ecum a$portant.</P> <cap>L<I>acus</I> A. E<I>ius pars patens.</I> B. E<I>iu$dem pars clau$a</I> C. R<I>iuus</I> D. R<I>utrum</I> E. T<I>abella</I> F. V<I>ter</I> G.</cap> <foot>z 2 Quidam</foot> <p n=>268</p> <fig> <P>Quidam id genus arenas in alueo lauant amplo: is in domicilio duobus funiculis ex trabe $u$penditur, ut facile agitari po$$it: in<03> eum arena conijci tur, & aqua infunditur. Deinde alueus agitatur: tũ aqua limo$a effunditur, rur$us<03> infunditur pura: quod iterum at<01> iterum fit. Quo modo auri ra- menta in po$teriori aluei parte re$ident, quod grauia $int: arenæ in priore, quod leues. Hæ autem abijciuntur, illa ad excoquendum re$eruãtur. Redit uerò qui lauat $ubinde ad opus: uerùm hac lauandi ratione metallici raro u- tuntur, monetarij & aurifices $æpe, cùm lauant aurum, argentũ, æs. Sed eo- rum alueus tres tantummodo habet an$as: quarum unam, cùm alueum agi- tant, manibus prehendũt: in reliquas duas unicus funiculus includitur: quo ille $u$penditur de trabe, uel de $tipite, quem $u$tinent chelæ duorum $tipi- tum $tatutorum & in terra defixorum. At metallici in alueo paruo experi- menti gratia frequenter lauant uenas. Is autem, cùm agitatur, in manibus te- netur, & $æpe altera manu concutitur: alioqui hæc lauandi ratio ab illa non differt.</P> <cap>A<I>lueus amplus</I> A. F<I>uniculi</I> B. T<I>rabs</I> C. A<I>lueus alter amplus quo monetarij utuntur</I> D. A<I>lueus paruus</I> E.</cap> <foot>Dixi</foot> <p n=>269</p> <fig> <P>Dixi de uarijs arenæ, in qua auri ram&etilde;ta in$unt, lauãdæ rationib. nũc dicã de materiæ permi$tæ cũ lapillis nigris, ex quib. plumbũ candidũ conficitur, lauãdæ rationib. quarũ octo $unt u$itatæ: at<01> ex his duæ nuper inu&etilde;tæ. Ta lis aũt materia metallica plerũ<01> à uenis & fibris impetu aquarũ abrepta lon gè late<03> reperitur: et$i interdũ uenæ dilatatæ ex ead&etilde; con$tant: illã materiã fo$$ores ligonib. latis eruũt, hanc cu$pidatis effodiũt: $ed anatis ro$tro $imili bus excindũt lapillorum expert&etilde;: quæ nõ raro in id genus uenis reperiri $o- let. Verũ in locis, qui eã cõtin&etilde;t, $i abundauerint aquis, & ualle$tres aut mol liter deuexi & cõcaui fuerint, ut riui in eos deduci po$$int, lotores æ$tiuis di ebus primo fo$sã agũt longã & decliu&etilde;, ut aquæ permanãtes rapidè ferãtur. Deinde materiã metallicã fo$$a acta detectã unà cũ cute, quæ alta e$t pedes plus minus $ex, & coagm&etilde;tata cõ$tat ex mu$co, ex radicib. herbarũ, fruticũ, arborũ, ex terra, utrin<01> ligonib. latis fodiũt, et in aquas, quæ manãt per fo$- $am, deijciũt. Tũ arenæ & lapilli nigri, quod graues $int, in fundo fo$$æ re$i- d&etilde;t: mu$cũ et radices, &qring;d leues, aquæ ex fo$$a deflu&etilde;tes rapiũt. Ne uerò $imul rapiãt lapillos nigros infimũ fo$$æ ce$pitib. & lapidib. ob$truitur: at ip$i lo- tores, quorũ pedes tegũtur altis peronibus ex corio, nõ tam&etilde; crudo, factis, $tant in fo$$a, & radices arborũ fruticũ herbarũ ligneis furcis $epticornibus ex ea eijciũt: at<01> lapillos nigros ad caput fo$$æ repellũt. Po$t<08> $pacio qua tuor hebdomadarũ in hac re cõ$ump$erint multũ operæ & laboris, i$to mo do tollũt lapillos nigros: arenã cũ ip$is mi$tã identid&etilde; ex fo$$a batillis ferreis $ublatam huc & illuc in aquis agitant u$<01> dum arena ex eis defluat & deci- dat in fo$$am, $oli lapilli nigri re$tent: quos omnes collectos rur$us in lacu- <foot>z 3 $culo</foot> <p n=>270</p> $culo $ur$um uer$us bat<*>llo ligneo agitatos & conuer$os lauant: ut arena re- liqua ab eis $ecernatur. Po$tea $emper ad eundem laborem redeunt, donec eos materia metallica deficiat, uel riui in fo$$as agendas deduci non po$sint.</P> <cap>R<I>iuus</I> A. F<I>o$$a</I> B. L<I>igo</I> C. C<I>e$pites</I> D. F<I>urca $eptic ornis</I> E. B<I>atillum ferreum</I> F. L<I>acu$culus</I> G. A<I>lter lacu$culus ei$ubiectus</I> H. B<I>atillum paruum ligneum</I> I.</cap> <fig> <p n=>271</p> <P>Lacu$culus aũt i$te ex unius arboris trũco cauatur: cuius pars caua longa e$t pedes v. alta dodrantem, lata digitos VI. Is ut decliuis $it, collocatur, ei<03> $ubijcitur uas, quod abiegnos ramos cõuolutos in $e cõtinet, uel alter lacu- $culus, cuius pars caua longa e$t pedes tres, alta & lata ped&etilde;: in cuius fundo minuti lapilli, qui $imul cũ aqua effluxerũt, re$ident. Quidã in lacu$culi locũ $upponũt canal&etilde; quadrangulũ: in quo $imiliter ligneo batillo paruo, lapil- los $ur$um uer$us agitatos & conuer$os lauant. Lacu$culo $ubijcitur canalis trã$uer$us: qui altera parte uel apertus exonerat in uas aut lacu$culũ, uel clau $us & in medio perforatus in $ubiectã fo$$am, quo modo aqua turbine ali- quãtũ extracto recta in eã decidit. Hæc uerò fo$$a qualis $it, iã dicturus $um.</P> <cap>L<I>acu$culus</I> A. B<I>atillum ligneum</I> B. V<I>as</I> C. C<I>analis</I> D. B<I>atillum ligneum paruũ</I> E. C<I>analis tran$uer$us</I> F. T<I>urbo</I> G. A<I>qua decidens</I> H. F<I>o$$a</I> I. C<I>i$io aduehens mate- riam lauandã</I> K. L<I>igo $imilis ro$tro anatis, quo fo$$or materiã lapillorũ expert&etilde; excindit</I> L.</cap> <fig> <P>Sin aũt locus aquarũ copiã nõ $uppeditauerit, lotores fo$$am agũt pedes XXX. uel XXXVI. longam: cuius $olũ $ternũt eiu$d&etilde; longitudinis arborib. inter $e coagm&etilde;tatis, & tabularũ modo planis $upina parte factis. Ad utrũ<01> etiã fo$$æ latus, & eius caput quatuor arbores collocant, & alias $uper alias imponũt: quæ o&etilde;s, qua ad cauũ cõuer$æ $unt, etiã planæ exi$tũt. Sed quia ar bores in laterib. obliquè collocãt, fo$$æ $upremũ fit quatuor pedes latũ, in- <foot>z 4 fimum</foot> <p n=>272</p> fimũ duos. Ecanali uerò aqua alte defluit prius in abiegnos ramos cõuolu- tos, ut recta & ferè iunctim decidere, $ua<03> grauitate glebas di$$ipare po$$i<*> quan<08> aliqui ramos canali nõ $ubijciũt, $ed in eius foramen imponũt tu<*> nem: qui, cũ canal&etilde; omnino nõ claudat, nec ex eo effluuiũ pror$us impedit, nec aquã longius $init rapi, $ed recta delabi cogit. Operarius aũt materiã la- uandã ci$io aduehit, & in fo$$am cõijcit: lotor in fo$$a ferè $uprema $tans gle bas di$$ipat furca $epticorni, ea<03> radices arborũ, fruticũ, herbarũ ex ip$a eij- cit: quo modo lapilli nigri $idunt: qui cũ multi fuerint collecti, &qring;d plerun<01> fit po$t<08> lotor di&etilde; in hũc laborem in$ump$erit, tum ad eos ne defluant, are- nam apponit, ac materia rur$us in fo$$am $upremã iniecta idem lauandi mu- nus exequitur. In infima uerò fo$$a $tat adole$cens at<01> ligone tenui & cu$pi dato in id, quod ibidem $ub$edit, infixo ip$um $ubleuat, ne lapilli aqua rapti deuoluantur: quod fit, cùm id, quod $ub$edit, tam multum fuerit, ut etiam a- biegnos ramos, quibus fo$$æ exitus ob$truitur, contegant.</P> <cap>C<I>analis</I> A. A<I>biegni rami conuoluti</I> B. A<I>rbores unius lateris tres: nam quarta, quod fo$$a tam alte materia iam lauata $it completa, uideri non pote$t</I> C. A<I>rbores cipitis</I> D. C<I>i$ium</I> E. F<I>urca $epticornis</I> F. L<I>igo</I> G.</cap> <fig> <P>Tertia i$tiu$modi materiæ lauandæ ratio $ic $e habet. Canales duo con- <foot>$truun-</foot> <p n=>273</p> $truuntur: quorum uter<01> longus e$t pedes duodecim, latus & altus $e$qui- pedem. Ad eorum capita locatur lacu$culus, in quem aqua per canaliculum influit: in alterum canalem adole$cens uenam, $i pauper fuerit, multam: $i di- ues, minus multam conijcit: in<03> eum aquam turbine uel ligno tereti extra- cto immittit: ac ip$am uenam batillo ligneo agitat: quo modo lapilli cũ gra ui materia permi$ti $ub$idunt in canalis fundo, leuem aqua rapit in canalem $ubiectum, per quem influit in aream linteis exten$is contectam: in quibus lapilli minutuli, quos rapuit aqua, $ub$idũt & puri fiunt. In canalem quo<01>, po$t eius partem $upremam imponit tabellam humilem, ut maiu$culi lapilli ibidem re$ideant. Quàm primum autem canalis materia lauata fuerit reple- tus, claudit os lacu$culi, & in altero canali idem lauandi munus exequitur. Canalis uerò repleti latera malleo ligneo, po$tquam aqua turbine extracto defluxit in lacu$culum ei $ubiectũ, percutit, ut id, quod ad ip$a adhæret, de- cidat. Quod autem in ip$o $ub$edit, id batillo ligneo, cui manubriũ e$t cur- tum, eijcit: quinetiam in i$tius generis canali recrementa argenti tu$a pilis la uantur, at<01> $tannum & particulæ panis, ex pyrite conflati, $idunt.</P> <cap>C<I>anales</I> A. L<I>acu$culus</I> B. C<I>analiculus</I> C. L<I>ignum teres</I> D. B<I>atillum ligneum</I> E. M<I>alleus ligneus</I> F. B<I>atillum ligneum cui manubrium curtum</I> G. T<I>urbo in canali defixus</I> H. L<I>acu$culus ei $ubiectus</I> I.</cap> <fig> <foot>Materia</foot> <p n=>274</p> <P>Materia talis in$uper uda lauatur in cribro, cuius fundum e$t ferreis filis contextum: at<01> hæc quarta lauãdi ratio e$t. Cribrum autem in aquam, quã uas in $e continet, immi$$um conqua$$atur: cuius ua$is fundum tam magnũ habet foramen, ut tantum aquæ, cum eo, quod cribrum tran$mittit, permi- $tæ, continenter ex ip$o effluere po$$it, quantum influit: id, quod in canali $ub$edit, adole$cens uel ferreo ra$tro tridenti eruit, uel rutro ligneo uerrit: quo modo aqua magnam tam arenæ, quã limi part&etilde; rapit: lapilli nigri uel metallorũ ram&etilde;ta re$ident in canali: quæ po$tea in canali deuexo lauantur.</P> <cap>C<I>ribrum</I> A. V<I>as</I> B. A<I>qua ex eius fundo effluens</I> C. C<I>analis</I> D. R<I>a$trum tridens</I> E. R<I>utrum ligneum</I> F.</cap> <fig> <P>Hæ ueteres materiæ, quæ nigros lapillos in $e cõtinet, lauandæ rationes $unt: $equũtur duæ nouæ. Si lapilli nigri, cum terra uel arena cõmi$ti, in de- uexa montis uel collis parte reperiũtur, aut in campi planicie, quæ uel riuis caret, uel in quam riuus deduci non pote$t, i$ta lauandi ratione metallici nu per uti cœperunt etiam hybernis men$ibus: cap$a patens ex a$$eribus confi- citur longa circiter pedes $ex: lata tres: alta duos & palmum: in cuius parte <foot>po$teriore</foot> <p n=>275</p> po$teriore intus ad altitudinem pedis unius & $emi$$is infigitur lamina fer- rea longa & lata pedes tres, ac foraminum, per quæ lapilli, maiores quã erui $emina, penetrare & decidere po$$int, pleni$$ima. Cap$æ autem $ubijcitur ca nalis, ex una arbore cauatus, longus circiter pedes quatuor & uiginti, altus & latus dodrantem: quem plerun<01> tres tabellæ, in eum impo$itæ, interual- lis di$tinguũt: quarum alia altior e$t: $ed turbidas ex ip$o defluentes, rur$us excipit lacus. At materia metallica interdũ $ub terræ cute altius reperiri non $olet, interdum uerò tam alte, ut & cuniculos agere & puteos fodere nece$$e $it: ea ci$ijs ad cap$am aduehitur: cùm iam lauaturi $unt, canaliculum collo- cant: per quem tantum aquæ, quantum ad loturam $atis e$t, in laminam fer- ream influit: in quam mox adole$cens materiam metallicam batillo ferreo conijcit: ac ma$$ulas eodem huc & illuc agitans di$$ipat: tum aqua & arena per laminæ foramina penetrantes decidunt in cap$am. Quod uerò cra$$um e$t, in lamina re$tat: id eodem batillo in ci$ium inijcit. Interea alter adole$c&etilde;s minor natu arenã $ub lamina rutro ligneo, ferè tam lato quàm cap$a e$t, cre- bro trudit, & in $upremam cap$am pellit: quod leue e$t aqua defert in $ubie- ctum canalem: quanquam paucos etiam lapillos nigros: hũc laborem ado- le$centes continenter $u$tinent, quoad quatuor ci$ia, uel, $i materia diues la- pillorum nigrorũ fuerit, tria rebus cra$$is & inanibus repleuerint: quæ de- uehunt & proijciunt: tum præ$es laboris a$$ere, in quo ante laminam $ito a- dole$cens $tabat, $ublato arenam cum lapillis permi$tam crebro $ur$um & deor$um rutro trudit, & eodem arenam, quæ, quod leuior $it quàm lapilli, $uperiorem locum tenet, de eis detrahit ut appareãt: quos rutro in priorem cap$æ partem tractos batillo euertit, ut etiam tunc, quod leue e$t, defluere po$$it. Mox omnes coaceruatos ex cap$a eijcit & aufert. Hæc dum præ$es agit, alter adole$c&etilde;s interea arenam cum lapillis nigris mi$tam, quæ ex cap$a defluens in canali re$edit, rutro ferreo agitat, & retro ad $upremam canalis partem trudit: quæ, quod plurimos lapillos nigros in $e contineat, rur$us in laminam coniecta lauatur: at ea quæ in infima canalis parte re$edit, $epara tim eiecta cumulatur, & in canali deuexo lauatur: quæ uerò in lacu, in area linteis exten$is cõtecta. Omnis hic labor fructuo$us æ$tiuis diebus $æpius, nempe decies aut undecies iteratur. Sed lapilli nigri, quos præ$es ex cap$a eijcit, deinde in cribro angu$to <*>auãtur, po$tremò in lacu$culo, ubi tandem omnit arena ab eis $eparatur. Quinetiam omnibus his rationibus materiæ mi$tæ cum ramentis aliorum metallorum, $iue ea fuerint à uenis & fibris ab repta, $iue in uenis dilatatis ad riuos & fluuios orta, lauari po$$unt.</P> <cap>C<I>ap$a</I> A. L<I>amina</I> B. C<I>analis</I> C. T<I>abellæ</I> D. L<I>acus</I> E. C<I>analiculus</I> F. B<I>atillum</I> G. R<I>a$trum</I> H.</cap> <foot>Hac</foot> <p n=>276</p> <fig> <P>Hac etiam recentior & utilior e$t $exta talis materiæ lauandæ ratio: duæ conficiuntur cap$æ: in quarum utran<01> aqua per canaliculũ influit, è canali <foot>tran$uer$o,</foot> <p n=>277</p> tran$uer$o, in quem fi$tula uel canaliculus eam deferens exonerat, deducta: materiæ batillis ferreis à duobus adole$centibus agitatæ & concu$$æ pars, quæ per ferreas laminas foraminũ plenas uel ferreos cancellos penetrãs de- eidit, ex cap$a in obliquis canalibus defluit in alterum canal&etilde; tran$uer$um, & ex eo in aream longam pedes $eptem, latam duos & dimidium: in qua ru tro ligneo à præ$ide rur$us agitatur, ut pura fiat: id aut&etilde;, quod cum aqua de- lap$um in $ubiecto canali trã$uer$o, uel in recto, qui ip$um excipit, $ub$edit, tertius adole$cens ra$tro bidenti radit: quo modo lapilli $idunt, arenam ina- nem aqua rapit in riuum. Vtilior uerò hæc lauandi ratio e$t: nam quatuor homines munus in duabus cap$is lauandi exequi po$$unt, eùm proxima ge minata $ex requirat: duos enim adole$centes, qui materiã lauandam in lami- nas inijciant, & batillis ferreis agitent: duos item, qui arenam cum lapillis ni gris mi$tam $ub lamina rutris ligneis crebro trudant, & in $upremam cap$æ partem pellant: duos præ$ides, qui lapillos nigros eo, quo dixi, modo pu- ros faciant. Verùm laminæ foraminum plenæ loco nunc in cap$is infigunt cancellos, qui ex ferreis filis tam cra$$is, quàm $ecalis calamus e$t, con$tant: ne uerò depre$$i pondere $inuo$i fiant, eos tria bacilla ferrea, quæ ip$is tran$ uer$a $ub$ternuntur, $u$tinent: ne batillis ferreis, quibus agitatur materia la uanda, atterantur, eis quin<01> uel $ex bacilla ferrea $uperimponuntur recta, & ad cap$am affiguntur, ut batilla potius ea quàm cancellos atterant: qui ea de cau$a diutius quàm laminæ durant: ip$i certe integri manent, at<01> etiam in bacillorum attritorum locum alia facile reponi po$$unt.</P> <cap>C<I>analiculus</I> A. C<I>analis tran$uer$us</I> B. A<I>lij duo canaliculi</I> C. C<I>ap$æ</I> D. L<I>amina</I> E. C<I>ancelli</I> F. B<I>atilla</I> G. A<I>lter canalis tran$uer$us</I> H. A<I>rea</I> I. R<I>utrum ligneum</I> K. T<I>ertius canalis tran$uer$us</I> L. C<I>analis rectus</I> M. R<I>a$trum tridens</I> N.</cap> <foot>A Septima</foot> <p n=>278</p> <fig> <P>Septima lauandi ratione lotores utuntur, cùm mons eo loco, quo in $e cõ tinet lapillos nigros, uel auri aliorumúe metallorũ ramenta, riuo caret. Tũc enim lotores, in decliui, quæ ei $ubijcitur, parte fo$$as $æpius plures quàm quinquaginta agunt, uel totidem lacus faciunt, longos pedes $ex, latos tres, altos dodrantem: quorum alius ab alio nõ ita longo interuallo di$tet: ita<01> his temporibus, quibus torrens ex magnis & diuturnis imbribus ortus fer- tur per montem, lotorum alij in $ylua materiam metallicam ligonibus latis fodiunt & in torrentem trahunt: alij torrentem in fo$$as uellacus deriuant: alij radices arborum, fruticũ, herbarum ex fo$$is uel lacubus, ligneis furcis $epticornibus eijciunt. Po$t quam uerò torrens delap$us e$t, lapillos nigros, uel metallorum ramenta, quæ in fo$$is aut lacubus impura re$ederunt, batil lo exemptos faciunt puros.</P> <cap>L<I>acus</I> A. T<I>orrens</I> B. F<I>urca$epticornis</I> C. B<I>atillum</I> D.</cap> <foot>Octaua</foot> <p n=>279</p> <fig> <P>Octaua ratio proximæ nõ multum di$$imilis, etiam in regionibus, quas Lu$itani in $ua pote$tate & ditione tenent, e$t u$itata. In montium charadris & deuexis at<01> concauis locis ex ordine plures fo$$as profundas agunt: in quas aquæ uel ex niuibus $olis calore liquefactis & delap$is, uel ex imbri- bus collectæ $imul cum terris & arenis rapiunt, apud alios lapillos nigros, apud Lu$itanos auri ramenta à uenis fibris<03> re$oluta: quæ quàmprimũ a- quæ torrentis omnes defluxerint, lotores ex fo$$is eijciunt batillis ferreis, & lauant in area trita.</P> <cap>M<I>ontis charadri</I> A. F<I>o$$æ</I> B. T<I>orrens</I> C. A<I>rea</I> L<I>u$itanorum</I> D.</cap> <foot>A 2 At Po-</foot> <p n=>280</p> <fig> <P>At Poloni in canali longo pedes decem, lato tres: alto unum & quadran tem, lauant impuram plumbi nigri uenam dilatatam: etenim cum terra ferè lutea e$t permi$ta, quam argilla tegit uda & areno$a. Ita<01> ea prius, uena po- $terius effoditur, quam ad riuum uel flum&etilde; aduectam, & in canalem, in qu&etilde; aqua canaliculo immittitur, coniectam lotor inferiori canalis parti in$i$tens eruit rutro angu$to & ferme cu$pidato: cuius ligneum manubrium ad pe- des decem longum e$t: quo modo aqua terram rapit in riuũ uel flumen, ga- lena in canali $ub$idit: eam denuo $emel aut bis eodem modo lauatam facit puram: deinde $ole $iccatam in æneum cribrum inijcit: at<01> minutulam, quã trã$mittit, à maiu$cula $eparat: quarũ hæc in crate, illa in fornace ex coquitur.</P> <cap>C<I>analis</I> A. C<I>analiculus</I> B. R<I>utrum</I> C. C<I>ribr<*>m</I> D.</cap> <foot>At<01></foot> <p n=>281</p> <fig> <P>At<01> tot $unt i$tius generis lauandi rationes: torrendi uerò una poti$$i- mum u$itata, duæ cremandi: lapilli nigri ignis ardore torrentur: & quidem in fornace $imillima furno. Torrentur autem $i cæruleus color ip$is in$ede- rit: uel pyrites, & lapis ex quo ferrum cõficitur, cum eis fuerint permi$ti. Ete nim cærulei non to$ti plumbum cõ$umunt: pyrites & alter lapis ni$i in i$ti- u$modi fornace in fumum euane$cant, plumbum candidum, ex lapillis ni- gris confectum, maculo$um fit. Lapilli uerò inijciuntur uel in po$teriorem fornacis partem, uel in alterũ eius latus: illo modo ligna ponuntur ante eos, hoc prope: $ic tam&etilde; ut ne<01> titiones ne<01> carbones in ip$os lapillos incidãt, aut eos attingant. Accen$a ligna gubernantur rutabulo, quod ligneum e$t: lapilli modò agitantur ra$tro bidenti, modò rur$us æquantur rutro: quorũ utrun<01> ferreum e$t. Minutuli autem lapilli minus quàm mediocres: at<01> hi rur$us minus quàm maiu$culi torreri debent. Quoniã uerò, dum $ic torren- tur lapilli, non raro quæ dam materia confluit, lapilli to$ti iterũ in canali de- uexo lauandi $unt. Eo enim modo materia quæ confluxit impetu aquæ de- fertur in canalem tran$uer$um: ubi collecta molitur: ac rur$us in eiu$dem canalis area lauatur: qua ratione id quod metallicum e$t ab eo, quod caret metallo, $eparatur.</P> <foot>A 3 F<I>ornax</I></foot> <p n=>282</p> <cap>F<I>ornax</I> A. E<I>ius os</I> B. R<I>utabul<*></I> C. R<I>a$trum bideus</I> D. R<I>utrum</I> E.</cap> <fig> <P>At panes ex pyrite uel cadmia uel alijs lapidibus æro$is conflati creman- tur in foueis quadrangulis & ex priore, ut $uperiore, parte patentibus at<01> apertis: quæ foueæ plerun<01> longæ $unt pedes duodecim, latæ, octo: altæ, tres. Sed panes ex pyrite conflati ferè bis cremantur: ex cadmia, $emel: at<01> hi prius in limum, aceto madefactum, inuoluuntur, ne ignis eos unà cum bi tumine, uel $ulfure, uel auripigmento, uel $andaraca, nimis con$umat: illi pri mò lento igni, deinde acri cremantur. In utro$<01> uerò integra nocte $equ&etilde;ti immittitur aqua, ut, $i in eis in$it alumen, aut atramentum $utorium, aut hali nitrum metallis nociturum, quanquam raro nocere $olet, id eluat: & ip$os faciat molles. Reliqui uerò $ucci concreti ferè omnes, cum i$tiu$modi panes uel uenæ excoquuntur, metallis nocent. Panes autem cremandi lignis, cra- tis figura collocatis, imponuntur: at<01> ea lignorum $trues incenditur.</P> <cap>F<I>oneæ</I> A. L<I>igna</I> B. P<I>anes</I> C. C<I>analis</I> D.</cap> <foot>Sed</foot> <p n=>283</p> <fig> <P>Sed panes ex lapide fi$$ili æro$o excocto confecti, primo proijciuntur in terram ut di$rumpantur, deinde fa$cibus uirgultorum $ubiectis imponun- tur fornacibus: tum his accen$is cremãtur plerũ<01> $epties, raro nouies: quod dum fit, $i fuerint bitumino$i, tunc etiam bitumen ardet & redolet. Hæ for- naces $tructuram habent $imilem $tructuræ fornacum, in quibus uenæ ex- coquuntur, ni$i quod ex priore parte pateant: altæ uerò $unt pedes $ex: la- tæ, quatuor: quod genus fornaces tres uni, in qua conflantur panes, $uffici- unt. Primo autem in prima fornace cremantur: deinde cùm refrigerati fue- rint, translati in $ecũdam rur$us cremantur: tum deportantur in tertiam: po $tea reportantur in primam: con$eruatur<03> is ordo u$<01> dum $epties uel no uies crementur.</P> <cap>P<I>anes</I> A. F<I>a$ces uirgultorum</I> B. F<I>oruaces</I> C.</cap> <foot>A 4</foot> <p n=>284</p> <fig> <P>De re Metallica Libri VIII. FINIS.</P> <foot>GEORGII</foot> <p n=>285</p> <head>GEORGII AGRICO LAE DE RE METALLICA LIBER NONVS.</head> <P>Scripsi de diuer$o uenarum præparandarum opificio, nunc $eribam de uaria earund&etilde; excoquen darum ratione. Quanquam enim qui uenas urũt, & torrent & cremãt, aliquid detrahũt de his, quæ cum metallis mi$ta uel compo$ita e$$e $olent: mul- tum, qui tundunt pilis: plurimum, qui lauant, cri- brant, di$cernunt, omne tamen id quod metallorũ $peciem ab oculis remouet, ac efficit informe quid dam & rude adimere nõ po$$unt: quocirca nece$$a rio inuenta e$t excoctio, qua terræ, $ucci concreti, lapides $ic $eparãtur à me tallis, ut $uus cui<01> color in$ideat, ut purũ fiat, ut multis in rebus homini ma gno u$ui $it. Cùm autem excoctio $it eorum, quæ, anteaquam uenæ exco- querentur, cum metallis erant permi$ta, $ecretio, quod<01> metallũ igni quo- dammodo perficitur. Verùm quia uenæ metallicæ multũ inter $e differunt, primò metallis, quæ in $e continent: deinde cuiu$<01> metalli copia uel ino- pia, quæ eis e$t: tum hacre, quod aliæ cito igni lique$cant, aliæ tarde, earum excoquendarum plures rationes $unt: quarum una ut excoctores exij$dem uenis plus metalli quàm alia cõficerent, eos a$$iduos rerum u$us docuit. Et$i uerò pluribus interdum excoquendi rationibus ex ij$dem uenis par metal- li pondus conflare po$$unt, tamen maiori $umptu opus e$t ad unam quàm ad aliam. At<01> uenæ quidem uel in fornace uel extra excoquuntur. Si in for nace, aut eius ore ad tempus clau$o, aut $emper patente: $i extra fornac&etilde;, uel in ollis, uel in canalibus. Sed ut res fiat dilucidior, $ingula per$equar exor$us à domicilio & fornacibus. Murus, qui $ecundus futurus e$t, latere uel $axo ducatur cra$$us pedes duos & totidem palmos, ut ad onus ferendum $it ido neus: altus pedes quindecim: longus pro numero fornacum extruendarũ: quarum in uno domicilio e$$e $olent plerũ<01> $ex, raro plures, $æpius minus multæ. Earum uerò tres parietes, po$teriorem dico, qui e$t ad murum, & u- triu$<01> lateris, e$$e factos ex natiuis lapidib. $atius e$t quàm ex coctis. Nam lateres cũ excoctor, uel qui $uccedit uicarius eius muneri, decutit cadmias, quæ interea, dum excoquerentur uenæ, ad parietes adhæ$erunt, cito faciũt uitium & franguntur. At natiui quidam lapides iniurijs ignium re$i$tunt, & ad longum tempus durant: maxime uerò hi ip$i qui molles $unt & fibra- rum expertes: contra duri & quibus multæ $unt fibræ, igni di$$iliunt & di$$i pantur: qua de cau$a fornaces, ex eis factæ, facile ab ignibus labefactantur, & cùm decutiuntur cadmiæ, confringuntur. Prior autem paries conficiatur ex coctis lapidibus, & inferiore parte habeat os latum palmos tres, altũ $e$- quiped&etilde;, cùm iam focus fuerit paratus. Po$teriori uerò parieti $it foramen $ur$um uer$us ad cubiti altitudinem, anteaquam focus fuerit præparatus: id <foot>longum</foot> <p n=>286</p> longum $it tres palmos: in quod & foramen muri, longum pedem, nam ter- gum muri fornicem habeat, imponatur fi$tula ferrea uel ænea, in qua nares follium collocentur: $ed totus paries prior ideo non $it altior quin<01> pedi- bus, ut in fornacem cõmode uena conijci po$$it unà cum his, quibus magi- $tro ad eam excoquendam opus e$t: at utriu$<01> lateris paries altus exi$tat pe des $ex, po$terior $eptem, cra$$us palmos tres: quæ<01> fornacum intus lata $it quin<01> palmos, longa $ex & digitum. Latitudinem autem nunc metimur in teruallo, quod e$t inter utriu$<01> lateris parietes interiectum: longitudinem eo, quod e$t inter priorem parietem & po$teriorem. Suprema uerò cuiu$<01> fornacis pars aliquanto plus $e dilatet. Sint etiam muro aliquot o$tia: $i $ex fuerint fornaces, duo: unum inter $ecundam et tertiam fornacem, alterum in ter quartam & quintam: ea laca $int cubitum, alta pedes $ex: ut excoctores eis egredientes & regredientes offen$iunculam non accipiant. Quinetiã ad dextrum latus primæ fornacis o$tium e$$e nece$$e e$t, $imiliter ad $ini$trum ultimæ, $i murus longius fuerit nec ne fuerit ductus. Longius uerò tũ duci- tur, cum officina $ecundarum fornacũ, aut aliud ædificium cum hac prima- rum fornacum officina cõiungitur, $olum<03> pariete $eparatur. Excoctor au- tem & qui in prima fornace munus perficit, & qui in ultima, contemplatu- rus folles, aliudúe facturus, ad finem muri egreditur $uo o$tio: qui$<01> uerò alius $ibi cum altero communi: uerùm fornaces iccirco inter $e di$tant pedi- bus $ex, ut excoctores, eorum<03> mini$tri uim caloris facilius $u$tinere po$- $int. Quoniam uerò quæ<01> interius e$t lata quin<01> palmos, alia ab alia di$tat pedibus $ex, primæ fornacis dextro lateri e$t $pacium quatuor pedum & tri um palmorum, at<01> tantũdem $ini$tro ultimæ, $i $ex fuerint fornaces in una officina, nece$$e e$t ut murus longus $it pedes duos & quinquaginta: nam interior tot fornacum latitudo efficit pedes $eptem & $emi$$em: interualla, quæ $unt ab unius fornacis caua parte ad alterius fornacis partem cauã, pe- des triginta: $pacium alterius lateris primæ & ultimæ fornacis pedes nou&etilde;, & palmos duos, cra$$itudo duorum murorũ tran$uer$orum pedes quin<01>: quarum men$urarum $umma efficit pedes duos & quinquaginta. Tum ex- tra unam quan<01> fornacum $it fouea quæ repleta puluere, de quo po$tea di- cturus $um, fi$tucatione $pi$$etur: at<01> eo modo fiat catinus, qui metallũ ex fornace defluens excipiat.</P> <cap>F<I>ornaces</I> A. C<I>atini</I> B.</cap> <foot>Sub</foot> <p n=>287</p> <fig> <P>Sub quo<01> autem catino & foco fornacis ad altitudin&etilde; cubiti $it tran$- u er$um & latens humoris receptaculum, longum pedes tres, latum palmos <foot>tres,</foot> <p n=>288</p> tres, altum cubitum, ex $axis uel lateribus factum, $axis tãtum tectum: quod ni e$$et at<01> ita $e haberet, uis ignium humorem ex terra eliceret, tam ad focũ cuiu$<01> $ornacis quàm ad catinum, eos<03> madidos inflaret: inflati uitium fa- cerent, & metallum partim ab$orberent, partim mi$ceretur cum recremen- tis: quo modo conflatura magnũ damnum contraheret: ex unoquo<01> præ- terea humoris receptaculo canalis $tructilis æquè ac ip$um altus, $ed latus digitos $ex, per murum, ad quem e$t fornax extructa, ad alterum eius latus, $iue prius $iue po$terius penetret & a$cendat, qua patens halitum, in quem humor e$t conuer$us, expiret de tubo uel fi$tula ænea aut ferrea: quæ ratio receptaculi conficiendi canalis<03>, longe optima e$t: alijs quidem e$t canalis priori $imilis: humoris uerò receptaculum di$$imile: nam trã$uer$um $ub ca tino non latet, $ed rectum, at<01> longum e$t pedes duos & palmum: latum pedem & palmos tres, altum pedem & palmum: quæ ratio receptaculi con ficiendi $ic à nobis non improbatur, ut eorum qui receptaculum uacans ca- nali $truunt: hoc uerò iccirco improbatur, quod ab ip$o foramen non pate at ad aerem, per quod halitus $olutè & liberè penetrent.</P> <cap>F<I>ornaces</I> A. C<I>atinus</I> B. O<I>$tium</I> C. L<I>atens humoris receptaculum</I> D. S<I>axum quo tegitur</I> E. C<I>analis $tructilis</I> F. S<I>axum quo tegitur</I> G. T<I>ubus halitum expirans</I> H.</cap> <fig> <foot>Atergo</foot> <p n=>289</p> <P>Atergo autem $ecundi muri ad pedes quindecim ducatur primus murus altus pedes tredecim. In utro<01> colloc&etilde;tur trabes latæ & cra$$æ pedem, lon- gæ pedes decem & nouem at<01> palmum. Hæ inter $e di$t&etilde;t tribus pedibus. Cùm autem $ecundus murus duobus pedibus altior $it primo, in eius tergo facienda $unt caua, alta pedes duos, lata pedem, longa pedem & palmum: in quibus cauis, qua$i in quibu$dam formis, altera trabium capita locentur: at in eiu$modi capitum formis in dudantur capita totidem tignorum $tatuto- rũ: quæ alta $int pedes quatuor & uiginti, lata & cra$$a palmos tres: ex quo- rum capitibus $uperioribus rur$us totid&etilde; tigna pertineant ad capita tigno- rum, quæ muro primo $uperpo$ita $unt. Horum autem $uperiora capita in formis tignorum $tatutorum, inferiora in formis trabium muro primo $u- perpo$itarum includantur: at<01> hæc tigna $u$tineant tectum, quod è tegulis coctilibus con$tet. Singula etiam id genus tigna $ingulis tignis fulciantur: $ingulis tran$uer$arijs coniungantur cum $tatutis: ad quæ $tatuta, quà $unt fornaces, affigantur a$$erculi crebri cra$$i circiter digitos duos, lati palmum: quibus & cratibus, inter tigna interpo$itis lutũ illinatur, ut & tignis & cra- tibus ab incendio non $it periculum. At<01> hoc $ane modo $e habeat po$teri or officinæ pars: quæ in $e continet folles, eorum $edilia, machinam, quæ fol les comprimit, organum, quod eo$dem diducit: de quibus omnibus paulo po$t dicam.</P> <foot>B A fron-</foot> <p n=>290</p> <fig> <P>A fronte uerò fornacum ducatur tertius murus longus, item<03> quartus: uter<01> $it pedes nouem altus: æque uerò longus & cra$$us ac alij duo: $ed <foot>quartus</foot> <p n=>291</p> quartus di$tet à tertio pedes nouem, tertius à $ecũdo pedibus uno & uigin- ti at<01> $emipede: à quo $ecũdo ad pedes duodecim tigna quatuor $axis $ub- $tratis erigantur, alta pedes $eptem & dimidium, lata & cra$$a cubitum: quo rum capita includãtur in formis immi$$æ trabis, latæ cubitum, cra$$æ ped&etilde;: quæ duobus pedibus & totid&etilde; palmis longior $it $pacio, quod e$t inter $e- cundum & quintum murũ tran$uer$um, ut eius capita muris tran$uer$is $u- perponi po$$int. Quòd $i una trabs tam longa in promptu nõ fuerit, in eius locũ $ub$tituantur duæ: quia uerò ea longitudo e$t, & tigna $tatuta paribus di$tinguenda $unt interuallis, nece$$e e$t ut aliud ab alio & extimum utrũ<01> à muro tran$uer$o ab$it pedes nou&etilde;, palmũ unũ, digitos duos, & duas digi ti quintas. In hac trabe longa & muro tertio ac quarto colloc&etilde;tur trabes du- odecim longæ pedes quatuor & uiginti, latæ ped&etilde;, cra$$æ palmos tres: quæ inter $e di$tent pedibus tribus, palmo uno, digitis duobus: in quarum for- mis, quà locatæ $unt in trabe longa, includantur capita totidem tignorũ ob liquè erectorum in aduer$a illa, quæ recta $uper $ecundum murum $tatuta $unt. Attamen obliquorum capita $tatutorum capita non attingant, $ed ab eis pedes duos ab$int, ut per eam partem camini patentem fornaces fumum emittant. Ne uerò obliqua incidant in recta partim caueatur bacillis ferreis, quæ ex $ingulis ad $ingula eis oppo$ita pertineant: partim tignis, quanquã raris, quæ item à nonnullis obliquis ad recta, quæ ex eorum regione $unt, pertingant, & ip$is dent $tabilitatem: quibus et obliquis, quà $pectant tigna recta, tum affigantur crebri a$$erculi, cra$$i circiter digitos duos, lati palmũ, ac inter $e di$tãtes palmũ, tũ lutũ illinatur, ne cõcipiant ign&etilde;. At in trabiũ $u pradictarũ formis, quà quarto muro $uperpo$itæ $unt, includãtur inferiora capita totid&etilde; tignorũ obliquè erectorũ in priora obliqua: cũ quorũ capiti- bus $ic cõmittantur et copul&etilde;tur, ut ex eis dilabi nõ po$$int: quinetiã firmen tur $ub$tructionibus, quæ fiant ex tignis tran$uer$is & obliquis. At<01> tigna illa etiam $u$tineãt tectum. Hoc modo $e habeat prior officinæ pars, in tres rur$us partes di$tributa: quarum prima, lata pedes duodecim, e$t $ub cami- no, qui con$tat ex duobus parietibus, recto & obliquo: altera, totidem pe- des lata, recipit uenam excoquendam, additamenta, carbones, alia<03> quibus opus e$t excoctoribus: tertia lata pedes nouem, continet duo conclauia pa ribus interuallis di$tincta, in quorum altero e$t fornacula, in altero conclu- ditur metallũ in $ecũdis fornacib. excoqu&etilde;dũ. Ita<01> nece$$e e$t huic officinæ e$$e præter quatuor muros longos $eptem, qui inter illos $int, tran$uer$os: quorum primus à $uperiore capite primi muri longi perducatur ad $uperi- us caput $ecundi muri longi: $ecundus ab hoc capite procedat ad caput ter tij muri longi: tertius rur$us ab hoc capite tran$iens per medium $paciũ per- ueniat ad caput quarti muri longi. Quartus uerò ex inferiore capite primi muri longi ducatur ad inferius caput $ecun di muri longi: quintus ex hoc ca pite ad caput tertij muri longi pertineat: $extus rur$us ab hoc capite tendat ad caput quarti muri longi: at $eptimus $pacium, quod e$t inter tertium & quartum murum longum, in duas partes diducat.</P> <cap>M<I>uri longi quatuor:</I> P<I>rimus</I> A. S<I>ecundus</I> B. T<I>ertius</I> C. Q<I>uartus</I> D. M<I>uri tran$uer$i $eptem:</I> P<I>rimus</I> E. S<I>ecundus</I> F. T<I>ertius</I> G. Q<I>uartus</I> H. Q<I>uintus</I> I. S<I>extus</I> K. S<I>eptimus $iue medius</I> L.</cap> <foot>B 2 Sed</foot> <p n=>292</p> <fig> <P>Sed redeo ad po$teriorem domicilij part&etilde;, in qua, ut dixi, $unt folles, eo- rum $edilia, machina quæ folles comprimit, organum quod eo$dem didu- cit. Qui$<01> autem follis ex corpore & capite con$tat: corpus uerò compo- $itum e$t ex duobus tabulatis, duobus arcubus, duobus corijs: $ed $uperi- us tabulatum cra$$um e$t palmum, longum quin<01> pedes & tres palmos, la tum po$teriore parte, ubi utrun<01> eius latus parum arcuatur, pedes duos & dimidium: priore, ex qua caput attingit, cubitum. Etenim totum follis cor- pus caput uer$us angu$tatur: quod autem nunc tabulatum appellamus, con $tat ex duabus tabulis abiegnis coagmentatis et conglutinatis, at<01> ex dua- bus tabellis tiliaceis, quæ tabularum latera cingunt, & latæ $unt po$teriore parte digitos $eptem, priore, ex qua caput follis attingunt, $e$quidigitum: quæ tabellæ cum tabulis iccirco cõglutinantur, ut eis ferrei claui, in corium & ip$as adacti, minus noceant. Attamen quidam nullis tabellis cingunt ta- bulas, $ed his $olis, & quidem admodum era$$is utuntur. Superius illud ta- <foot>bulatum</foot> <p n=>293</p> bulatum habet foramen & caudam. Foramen abe$t ab ea parte, ex qua tabu latum attingit caput follis, pedem & tres palmos. E$t uerò in medio tabula- ti longum digitos $ex, latum quatuor: at eius operculum longum & latum e$t palmos duos & digitum, cra$$um digitos tres, ex cuius po$teriore parte ideo particula $uperius exci$a e$t, ut manu teneri queat: item ex priore & la teribus $uperius, ut in tabellis latis palmum, cra$$is digitos tres $imili modo exei$is, $ed inferius, uer$ari po$$it. Nam operculum obductum claudit fora- men, reductum aperit: uerùm excoctor foramen tunc paululum, ut flatus per ip$um exeat ex folle, aperit cùm in metu e$t propter coriũ, quod di$rum pi $olet ubi $ollis uehementius & crebrius fuerit inflatus: claudit uerò idem cum corio rupto flatus di$$ipatur: ueruntamen alij $uperius tabulatum bis, terúe perforan<*>: in quibus foraminibus <*>undis, quæ ip$i loco quadrangu liforaminis $unt: turbines includunt, eos<03>, cùm res po$tulauerit, rur$us ex- trahunt. Sed cauda lignum e$t longum palmos $eptem, uel etiam longius, ut extare po$$it: cuius dimidia pars lata palmos duos & cra$$a palmum cum ultima huius tabulati parte conglutinatur & ad eam affigitur clauis ligneis, glutino oblitis: dimidia è tabulato extat & eminet teres at<01> cra$$a digitos $eptem. Cum cauda præterea et tabulato conglutinatur tabula longa pedes duos, lata totidem palmos, cra$$a palmum: quinetiam cum eiu$dem tabula- ti parte inferiore conglutinatur altera tabula etiam longa pedes duos: quæ di$tat ab ultima tabulati parte tribus palmis: at<01> hæ duæ tabulæ propterea cum tabulato conglutinantur, & ad ip$um clauis ligneis glutino oblitis affi guntur, ut uini diducendi & comprimendi $u$tinere po$$it. Inferius aut&etilde; ta- bulatum æquè ac $uperius conglutinatũ e$t ex duabus tabulis abiegnis, & duabus tabellis tiliaceis: æquè etiam latum & cra$$um e$t, $ed longius cubi- to: etenim capitis pars e$t, ut paulo po$t dicam. Habet hoc inferius tabulatũ foramen $piritale & annulum ferreum: foramen abe$t ab ultima eius parte circiter cubitum. E$t uerò in medio latitudinis eiu$dem tabulati, longum pe dem & latum tres palmos: quod æqualiter diuidit columella: quæ pars e$t tabulati ex ip$o non exci$a, $imiliter longa palmũ, $ed lata tertiam digiti par- tem. At foraminis operculũ longũ e$t ped&etilde; & digitos tres, latũ palmos tres & totid&etilde; digitos. Con$tat aũt ex tabella $ubtili & pelle caprina eã teg&etilde;te: cu ius pars pilo$a $pectat terrã, ad $uperior&etilde; huius tabellæ part&etilde; minutis clauis ferreis e$t affixa pars corij duplicati & lati palmũ, tam longi quàm lata e$t ta bella. Altera uerò corij pars, quæ po$t tabellã e$t, æquè ac tabulatũ bis e$t perforata: quæ duo foramina di$tant inter $e digitis $eptem: per ea penetrãs lorum extra inferiorem tabulati partem connectitur: $ic<03> tabella cum $upe riore tabulati parte copulata, de eo non decidit: at<01> hoc modo $e habet o- perculum & foram&etilde; $piritale. Quod cùm follis diducitur, aperiri $olet, cùm comprimitur, claudi. Verùm annulus ferreus, paululũ compre$$us, longus e$t palmos duos, latus palmum: qui po$t foramen $piritale circiter $pacium pedaneũ<*>d inferiorem tabulati partem fibula ferrea affigitur. Di$tat uerò à po$teriore follis parte ad palmos tres: in annulum i$tum per tran$uer$am ta bulã, quæ follium $edilis pars e$t, penetrantem pe$$ulus ligneus adigitur, ut inferius follis tabulatũ permaneat immobile: quan<08> $unt qui annulo reie- <foot>B 3 cto</foot> <p n=>294</p> cto duabus cochleis ferreis, qua$i clauis quibu$dam, id ip$um ad tabulam affigunt. At arcus uter<01> inter duo tabulata collocatur, & æquè longus e$t ac $uperius tabulatũ: uter<01> conficitur è quatuor tabellis tiliaceis, cra$$is di- gitos tres: quarum duæ longæ po$teriore parte latæ $unt digitos $ept&etilde;, pri- ore duos & dimidiũ: tertia, quæ po$terior, e$t lata palmos duos: eius utrũ<01> caput, paulo cra$$ius digito, in formis tabellarum lõgarum includitur, ibi<03> pariter perforatum, ligneis<03> clauis glutino oblitis & in foramina infixis, cũ ip$is tabellis longis coniungitur & conglutinatur: quinetiam utrun<01> eius caput unà cum tabellæ longæ capite arcuatur: at<01> ex eo nomen inuenit. Quarta autem tabella, quæ abe$tad cubitum à capite follis, di$tendit duas longas tabellas: cuius capitula, in formis tabellarum longarum inclu$a, cum eis coniunguntur & conglutinantur: longa uerò e$t, exceptis capitulis, pe- dem, lata palmum & digitos duos. Sunt præterea aliæ duæ paruulæ tabel- læ cum capite follis & inferiore tabulato conglutinatæ, & ad eadem clauis ligneis, glutino etiam oblitis, affixæ, quæ longæ $unt palmos tres et digitos duos, altæ palmum, cra$$æ digitum: earum dimidia pars paululum re$ecta e$t. Hæ tabellæ capita longarum tabellarum arc&etilde;t à foramine capitis follis, quæ ni e$$ent, eadem capita tanto & tam crebro motu intro compul$a fran- gerentur. Corium aũt e$t bubulum uel equinum: $ed bubulum longe mul- tum<03> præ$tat equino: utrun<01> uerò, duo enim $unt, po$teriore follis parte, qua coniunguntur, latum e$t pedes tres & dimidium: $ed ad utrun<01> tabula tum, & ad utrun<01> arcum longo loro $ingulis $ubiecto affigũtur $erreis cla- uis cornutis, qui longi $unt digitos quin<01>: eorũ autem cornu utrun<01> lon- gum e$t digitos duos & dimidium, latum $emidigitum. Verùm ad tabulata tam crebris clauis affiguntur coria, ut unius claui cornu alterius cornu ferè attingat: $ed ad arcus di$$imiliter. Nam ad po$teriorem arcus tabellam tan- tummodo duobus clauis affiguntur: ad longam utran<01> quatuor: quo $ane modo fit, ut ad unum arcum decem clauis affigãtur: at<01> totidem ad alterũ: quinetiam interdum, cùm excoctor metum habet ne uehemens motus fol- lis ab arcubus coriũ diuellat ac di$trahat, extra id ad longas eorũ tabellas al terius generis clauis affigit tabellas abiegnas: quales ad po$teriores arcuũ tabellas affigere nõ pote$t, quod paululũ $int arcuatæ. Quidam corium ad tabulata & arcus clauis ferreis non affigunt, $ed cochleis ferreis, in tabellas corio $uperpo$itas $imul adactis. Et$i uerò hæc corij affigendi ratio minus quàm altera e$t u$itata, tamen dubium non e$t, quin ei cõmoditate antecel- lat. Po$tremò follis caput, æquè ac reliquum eius corpus, cõ$tat ex duobus tabulatis, & præterea ex nare. Superius tabulatum longum e$t cubitũ, cra$- $um $e$quipalmum: at inferius pars e$t inferioris totius corporis tabulati: $i- militer uerò at<01> $uperius longum, $ed cra$$um palmum & digitum: ex qui- bus duobus cõglutinatis efficitur caput, in quo perforato naris in cluditur: $ed caput po$teriore parte, ex qua reliquum corpus attingit, latum e$t cubi- tum. Cùm uerò proce$$erit ad tres palmos, angu$tius factum e$t digitis duo bus: po$tea tantum re$ecatur, ut priore parte fiat teres & cra$$um palmos du os ac totid&etilde; digitos: ubi circulo ferreo, tres digitos lato, cingitur. Naris aut&etilde; e$t fi$tula ex bractea $errea facta: cuius prior pars caua, digitos tres lata e$t: <foot>po$te-</foot> <p n=>295</p> po$terior, quæ in capite includitur, alta palmum, lata palmos duos. Magis enim ac magis dilatatur: maxime uerò po$teriore parte, ut ib$ flatus copio- $us in eam penetrare po$$it. Tota autem longa e$t pedes tres. At caput cum $uperiore tabulato connectitur hoc modo. Bractea ferrea, lata palmum, lon ga $e$quipalmum, primò affigitur ad alterum capitis latus: di$tat<03> ab eius extremitate ad tres digitos. Ex hac bractea extat pars curuata, longa digitos tres, lata duos. Simili modo altera alterius lateris bractea $e habet. Deinde ex earum regione ad $uperius tabulatum affiguntur aliæ duæ bracteæ fer- reæ, di$tant<03> à laterum extremitate ad digitos duos: quarum utra<01> lata e$t $ex digitos, longa $eptem: utriu$<01> etiam pars media re$ecatur paulo plus tribus digitis, quod ad longitudinem attinet: duobus, quod ad latitudin&etilde;, ut curuatæ parti bracteæ capitis, ei re$pondenti, in hac caua parte $it locus: utrin<01> uerò ex utra<01> bractea extat pars curuata, longa digitos tres, lata du os. Ferreus igitur axiculus in has curuatas bractearũ partes infigitur, ut cir- ca eum $uperius follis tabulatũ quodam modo uertatur. Axiculus uerò lon gus e$t $ex digitos, paulo cra$$ior digito: $ed ex tabulato $uperiore, ubi adi- p$um bracteæ affiguntur, aliqua particula exci$a e$t: quomodo fit, ut axicu- lus de bracteis iam affixis decidere non po$$it. Affigitur autem utra<01> ad ta- bulatum quatuor clauis ferreis, quorum capitula $unt ad interiorem tabula ti partem: acies uerò, $uperius retu$æ, etiam in capitula quodammodo abe- unt: utra<01> bractea ad caput follis affigitur clauo, cui latum e$t capitulum, et duobus alijs, quorum capitula $unt ad exteriorem capitis partem: quinetiã in medio duarum tabulati bractearum remanet $pacium latum palmos du- os: quod $imiliter bractea ferrea, clauis minutis ad tabulatum affixa, tegitur: cui re$pondet altera bractea, quæ e$t inter duas bracteas ad caput affixas: la- ta uerò e$t palmos duos & totidem digitos. Porrò coriũ cõmune e$t capiti cum aliqua reliqui corporis parte: nam eo teguntur bracteæ, imo prior pars $uperioris tabulati & utriu$<01> arcus ac po$terior capitis follis, ne flatus ea parte ex folle erumpat: latum autem e$t palmos tres & totidem digitos: tam uerò longum, ut ab uno inferioris tabulati latere per dor$um $uperioris ex- ten$um pertingat: &qring;d ip$um crebris clauis cornutis ad $uperius tabulatũ ab una parte affigitur, ab altera ad follis caput: utrin<01> etiã ad inferius tabulatũ.</P> <cap>T<I>abulatum $uperius</I> A. T<I>abulatum inferius</I> B. D<I>uæ tabulæ ex quibus utrun<16> con- $tat</I> C. V<I>triu$<16> pars po$terior arcuata</I> D. V<I>triu$<16> pars prior angu$tata</I> E. T<I>a- bellæ</I> F. S<I>uperioris tabulati foramen</I> G. O<I>perculum</I> H. T<I>abellæ</I> I. C<I>auda</I> K. T<I>abula exterior</I> L. T<I>abula interior pingi non pote$t.</I> I<I>nferioris tabulati pars inte- rior</I> M. C<I>apitis pars</I> N. F<I>oramen $piritale</I> O. C<I>olumella</I> P. O<I>perculum</I> Q. C<I>orium</I> R. L<I>orum</I> S. I<I>nferioris tabulati pars exterior</I> T. F<I>ibula</I> V. A<I>nnu- lus</I> X. A<I>rcus</I> Y. T<I>abellæ eius longæ</I> Z. T<I>abella po$terior</I> AA. C<I>apitula arcuata</I> BB. T<I>abella di$tendens longas</I> CC. T<I>abellæ paruulæ</I> DD. C<I>oriũ</I> EE. C<I>lauus</I> FF. C<I>ornua</I> GG. C<I>ochlea</I> HH. L<I>orum longum</I> II. C<I>aput</I> KK. T<I>a- bulatum eius inferius</I> LL. T<I>abulatum $uperius</I> MM. N<I>aris</I> NN. I<I>ntegrum follis tabulatum inferius</I> OO. B<I>racteæ duæ capitis exteriores</I> PP. E<I>arum caruata pars</I> QQ. B<I>ractea capitis media</I> RR. B<I>racteæ duæ $uperioris tabulati exteriores</I> SS. E<I>iu$dem media</I> TT. A<I>xiculus</I> VV. F<I>ollis integer</I> XX.</cap> <foot>B 4 At<01></foot> <p n=>296</p> <fig> <P>At<01> hoc modo qui$<01> follis $e habet. Cùm aũt bini ad $ingulas fornaces pertineãt, nece$$e e$t ut XII. $int folles, $i in una officina $ex fuerint fornaees. <foot>Sed tem</foot> <p n=>297</p> Sed t&etilde;pus e$t iam de eorũ $edilibus dicere: primo humi locantur duo tigna, paulo minus longa quàm murus fornacum: quorũ prius e$t latum & cra$- $um tres palmos, po$terius palmos tres & digitos duos: prius uerò à tergo muri fornacũ di$tat duobus pedibus, po$terius à priore pedibus $ex & pal- mis tribus. Defodiuntur autem in terra, ut $tabilia permaneant: quinetiam aliqui, ut idem $iat, per utriu$<01> aliquot foramina paxillos cuneatos in te<*>ã altius agunt. Deinde duodecim tigna erigũtur: quorum inferiora capita in- cluduntur in formis tigni, quod e$t prope tergum muri fornacũ locati: quæ tigna longa $unt, exceptis capitibus, pedes duos, lata palmos tres & totid&etilde; digitos, cra$$a palmos duos. Sur$um autem uer$us ad palmos duos perforæ ta $unt: quorum foraminũ altitudo e$t ad palmos tres, latitudo ad $equipal- mum: at interuallis paribus omnia tigna non di$tinguuntur. Etenim primũ à $ecundo abe$t pedes tres & digitos quin<01>: pari modo tertium à quarto: $ecundum uerò à tertio pedes duos, palmum unum, digitos tres: reliquorũ etiam tignorum interualla eodem modo pariter & impariter $unt di$tincta: quorum ubi<01> quaterna ad binas fornaces pertinent: $ed eorundem tigno- rum capita $uperiora includuntur in formis trabis immi$$æ: quæ longa e$t pedes duodecim, palmos duos, digitos tres: nam extat è primo tigno $tatu- to digitos quin<01>, & totidem è quarto: $ed lata e$t palmos duos & totidem digitos, cra$$a palmos duos. Quia uerò earum trabium $ingulæ quaternos folles $u$tentant, tria $int, nece$$e e$t. At è regione tignorum duodecim toti dem erigũtur: quorum $ingulorum bina capita inferiora, nam ima quidem parte, $ed media, pror$us exci$a $unt, includuntur in formis tigni po$terioris humi locati: ea uerò longa $unt, exceptis capitibus, pedes duodecim & pal- mos duos, lata palmos quin<01>, cra$$a duos. Ab infima autem parte $ur$um uer$us exci$a $unt: quæ pars caua alta e$t pedes quatuor & digitos quin<01>, la ta digitos $ex: $ed eorundem tignorum capita $uperiora includuntur in for- mis trabis ip$is impo$itæ: quæ arctè $ubijcitur trabibus à tergo muri forna- cum, et in po$teriore muro collocatis. E$t uerò lata palmos tres, cra$$a duos, longa pedes tres & quadraginta. Quod $i tam longa in promptu non fue- rit, duæ tre$úe in eius locum $ub$titui po$$unt, quæ iunctæ eandem habeãt longitudinem: $ed ne hæc quidem tigna $tatuta omnia paribus interuallis di$tinguũtur, $ed primum à $ecundo di$tat pedibus duobus, palmis tribus, digito uno: at<01> $imiliter tertium à quarto di$tat. Secundum uerò à tertio pede uno et palmis tribus ac totidem digitos: quo modo etiam reliquorum tignorum interualla pariter & impariter di$tinguuntur. Cni<01> præterea ti- gno $tatuto quà $pectat, oppo$itum tignum $tatutum forma e$t $upra part&etilde; capitis cauam ad pedem & digitum: in<03> quatuor $tatutorum formis unũ includitur tignũ: quod etiam ip$um quatuor habet formas: ita<01> formæ in formis inclu$æ faciunt, ut melius cõiungi, clauis<03> ligneis transfigi po$$int. Id autem tignum longum e$t pedes tredecim, palmos tres, digitum unum: nam extat è primo tigno palmos duos & digitos duos: at<01> totid&etilde; palmos & digitos è quarto: latum uerò e$t palmos duos & totid&etilde; digitos, cra$$um it&etilde; palmos duos. Quia uerò duodecim $unt $tatuta, tria $int eiu$modi tigna nece$$e e$t: uerùm in $ingulis id genus tignis & $ingulis trabibus, quæ mi- <foot>noribus</foot> <p n=>298</p> noribus $tatutis $unt impo$itæ, collocãtur quatuor tigilla: quorum quod<01> longum e$t pedes nouem, latum palmos duos & digitos tres, cra$$um pal- mos duos & digitum. Primum aũt tigillũ di$tat à $ecundo pedibus quin<01>, palmo uno, digito uno: & quidem tam priore quàm po$teriore parte: nam ibi extra $tatuta tigna locantur $ingula tigilla: pari $pacio tertium di$tat à quarto: $ed $ecundum abe$t à tertio pedem & digitos tres: at<01> eodem mo- do reliqua octo tigilla interuallis di$tinguuntur: quintum enim à $exto, & $eptimum ab octauo di$tat tanto $pacio, quanto primum à $ecundo & terti <*>m à quarto. At $extum à $eptimo tanto $pacio, quanto $ecundum à tertio. <*>na autem tigilla $u$tinent tabulam unam tran$uer$am, longam pedes $ex, <*>atam pedem, cra$$am palmum: quæ à duobus po$terioribus tignis $tatutis di$tat pedibus tribus & palmis duobus. Cùm uerò tabulæ $ex numero $int, in $ingulis collocantur bini folles: quorum inferius tabulatum ex eis extat palmum. Vtriu$<01> uerò tabulati annulus ferreus per $uum tabulæ foramen de$cendit: at<01> in eum adigitur pe$$ulus ligneus, ut ip$um, $icuti $upra dixi, permaneat immotum: at uter<01> follis procedit per $ui tigilli tergum in fi$tu lam æneam, in qua utriu$<01> naris collocatur capitibus eorum arctè coniun- ctis. Sed fi$tula lamina ænea uel ferrea e$t complicata, longa pedem & pal- mos duos ac totidem digitos, cra$$a $emidigitum, inferiore tamen eius par- te digitum: cuius prior caua pars e$t lata digitos tres, alta digitos duos & di midium: nam pror$us teres non e$t: po$terior uerò lata e$t pedem, palmos duos, digitos tres. Lamina autem $uperiore parte, qua complicatur, omni- no non coniungitur, $ed rima manet lata $emidigitum: quæ po$teriore par te ad tres digitos dilatatur. Hæc fi$tula imponitur in fornacis foram&etilde;, quod in medio muro & fornice e$$e dixi: $ed nares folliũ, in hac fi$tula collocatæ, di$tant à priore eius parte ad digitos quin<01>.</P> <cap>T<I>ignum prius humi $tratum</I> A. T<I>ignum po$terius in $olo lo- catum</I> B. P<I>riora tigna $tatuta</I> C. E<I>orum foramina</I> D. T<I>rabs immi$$a</I> E. P<I>ofteriora tigna $tatuta</I> F. E<I>orum fo/ ramina</I> G. T<I>rabs immi$$a</I> H. T<I>ignum in corum $tatuto/ rum formis inclu$um</I> I. T<I>igilla</I> K. T<I>abulæ</I> L. E<I>arum foramina</I> M. F<I>i$tula</I> N. E<I>ius po$terior pars</I> O. E<I>ius prior pars</I> P.</cap> <foot>At ti-</foot> <p n=>299</p> <fig> <P>At tigilla quæ longis axis dentibus depre$$a folles comprimunt, tot $unt numero quot folles. Quod<01> uerò inclu$um in binorum tignorũ $tatuto- rum foraminibus, longum e$t pedes octo & palmos tres, latum & cra$$um palmum. Extat autem è priore tigno palmos duos & tantundem è po$terio re, ut ibi id ip$um bini axis dentes <*>primere po$$int: qui non modo pene- trant in po$terioris tigni $tatuti fo<*>amen, $ed extra ad tres digitos extãt. Per prioris præterea tigni $tatuti foramen rotũdum, quod ad eius latera e$t $ur- $um uer$us ad palmos tres & totidem digitos, at<01> per foram&etilde; tigilli in ip$o inclu$i penetrat axiculus ferreus: circa quem, quod uoluatur, tigillum depri mi & attolli pote$t: quinetiã ip$e axiculus uer$atur. Cuiu$<01> uerò tigilli pars po$terior ad cubiti longitudinem palmo & digito latior e$t quàm reliqua, ibi<03> perforata: in quo foramine includitur uectis longus pedes $ex & pal- mos duos, latus tres digitos, cra$$us ferè $e$quidigitum, $uperiore parte ali- quantum curuus, ut ad follis caudam po$$it accedere. Verùm $ub tigillo per uectis foramen iccirco penetrat clauus, ut ip$e tigillum $ecũ attollat. Vectis autem à $uperiore parte deor$um uer$us ad digitos $ex perforatus e$t: quod foramen longum e$t palmos duos, latius digito: in ip$um inijcitur uncus in $trumenti ferrei, quod cra$$um e$t digitum: $uperiore parte formatum in fi- guram annuli uel rotundi, uel quadranguli, cuius pars caua e$t, lata duos di <foot>gitos:</foot> <p n=>300</p> gitos: inferiore uncinatũ. Eiu$modi uerò annulus altus & latus e$t digitos duos: at uncus altus e$t digitos tres. Talis autem in$trumenti pars media in- ter annulum & uncum longa e$t palmos tres, & digitos duos. Sed in annu- lo huius in$trum&etilde;ti inclu$a e$t uel cauda follis, uel annulus magnus eam pre hendens, qui cra$$us e$t digitum: eiu$dem $uperior caua pars lata e$t palmos duos, inferior digitos duos: alter annulus ferreus, priori nõ di$$imilis, retro caudam follis preh&etilde;dit: is angu$tiorem partem $ur$um uer$us habet: in qua inclu$us e$t annellus alterius in$trum&etilde;ti ferrei $imilis priori: cuius uncus ad $uperiora tendens prehendit funem religatum ab annulo ferreo preh&etilde;den- te caput tigni, de quo mox dicturus $um. Vel contra ferreus annulus caput tigni prehendit, in unco autem inclu$us e$t annellus alterius in$trumenti fer rei, cuius annulus caudam follis cingit: quo modo carent fune. Porrò trabi- bus in duobus muris collocatis imponitur trabs à tignis $uperioribus $tatu tis di$tãs pedibus quatuor & dimidio: quæ lata e$t palmos duos, cra$$a $e$- quipalmum: in cuius forma includitur inferius caput tigni $tatuti, longi ex- ceptis capitibus pedes $ex & palmos duos, lati palmos tres, cra$$i duos. Eiu$ modi uerò caput $uperius includitur in forma alterius tigni: quod arctè $ub ijcitur tignis, quæ ex $tatutis ad obliqua pertin&etilde;t. Id uerò tignum latum e$t palmos duos, cra$$um unum. Tignum præterea $tatutum $ur$um uer$us ad duos pedes perforatum e$t: quod foramen altum e$t pedes duos, latum di- gitos $ex. Per eiu$dem tigni foramen rotundũ, quod ad ip$ius latera e$t $ur- $um uer$us ad tres pedes & palmum, at<01> per foramen tigni, in ip$o inclu$i, penetrat axiculus ferreus: circa quem, quia uer$atur tignũ, deprimi & attol- li pote$t: quod longum e$t pedes octo. Eius alterum caput $uperiore parte altius e$t reliquo corpore ad tres digitos, $ub qua eminentia formam habet latam digitos duos, altam tres, in qua inclu$us e$t annulus ferreus, à quo fu- nem religatum e$$e dixi. Is longus e$t palmos quin<01>. Superior eius pars ca ua e$t lata palmos duos & totidem digitos, inferior palmum & digitum: ei- u$dem tigni dimidia pars, de cuius capite iam feci mention&etilde;, alta e$t palmos tres, cra$$a unum: extat<03> è tigni $tatuti foramine, in quo inclu$um e$t, tres pedes. Dimidia uerò, cuius caput $pectat tergum muri fornacum, alta e$t pe dem & palmum, cra$$a pedem: $upra quam partem $tatuta & affixa e$t cap$a longa pedes tres & dimidium, lata pedem & palmum, alta $emipedem. Ea uerò uariat: nam inferius aut angu$tior e$t, aut æquè ac $uperius lata: utra<01> lapidibus & terra completur, ut pondero$a fiat. Hoc aut&etilde; excoctori cauen- dum & prouidendum e$t, ne lapides crebro motu ex cap$a ex cidant: quod ip$um efficiet bacillo ferreo ex utra<01> parte cuneato, $i id cap$æ $uperiniectũ utrin<01> in tignum egerit: lapides enim retinere pote$t. Quidam cap$æ loco in tignũ infigunt bacilla quatuor, pluráue, at<01> inter ea lutum in terijciũt, ut quoties res po$tulauerit, toties ad põdus addere, uel de eo adimere po$$int.</P> <cap>T<I>igillum quod axis de ntibus depre$$um follem comprimit</I> A. F<I>oramina tignorum $tatutorum</I> B. V<I>ectis</I> C. F<I>erreum in$trumentum cui annulus quadrangulus</I> D. F<I>erreum in$trumentum cui annulus rotundus</I> E. C<I>auda follis</I> F. T<I>ignum $tatutum</I> G. T<I>ignum inclu$um</I> H. C<I>ap$a æqualiter lata</I> I. C<I>ap$a inferius angu$ta</I> K. B<I>acilla tigno infixa</I> L.</cap> <foot>Re$ta</foot> <p n=>301</p> <fig> <P>Re$tat de u$u, in quo e$t hoc organum. Tigillũ ab axis dentibus depre$- $um comprimit follem: is compre$$us flatum per narem emittit: rur$us uerò ip$ius cap$æ pondere leuatus concipit flatum, qui per foramen $piritale in i- p$um penetrat. Sed machina, cuius dentes tigilla deprimunt, ita $e habet. Primo fit axis, ad cuius alterum caput extra domicilium e$t rota, ad alterum intra domiciliũ tympanum è fu$is con$tans: quod conficitur ex duobus or- bibus duplicatis inter $e di$tantibus pede, cra$$is digitos quin<01>, altis circũ- circa pedem & digitos duos. Duplicia autem $unt: nam uter<01> ex binis orbi bus æquè cra$$is compo$itus e$t: at<01> clauis ligneis conglutinatus: quineti- am interdum uter<01> $uperius circumcirca laminis ferreis obductus e$t: fu$i uerò $unt numero triginta, longi pedem & palmos duos ac totid&etilde; digitos: utrin<01> in orbe includuntur: teretes $unt & lati digitos tres. Di$tant ctiã in- ter $e totidem digitis. At<01> hoc $ane modo $e habet tympanum quod ex fu- $is con$tat. Alterum uerò dentatũ e$t ad alterius axis caput: cuius orbis du- plicatus cra$$us e$t palmos duos & digitum: eius orbis interior, qui compo $itus e$t ex quatuor curuaturis, cra$$us e$t palmum: ubi<01> latus palmos du- os & digitum. Exterior uerò, qui eodem modo, quo interior, factus e$t ex quatuor curuaturis, cra$$us e$t palmum & digitum: non æqualiter latus, $ed ubi in eum includitur caput radij, latus e$t pedem & palmum, & digitum, <foot>C Deinde</foot> <p n=>302</p> Deinde utrobi<01> paulatim fit angu$tior, adeo ut angu$ti$$ima eius pars tan tummodo lata fiat palmos duos & totidem digitos. Sed curuaturæ exterio res cum interioribus $ic committuntur, ut quæ<01> exterior in medio interio- ris finiatur: & contra quæ<01> interior in medio exterioris: quali compactio- ne tympanum firmius fieri dubium nõ e$t. Curuaturæ præterea exteriores cum interiorib. cõglutinãtur crebris clauis ligneis. Curuatura uerò quæ<01>, $i eam per tergum rotundũ dimetimur, longa e$t pedes quatuor & palmos tres. Verùm radij $unt quatuor, lati palmos duos, cra$$i palmum & digitũ, longi exceptis capitibus pedes duos & digitos tres: quorum alterum caput includitur in axe, ibi<03> paxillis adactis firmatur: alterum in trianguli figurã formatum in curuaturæ exterioris, ip$i oppo$itæ, partem latiorem includi- tur: partim $uam $eruans figuram tam altè quàm curuatura a$c&etilde;dit, ligneo<03> clauo cum ip$a coniungitur & conglutinatur: qui clauus $ub interiore orbe infigitur in radio: $ed pars radij in triãguli figuram formata interior e$t, $im- plex exterior. At triãgulus i$te duo latera habet æqualia, erecta $cilicet, quæ longa $unt palmum. Eis uerò $ubiectum e$t inæquale, nam longum digitos quin<01>. Ad eandem figuram pars ex curuatura exci$a e$t. Porrò tympanum dentes habet numero $exaginta: quia enim nece$$e e$t tympanum, cui $unt fu$i, bis uerti anteaquam hoc ip$um $emel uertatur, tot $int oportet: longi<*>u tem $unt pedem. Extant enim ex tympani orbe interiore palmum, ex exteri ore digitos tres: at lati $unt palmum, cra$$i digitos duos & dimidium. Vtau tem unus ab altero di$tet digitis tribus nõ aliter ac fu$i, ip$a res po$tulat. A- xis autem cra$$itudo $ecundum proportionem radiorum & curuaturarum debet confici. Quoniam uerò bini eius dentes $ingula deprimunt tigilla, i- p$um d&etilde;tes habere quatuor & uiginti nece$$e e$t: quorum qui$<01> ex eo ex- tet pedem & palmum ac digitum: figuram ferè habens $emicirculi, cuius la- tior pars lata $it palmos tres & digitũ: quæ<01> uerò cra$$a palmum. Sed den- tes di$tribuendi $unt $ecundum has quatuor axis partes $uperiorem & infe riorem at<01> duas quæ $unt à lateribus: ita<01> axis habeat duodecim forami- na: quorum primum ex $uperiore parte per eum penetret in inferiorem: $e- cundum ex uno latere in alterum. Primum autem di$tet à $ecundo pedibus quatuor & palmis duobus. Eod&etilde; modo bina quæ<01> foramina, quæ $equun tur, $e habeant, & ij$dem interuallis di$tinguantur: cùm præterea dentes $in guli $ingulis debeãt e$$e oppo$iti, primus includitur in primi foraminis par tem $uperiorem, $ecundus in eiu$dem partem inferiorem, paxillis<03> adactis firmantur ne ex eis excidant. Tertius uerò includitur in $ecundi foraminis partem, quæ e$t à dextro latere. Quartus in eiu$dem partem, quæ e$t à $ini- $tro: pari modo alij dentes in cluduntur in $equentia foramina: qua ratione fit, ut dentes uici$$im tigilla deprimant. Po$tremò ne hoc quidem omitten- dum, multis unum tantummodo e$$e axem, cui dentes $imul & rota $int.</P> <cap>A<I>xis</I> A. R<I>ota</I> B. T<I>ympanum ex fu$is con$tans</I> C. A<I>lter axis</I> D. T<I>ympanum dentatum</I> E. E<I>ius radij</I> F. E<I>iu$dem curuaturæ</I> G. E<I>iu$dem dentes</I> H. A<I>xis dentes</I> I.</cap> <foot>Hæc</foot> <p n=>303</p> <fig> <P>Hæc hactenus pluribus uerbis: quæ tamen non intempe$tiue hoc loco per$ecutus uideri po$$um, quod $ine his omnibus metallorum conflatura, ad quam nunc aggrediar, fieri non po$$it. Venarum autem auri, argenti, æ- ris, plumbi nigri in fornacibus excoquendarum quatuor $unt rationes: una auri uel argenti diuitum, altera mediocrium, tertia pauperum, quarta earũ, quæ æs uel plumbum in $e continent: $iue precio$um metallum in eis in$it, $iue illo careant. Prima uenarum excoctio perficitur in fornace, cuius os ad tempus clau$um e$t: reliquæ tres in fornacibus, quarũ os $emper patet. Sed primò dicam quomodo fornaces ad excoquendas uenas $int præparandæ: & de prima excoquendi ratione. Puluis quidem è quo focus & catinus con fici $olent, fit ex carbonibus & terra: carbones pilis $ubiecti cõtunduntur in cap$a: quæ priore parte $uperius occluditur tabella, inferius ex eius parte pa tente carbones in puluerem contriti excidunt. Pila uerò non $unt præferra- ta, $ed lignea pror$us. Attamen ima parte lato circulo ferreo cinguntur.</P> <cap>C<I>arbones</I> A. C<I>ap$a</I> B. P<I>ila</I> C.</cap> <foot>C 2 Puluis</foot> <p n=>304</p> <fig> <P>Puluis autem in quem carbones $unt contriti, uel ab ij$dem re$olutus cõ ijcitur in cribrum, cuius fundum e$t bracteis contextum ligneis: quod cri- brum ducitur & reducitur, aut in duobus ligneis uel ferreis bacillis ad trian guli $imilitudinem $uper uas locatis, aut in $camno excauato & po$ito in of- ficinæ $olo: puluis qui decidit in uas uel in officinæ $olum ad hanc tempera- turam utilis e$t: carbunculi uerò, qui in cribro reman$erunt, ex eo effundun tur, rur$us<03> $ubijciuntur $ub pila.</P> <cap>V<I>as</I> A. B<I>acilla</I> B. C<I>ribrum</I> C. S<I>camnum excauatum</I> D.</cap> <p n=>305</p> <fig> <P>At terra effo$$a primò in $ole exponitur ut $icce$cat: deinde batillo inijci- tur in cratem colurnis uiminibus cra$$is, $ed nõ contiguis, contextam & ob liquè erectam, & perticæ innixam: quo modo terra minuta & eius glebulæ per cratis foramina penetrant, glebæ & lapides non penetrantes deor$um feruntur in $olum: terra, quæ per cratem penetrauit, ci$io biroto inuehitur in officinam, ibi<03> cribratur. Cribrum autem, quod $uperiori non e$t di$$i- mile, ducitur & reducitur in tabellis æqualiter cap$æ longæ impo$itis: pul- uis, qui è cribro decidit in cap$am, ad hanc cõpo$itionem aptus e$t. Glebas uerò, quæ in eo reman$erunt, alij abijciunt, alij $ub pila $ubijciunt: talis pul- uis terrenus cum puluere carbonum permi$cendus & madefaciendus in fo ueam quandam, ut diutius bonus permaneat, conijcitur: & a$$eribus, ut im purus non fiat, contegitur.</P> <cap>C<I>rates</I> A. P<I>ertica</I> B. B<I>atillum</I> C. C<I>i$ium birotum</I> D. C<I>ribrum</I> E. T<I>abellæ</I> F. C<I>ap$a</I> G. F<I>ouea contecta</I> H.</cap> <foot>C 3 Duas</foot> <p n=>306</p> <fig> <P>Duas autem pulueris carbonum partes accipito, & unam pulueris terræ contu$æ, eos<03> pulueres inter $e ra$tello bene mi$ceto: tum aquam infund&etilde;s ita madefacito, ut in pilæ figuram niuis in$tar facile formari po$$it. Talis qui dem puluis $i leuis fuerit, magis madefiat aqua: $i grauis, minus. Sed fornaci nouæ tantummodo lutum interius illinatur: cùm ut hiantium parietum ca ua, $i quæ fuerint, compleantur, tum maxime ut id $axa tueatur ab iniuria i- gnium. At quia ueteris fornacis, in qua uena excocta fuit, $axa cum, po$tquã refrixit, mini$ter cadmias, quæ ad parietes adhæ$erunt, ferrea $patha decu- tit, at<01> ferreo rutro & ra$tro quinquedenti extrahit, franguntur, ip$ius caua $unt primò fragmentis $axorum uel laterum complenda. Faciat autem id i- p$um manus in fornacem per eius os immittens, aut $calis ad eandem appo- $itis earum gradibus a$cendens per $uperiorem part&etilde; patentem: quibus $ca lis $uperius a$$eris pars $it affixa, ut ad eam $e applicare & reclinare poi$it: de inde ij$dem $calis u$us, parietibus lutum illinat $patha lignea pedes quatuor longa, cra$$a digitum, inferius ad altitudinem pedis lata palmum, uel etiam latior: alioqui digitos duos & dimidium. Hac eadem lutum, parietibus for nacis interius illitum æquet. Attamen æneæ fi$tulæ os ex luto nõ emineat, ne materia circa id ferruminata impediat excoctionem. Folles enim per eam fornaci in$pirare nõ po$$unt. Tum idem mini$ter paucum puluerem carbo- <foot>num in</foot> <p n=>307</p> num in foueam inijciat, eum<03> terreno puluere con$pergat: mox ua$culo in- fundat aquam: $copis undi<01> foueam uerrat: ij$dem eandem aquam turbidã impellens in focum fornacis ip$um etiam uerrat: deinde puluerem mi$tum & madefactum in fornacem inijciat: iterum<03> $calarum gradibus a$cend&etilde;s pilo in fornacem immi$$o puluerem tundat, ut focus fiat $olidus. Pilum aũt teres $it & longum palmos tres: inferius latum digitos quin<01>, $uperius tres & dimidium. Nam in metæ $uperius reci$æ figuram formatum e$$e debet: Manubrium pili teres longũ $it pedes quin<01>, cra$$um digitos duos & di- midium. Pilũ præterea $uperiore parte, qua in ip$o includitur manubriũ, cir culo ferreo duos digitos lato cingatur. Sunt qui eius loco utuntur duobus pilis teretibus tam inferius quàm $uperius latis digitos tres & dimidiũ: $unt qui duabus $pathis ligneis, $ed pila $pathis præ$tant. Simili modo in fo- ueam, quæ e$t extra fornacem, inijciat puluerem compo$itum & madefa- ctum, eum<03> pilo tundat: in quam ferè completam rur$us conijciat pulue- rem, at<01> eum $ur$um uer$us fi$tulam æneam pilo protrudat, ut ad digitum $ub eius ore focus decliuis de$cendat in foueam catini: po$$it<03> metallum defluere. Iteret autem eadem u$<01> dum fouea fuerit completa: quam mox curuata lamina ferrea, longa palmos duos & totidem digitos, lata tres di- gitos, $uperius hebete, inferius acuta excindat, ut catinus fiat rotundus & latus pedem, altus palmos duos, $i centumpondium plumbi continere de- bet: $in libras tantum $eptuaginta, latus palmos tres, altus æque ac prior pal mos duos. Foueam uerò exci$am rur$us tundat pilo æneo terete, altos di- gitos quin<01>, lato totidem: cui $it manubrium teres, curuatum, cra$$um $e$- quidigitum: aut altero pilo æneo, formato in figuram metæ $uperius reci- $æ: cui impo$itus $it turbo inferius reci$us, ut media pili pars manu prehendi po$$it: quod altum $it digitos $ex, inferiore parte latum digitos quin<01>, $upe riore quatuor: alij eius loco u$urpant $pátham ligneam inferius latam pal- mos duos & dimidium, cra$$am unum. Catino præparato redeat ad forna- cem, & oris utri<01> lateri ac $uperiori eius parti lutum $implex illinat. In infe- rior&etilde; uerò ponat lutũ, &qring;d inferius intinxit in puluer&etilde; à carbonib. re$olutũ: quo cauere poterit ne lutum, foci puluerem ad $e trahens, eum uitiet: tum in os fornacis imponat bacillum rectum et teres, longum dodrantem, cra$$um digitos tres. Po$tea ad lutum apponat carbonem ita longum et latum, ut os totum occludat. Quod $i unus carbo tam magnus in promptu non fuerit, duos in eius locum $upponat. Ore $ic ob$tructo tot carbones, quot capit al ueus bracteis ligneis contextus, inijciat in fornacem. Ne uerò carbo, quo oc clu$um e$t os fornacis, tunc excidat, eum magi$ter manu teneat. Sint autem carbones, qui in fornacem inijciuntur, mediocres: magni enim follium fla- tum impediunt, ne per fornacis os exire po$$it in catinum, eum<03> calefacere. Tum idem magi$ter carboni ad os fornacis appo$ito lutum illinat, at<01> ba- cillũ ex ip$o extrahat: $ic<03> fornax e$t præparata. At mini$ter rur$us tot car- bones maiores, quot aluei quatuor uel quin<01> capiunt, in fornacem inijci- at, & eam totam compleat carbonibus: paucos etiam carbones conijciat in catinum, at<01> $uperinijciat prunas ut calefiat. Ne uerò ignis flamma per os fornacis ingre$$a carbones incendat, id ip$um luto oblinat, uel claudat ollæ <foot>C 4 frag-</foot> <p n=>308</p> fragmento. Veruntamen aliqui ue$peri non calefaciunt catinum, $ed ma- gnos carbones ad marginem eius $ic ponunt, ut alius alio nitatur: qui prio- rem rationem $equuntur, mane uerrunt catinum, purgant<03> à carbunculis & cineribus: qui po$teriorem, mane titiones ardentes, quos cu$tos officinæ parauit, carbonibus $uperinijciunt.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. S<I>calæ</I> B. A<I>$$eris pars ad eas affixa</I> C. R<I><*>- trum</I> D. R<I>a$trum quinquedens</I> E. S<I>patha lignea</I> F. S<I>c<*> pæ</I> G. P<I>ilum</I> H. P<I>ila æqualiter lata</I> I. D<I>uæ $pathæ li /gneæ</I> K. C<I>uruata lamina</I> L. P<I>ilum æneum</I> M. A<I>lterum pilum æneum</I> N. S<I>patha lata</I> O. B<I>acillum</I> P. A<I>lueus bræ cteis ligneis contextus</I> Q. V<I>a$a e corio facta duo, quibus a- qua ad re$tinguendum incendium, $i quo officina confl<*>grare cœperit, hauritur</I> R. S<I>iphunculus orichalceus, quo ead&etilde; hau- $ta exprimitur</I> S. V<I>nci duo</I> T. R<I>utrum <*></I> V. O<I>pera- rius terram ferreo in$trumento uerberans</I> X.</cap> <fig> <P>Quarta uerò hora magi$ter exordiatur operam, primo<03> carbunculũ ar- dentem per fi$tulã æneã inter nares folliũ immittat in fornac&etilde;: at<01> follibus <foot>ignem</foot> <p n=>309</p> $gnem excitet: quo modo tam catinus quàm focus dimidiæ horæ $pacio $a- tis calefiunt: ac certe quidem $i præcedente die uena in eadem fornace fue- rit excocta citius calefiunt: $i non fuerit excocta, tardius. Focus uerò & ca- tinus ni ante calefiant quàm inijciatur uena excoquenda, ip$i uitium facient, metalla damnum. Nam $i puluis, ex quo uter<01> e$t confectus, fuerit æ$tiuo tempore humidus, hyberno congelauerit, uter<01> ruptus unà cum metallis & alijs tonitru in$tar $onum fundens di$$ipatur non $ine magno hominum periculo. Deinde magi$ter inijciat in fornacem recrementa: quæ liquefacta ex ore defluent in catinum: mox ob$truat os luto, cum quo puluis carbonũ e$t permi$tus: id autem manu apponat ad pilum ligneum teres, cra$$um di- gitos quin<01>, altum palmos duos: cuius manubrium $it longum pedes tres. Tum conto uncinato recrementa extrahat ex catino: et $i uenam auri uel ar- genti diuitem excocturus e$t, plumbi centumpondium in ip$um imponat: $in pauperem, dimidium: ad illam enim ei multo plumbo opus e$t: ad hanc, pauco. Mox plumbo $uperinijciat titiones, ut lique$cat: po$tea ritè faciat o- mnia & ordine quodam inijciat in fornacem, primo tantam panum, ex pyri te conflatorum, portionem, quanta ad uenam excoquendam opus e$t: de- inde uenæ, cum $puma argenti & molybdæna at<01> lapidibus qui facile igni lique$cunt $ecundi generis mi$tæ tantum, quantum duo aluei capiunt: tum rot carbones, quot recipit alueus bracteis ligneis contextus: po$tremò re- crementa: fornace iam dictis rebus repleta uenã paulatim excoquat: $ed eam non nimis ad po$terior&etilde; fornacis parietem adijciat, ne circa nares folliũ fer- ruminata $piritui impedimento $it, ignis<03> minus luculenter ardeat. Is certe in præ$tantium excoctorũ numero $emper habitus e$t, qui quatuor elemen ta pote$t temperare. Temperat autem qui uenæ, quæ terræ particeps e$t, nõ plus quàm conuenit, in fornacem inijcit: qui aquam, quoties hanc res po$tu lat, infundit: qui flatus follium moderatur arte: qui in ignem, qua parte lucu lenter ardet, uenam iacit. Magi$ter quidem aquam in utran<01> fornacis par- tem paulatim infundens carbones madefaciat, ut ad eos adhære$cant tenu- i$$imæ uenarum partes, quæ alioqui flatu follium, & ui ignium agitatæ & $ublatæ cum fumo euolarent. Sed quia diuer$a uenarum excoquendarũ na tura e$t, excoctores nece$$e habent focum nunc altum nunc<*>umilem para- re, & fi$tulam, in qua nares follium $itæ $unt, interdum ualde, interdum pa- rum decliuem ponere: at<01> fornaci flatum follium modò lenem, modò uehe mentem in$pirare. Etenim ad uenas, quæ cito calefiunt & lique$cunt, exco- ctoribus opus e$t humili foco, fi$tula, quæ parum decliuis $it po$ita, flatu fol lium leni: contrà ad eas, quæ tardè calefiunt & lique$cunt alto foco, fi$tula, quæ multum decliuis $it collocata, flatu follium uehemente: ad has etiam o- pus ip$is e$t fornace multum calfacta, & in qua prius recrementa $unt reco- cta, uel panes ex pyrite conflati, uel lapides, qui facile igni lique$cunt, cocti: quæ ni fiant uenæ in$identes in foco fornacis, os ob$truunt & qua$i $uffo- cant: quod etiam minutulæ particulæ metallicæ, quæ, dum uenæ lauar&etilde;tur, $ub$ederunt, facere $ol&etilde;t. Magni præterea folles habeant latas nares: $i enim angu$tæ fuerint, multus & magnus flatus nimis arctè & acutè in$piratur fornaci: unde materia liquefacta refrigeratur, & circa nares ferruminatur. <foot>at<01></foot> <p n=>310</p> at<01> ob$truit os fornacis: qua re domini magnum damnum faciunt. Quod $i uena cumuletur & non lique$cat, excoctor $calis ad latus fornacis appo$i- tis a$cendens eam cu$pidato uel uncinato conto diuidat: quo etiam in fi$tu- lam, in qua follium nares iacent, immi$$o deor$um uer$us uenam circa eam ferruminatam dimoueat. Po$t autem quartam horæ partem cum iam plum bum, quod mini$ter in catinum po$uit, liquefactum fuerit, magi$ter conto aperiat os fornacis: bacillum e$t ferreum, longum pedes tres & dimidiũ, pri ore parte cu$pidatum & parum curuatum, po$teriore cauum, ut manubriũ ligneum in ip$um includi queat: quod longum e$t pedes tres: ita cra$$um ut manu bene teneri po$$it. Tunc uerò è fornace primò in catinum defluunt re crementa: in quæ lapis cum metallo permi$tus, uel ad quem illud adhæret, mutatus e$t: item<03> terra & $uccus concretus: deinde materia, ex pyrite con flata, defluit: tum aurum uel argentũ, quod plumbum liquidum, quod con tinet catinus, combibit. Cùm autem ea, quæ effluxerunt, aliquandiu in cati- no $teterint, ut unum ab alio $eparari po$$it, tunc magi$ter prius recrementa uel conto uncinato detrahat, uel furcilla ferrea tollat: quæ, quod leui$$ima $int, $upernatant. Po$terius panes, ex pyrite cõflatos, detrahit: qui, quod me diocriter graues $int, medium locum tenent. At mi$turam auri uel argenti cum plumbo, quæ, quia graui$$ima e$t, infimum locũ obtinet, in catino re- linquat. Quoniam uerò differentia e$t in recrementis, quod $uprema paucũ metallum in $e cõtineant: media eius plus: infima multum, quæ<01> $eparatim ab alijs in aliquo loco reponat, ut ad $ingulos aceruos, cũ ea recocturus $it, additamenta adijcere po$$it accõmodata, & tantum plumbi pondus, quan- tum metallum, quod in recrementis ine$t, po$tulat, imponere. In recremen- tis autem recoctis $i multum olent, aliquid metalli ine$t: $i non olent, nihil quicquam: $eparatim etiam panes, ex pyrite cõflatos reponat: qui, quia pro- ximi fuerunt metallo, eius plu$culum in ip$is quàm in recrementis ine$t: ex his autem omnibus panibus conficitur meta: nam lati$$imus qui$<01> $emper inferius locatur. Sed contus uncinatus priore parte habet uncũ, ex quo no- men inuenit: cætera conto a$$imilis e$t. Mox magi$ter rur$us claudat os for nacis, eam<03> rebus $upra dictis compleat: iterum<03> ueña excocta os aperiat & recrementa, quæ defluxerunt in catinum, at<01> panes ex pyrite conflatos, ex eo extrahat conto uncinato: eundem laborem iteret u$<01> dum certa & de finita uenæ pars fuerit excocta, & tempus operæ præterierit. Verùm $i ue- na diues fuerit, opera perficitur octo horis: $i pauper, longiore tempore. At tam&etilde; $i uena fuerit diti$$ima, quia ocyus quàm octo horis excoquitur, inter- dum altera opera cum prima coniungitur, ambæ<03> perficiuntur decem ho- rarum $pacio. Sed cùm uena omnis iam fuerit excocta $pumæ argenti et mo lybdænæ tantum, quantum capit alueus, in fornacem inijciat, ut metallum, quod alio qui in cadmijs remaneret, cum ip$is liquefactis effluat. At cùm po $tremò recrementa & panes ex pyrite cõflatos ex catino extraxerit, tum ex eo plumbum cum auro uel argento permi$tum cochleari effundat in catil- los æneos uel ferreos, latos palmos tres, altos totidem digitos, $ed interius luto prius oblitos & calfaciendo rur$us $iccatos, ne candens colliquefactos perrumpat. Cochlear uerò ferreum $it latum palmos duos: quod ad cætera <foot>attinet</foot> <p n=>311</p> attinet alijs a$$imile: quæ omnia iccirco tam longa bacilla habent ferrea, ne ignis ligneum manubrium comburat. Porrò cùm iam $tannum fuerit ex catino effu$um, tum præfectus rationibus, & præ$es fodinæ panes appen- dant. Magi$ter uerò conto totum fornacis os perfringat: at<01> ex ea altero conto uncinato & rutro ac ra$tro quinquedenti cadmias & carbones extra hat. Contus ille non di$$imilis $it altero uncinato, $ed maior & latior. Rutri uerò manubrium longum $ex pedes, ex dimidia parte ferreum exi$tat, ex di midia ligneum. Fornace autem refrigerata magi$ter cadmias ad parietes ad- huc adhær&etilde;tes decutiat $patha quadrangula, longa digitos $ex, lata palmũ, priore parte acuta: quæ teres manubrium habeat longum pedes quatuor, dimidia ex parte ferreum, ligneum ex dimidia. At<01> hæc prima uenarũ ex coquendarum ratio e$t. Venæ autem auri & argenti diuites, quia plerun<01> ex inæqualibus partibus con$tant, quorum aliæ ocyus, aliæ tardius liquan- tur, tribus poti$$imum de cau$is non po$$unt alia ratione citius & commo- dius excoqui: quarum una e$t: quoties os fornacis oppilatum conto aperi- tur, toties excoctor pote$t con$iderare utrũ uena nimis lente uel cito lique- $cat, an $par$im feruens non coeat in unum: primo modo uena tardius exco quitur non $ine maiore impendio: altero metallum, cum recrementis permi $tum, ex fornace effluit in catinum, in quod recoquendum rur$us impen$a facienda e$t: tertio metallũ ignis ardore con$umitur. His uerò incommodis hæc remedia $unt: $i uena lente lique$cit aut non coit, oportet aliquam por- tionem ad additamenti, quod uenam liquefacit, pondus adijcere: $i nimis cito lique$cit, aliquam de eo detrahere. Altera cau$a e$t: toties mi$turam au- ri cum plumbo, uel argenti cum eodem, quod $tannum nominatur, experi- ri po$$umus, quoties ea ex fornace, conto aperta, effluxerit, & in catino re$e- derit: quod experimentum nos docet de mi$tura auro uel argento ne $it di- uitior facta, cùm os fornacis aut $ecundo recluditur aut tertio: an debilis & uiribus carens nullum amplius aurum uel argentum $orbuerit. Etenim $i di uitior facta fuerit, aliqua plumbi portione ad eam adiecta uires eius refici de bent: $i non, ex catino e$t effundenda ut aliud plumbum recens imponi po$$it. Tertia cau$a de tribus e$t: quando quidem fornacum os, cum uenæ cæteris rationibus excoquuntur, $emper patet, anteaquam auri uel argenti diuites, quæ eiu$modi $unt ut diutius repugnent & re$i$tant ignis ardori, ca lefiant & liquentur, additamenta facile lique$centia ex fornacibus effluunt. Sequitur igitur, ut aliqua taliũ uenarum pars aut comburatur aut cadmia commi$ceatur: quo modo interdum uenarum ma$$ulæ, pror$us non lique- factæ, in cadmia $olent inueniri: contra cùm eædem ore fornacis ad tempus clau$o excoquuntur, nece$$e e$t ip$as & additamenta $imul coqui & permi- $ceri. Quanquam enim additamenta citius quàm uenæ lique$cunt, tamen ea liquefacta, quia $unt in fornace conclu$a, uenam quæ non facile liquatur, li- quefaciunt & cum plumbo permi$cent. Id enim combibit aurum uel argen tum non aliter ac plumbum candidum uel nigrum, in catino liquefactum, $orbet aliud non liquefactum, cùm in ip$um coniectum fuerit. Si uerò lique factum non liquefacto $uperfunditur, id, quia undi<01> defluit, $imiliter non liquefacit. Ex his igitur omnibus $equitur uenas auri uel argenti diuites <foot>in fornace,</foot> <p n=>312</p> in fornace, cuius os $emper patet, tam utiliter excoqui nõ po$$e, quàm in ea, cuius os ad tempus iccirco clau$um e$t ut interea uena cum additamentis li- quatis coqui po$$it: at<01> po$tea ore aperto unà effluere in catinum, & cum plumbo ibi liquefacto permi$ceri. Hæc autem uenarum excoqu&etilde;darum ra- tio no$tris & Boemis e$t u$itata.</P> <cap>T<I>res fornaces</I> A B C. A<I>d primam $tat excoctor & cochle ari mi$turam ex catino effundit in catillos:</I> C<I>atinus</I> D. C<I>o- chlear</I> E. C<I>atilli</I> F. P<I>ilum ligneum teres</I> G. A<I>d alteram fornacem $tat excoctor, & conto eius os aperit:</I> C<I>ontus</I> H. M<I>ini$ter $calis, ad tertiam fornacem effractam appo$itis, pedi- bus in$i$tens cadmias decutit:</I> S<I>calæ</I> I. S<I>patha</I> K. A<I>lter contus uncinatus</I> L. P<I>ræ$es fodinæ panem, in quem ligonem infixit, appen$urus ad libram portat</I> M. A<I>lter fodinæ præ$es ci$tam, in qua res $uas conclu$it, aperit</I> N.</cap> <foot>Et$i</foot> <p n=>313</p> <fig> <P>Et$i uerò in reliquis tribus uenarum excoquendarum rationibus quædã e$t $imilitudo, quod ora fornacum $emper pateant, ut metalla liquefacta cõ- tinenter effluere po$$int, tamen multum inter $e differunt: nam os primæ al- <foot>D tius in</foot> <p n=>314</p> ius in fornace & angu$tius e$t quam tertiæ: at<01> præterea occultum & la- ens: quod mox excipit catinus, altior quàm $olum officinæ $e$quipedem, ut ad læuam inferius fieri po$$it catinus: in quem, po$tquam recrem&etilde;ta, quæ fornax occulto ore eructauit, conto uncinato $ubleuata fuerint, ex $uperio- re catino, cùm iam ferè plenus fuerit, aperto mi$tura auri uel arg&etilde;ti cũ plum- bo, & pyrites liquefactus, ex quo $ci$$o conficiuntur panes, defluant: $ed pa nes fracti rur$us conijciuntur in fornacem, ut omne metallum excoqui po$- $it. Mi$tura uerò in catillos ferreos effunditur: excoctor aut&etilde;, præter plum- bum ei<03> cognata, utitur additamentis quæ cui<01> uenæ cõueniunt: de qui- bus libro $eptimo $atis $uper<03> dixi. I$ta metallorum conflatura uenis, quæ facile igni lique$cunt, utilis e$t, quod breui tempore excoquantur: quæ diffi culter, inutilis, quod longo: cùm enim additamenta liquata in fornace nõ re maneant, alteris accõmodata e$$e non pote$t: hac certe ratione cadmiæ at<01> recrementa cõmodi$$ime, quod cito lique$cant, excoquuntur. Sed excocto rem indu$trium & experient&etilde; e$$e oportet, ac in primis prouidere, ne uenæ, cum additam&etilde;tis permi$tæ, plus quàm fornaci conueniat, in eam infundat. Puluis autem, ex quo huius fornacis & $equentis focus & catini confici $o- lent, plerun<01> fit ex paribus pulueris carbonũ & terræ, uel eorundem & ci- neris partibus: uerùm cùm huius fornacis focus paratur, bacillum, quod ad $uperiorem u$<01> catinum pertinet, in ip$um imponitur: & quid&etilde; altius $i ue- na excoqu&etilde;da facile lique$cit: minus alte, $i difficulter: tam aũt catino quàm foco præparato bacillũ retro tractum ex fornace eximitur, ut os pateat: per quod materia liquata continenter effluit in catinum: qui proximus fornaci $it, ut ip$e magis caleat, mi$tura fiat purior. Quod $i uena excoqu&etilde;da non fa- cile liquatur, focus fornacis ne<01> nimium decliuis fiat, ut & additamenta li- quefacta non defluant in catinum priu$quã uena excoquatur, & metallum non re$ideat in cadmia, quæ e$t in lateribus fornacis: nec unquam excoctor adeo tundat focũ ut ualde durus fiat: nec cõmittat, ut inferior oris pars tun- dendo dura fiat: etenim nec ip$a expirare pote$t, nec materia liquata libere ex fornace effluere. Vena præterea, quæ non facile lique$cit, cõijciatur in po $teriorem ferè fornacis partem, ut diutius excoquatur: quæuis uerò in eam partem, uer$us quam ignis luculenter ardet: qua ratione excoctor eum, quò uelit, ducet. Sed utra tãdem naris lucida fuerit, ea $ignificat omnem uenam, quæ e$t ad fornacis latus, in quo naris illa collocatur, coniecta, e$$e excoctã. Si uerò uena facile lique$cit, tantum eius, quantum capit alueus unus & al- ter inijciatur in priorem fornacis partem, ut ignis hinc repul$us etiam uenã circa nares follium ferruminatam excoquat. Hæc autem excoquendi ratio apud Rhetos perantiqua e$t, apud Boemos non ita $ane uetus.</P> <cap>F<I>ornaces duæ</I> A B. C<I>atinus $uperior</I> C. C<I>atinus inferior</I> D. E<I>xco- ctor ad priorem fornacem $tans uncinato conte recrementa detrahit:</I> C<I>ontus uncinatus</I> E. R<I>ecrementa</I> F. M<I>ini$ter $itula aquam hauriens, in<03> candentia recrementa infundens ea re$tinguit</I> G. A<I>lueus bracteis ligneis contextus</I> H. R<I>utrum u$itatum</I> I. V<I>ena excoquenda</I> K. A<I>d alteram fornacem magi$ter $tans, & catinum parans eum duobus pilis tundit:</I> P<I>ila</I> L. C<I>ontus</I> M.</cap> <foot>Altera</foot> <p n=>315</p> <fig> <P>Altera uenarũ excoctio quodãmodo e$t media inter eã quæ fit in forna- ce, cuius os ad tempus clauditur, & primã earũ quæ fiũt in fornace, cuius os <foot>D 2 $emper</foot> <p n=>316</p> $emper e$t apertum: hac ratione excoquuntur uenæ auri uel argenti nimis ne<01> diuites ne<01> pauperes, $ed mediocres, quæ facile lique$cũt, & quas plũ bum procliuius combibit: ea iccirco inuenta e$t ut plurima uenæ pars una opera $ine multo labore, $ine magna impen$a excoqui, et mox cum plumbo permi$ceri po$$it. Fornax duos habet catinos, unum, cuius pars dimidia e$t extra fornacem, dimidia intra eam, ut plumbum in ip$um iniectum, quod ei us pars contineatur in fornace, metalla uenarum facile lique$centium $orbe at: alterum, ut proxima, inferiorem, in quem mi$tura & pyrites liquefactus effluant: qui hac excoquen di ratione utuntur, auri uel argenti mi$turam cũ plumbo, $i res po$tulauerit, $emel at<01> iterum ex catino effundunt, & aliud plumbum uel $pumam argenti in eum inijciunt: ip$i quo<01> ad hanc addita- menta eadem, quæ proximi, adhibent. Hæc autem excoquendi ratio e$t in u$u Norico.</P> <cap>F<I>ornaces duæ</I> A B. C<I>atinus $uperior</I> C. I<I>n$erior</I> D. A<I>d alteram fornacem $tat magi$ter, & furcilla ferrea de- trahit recrementa:</I> F<I>urcilla</I> E. R<I>utrum ligneum quo pa- nes ex pyrite conflati detrabuntur</I> F. C<I>atini $uperioris dimidia pars con$picitur in altera fornace aperta</I> G. D<I>i- midia extra fornacem e$t</I> H. M<I>ini$ter parat catinum, $ed a fornace $eparatum ut uideri po$sit</I> I. C<I>ontus</I> K. P<I>il<*> lignea</I> L. S<I>calæ</I> M. C<I>ochlear</I> N.</cap> <foot>At tertiæ</foot> <p n=>317</p> <fig> <P>At tertiæ uenarum excoctionis fornax, cuius os item patet, altior e$t & la tior quàm aliarũ fornacum: ut eius etiam folles $unt grandiores: & quidem <foot>D 3 iccirco</foot> <p n=>318</p> iccirco ut maior uenarum pars in eam inijci po$$it. Quod $i fodinæ excocto ribus uenarum copiam $uppeditent, eas in eadem fornace, $i nec ip$a nec ei- us uel focus, uel catinus uitium fecerit, tribus diebus continuis interdiu & noctu excoquunt: quocirca in i$tiu$modi fornacibus plerun<01> omnes cad- miarum $pecies reperiũtur. Et$i uerò id genus fornaci catinus e$t catino for- nacis omniũ primæ non di$$imilis, præterquam quod os habeat, tam&etilde; quia magna uenæ moles continenter & in ea excoquitur, & liquefacta effluit, & recrementa $unt detrah&etilde;da, opus e$t altero catino, in quem ore prioris, cùm plenus fuerit, aperto materia liquida influat. Cùm autem aliquis excoctor in hoc labore operam duodecim horarum $pacio con$ump$erit, $emper ali- us in eius locum $uccedit: hac ratione uenæ æris & plumbi nigri, at<01> auri et argenti pauperrimæ excoquuntur: nam reliquis tribus propter impen$as, quæ $unt in eas faciendæ, excoqui nequeunt: etenim tamet$i uenæ centum- pondium tantummodo auri drachmam unam uel duas, aut argenti $emun- ciam uel unciam in $e continet, tamen magna eius pars cõtinenter excoqui- tur $ine caris additamentis: qualia $unt plumbum, $puma argenti, molybdæ na. Nã ad hãc excoction&etilde; nobis $olo pyrite, in quo aliqua æris portio in$it, uel qui facile igni lique$cit, opus e$t: quinetiam panes inde conflati, $i nullũ amplius aurum uel argentum $orbuerint, rur$us reficiuntur $olo pyrite cru- do. Attamen $i ex eiu$modi uenis pauperibus cum pyrite tantummodo ex- coctis materia, ex qua panes conflantur, confici non poterit, adijciantur alia additamenta prius non excocta: utpote lapis plumbarius, lapides qui facile igni lique$cunt $ecundi generis, & arenæ ab eis re$olutæ, $axum calcarium, tofus candidus, $axum fi$$ile album, uena ferri, uel arida lutei coloris. Quan quam autem hæc uenas excoquendi ratio rudis & nobis non magno u$ui e$$e uideri pote$t, tamen e$t artificio$a & utilis: ea enim magnũ uenarũ pon- dus, in quo auri & argenti & æris exigua portio ine$t, ad paucos panes, qui metallum in $e contineant, redigit: qui et$i primo cocti propter cruditatem habiles non $unt $ecũdæ coctioni, qua uel plumbum metalla precio$a, quæ in panibus in$unt, combibit, uel ex eis æs conflatur, tamen ut ad eam apti fi- ant: $æpius, & quidem interdum $epties aut octies, ut proximo libro expli- caui, cremantur. I$tiu$modi autem excoctores adeo acuti & $olertes $unt, ut omne aurum uel argentum, quod artifex uenæ experiundæ in ea dixerit in- e$$e, ex ip$a excoqu&etilde;do eliciant: quod $i, cùm quis prima opera panes ex ue- na conficit, ei auri drachma uel argenti $emuncia defuerit, eam $ecunda ex re crementis elicit. At<01> hæc uenarum excoqu&etilde;darum ratio uetus e$t & apud eos plero$<01> omnes, qui alijs utuntur, peruulgata.</P> <cap>F<I>ornaces duæ</I> A B. O<I>sfornacis</I> C. C<I>atinus propior fornaci</I> D. E<I>ius os</I> E. A<I>lter ca tinus</I> F. A<I>d alteram fornacem accedit excoctor, ge$tans alueum bracteis ligneis con- textum carbonibus plenum</I> G. A<I>d alteram fornacem $tat excocter, & tertio couto uncinato materiam, quæ circa fornacis os ferruminatur, amouet:</I> C<I>ontus uncinatus</I> H. A<I>ceruus carbonum</I> I. C<I>i$ium cui est ci$ta cra$$is uiminibus contexta, qua di<*> metimur carbones</I> K. B<I>atillum ferreum</I> L.</cap> <foot>Quan-</foot> <p n=>319</p> <fig> <P>Quanquam autem uena plumbi nigri in tertia fornace, cuius os $emper patet, excoqui $olet, tamen non pauci eam in proprijs quibu$dam forna- <foot>D 4 cibus</foot> <p n=>320</p> cibus excoquunt: quorum rationes breuiter exponam. Carni uenam i$ti- us plumbi primò urunt: deinde malleis teretibus, $ed admodum latis, fran- gunt & cõminuunt: tum in duos humiles muros foci, qui e$t in fornace, ex $axis, quæ iniurijs ignium re$i$tunt, & ambu$ti in calcem non abeunt, facta & concamerata imponunt ligna uiridia, eis<03> arida $uperimponunt, at<01> in ip$a uenam conijciũt: quæ lignis incen$is $tillat plũbo: quod defluit in $ub- iectum focum decliuem: is ex puluere carbonum & terreno con$tat: in<03> eo e$t magnus catinus, cuius dimidia pars $ubit $ub fornacem, dimidia ex ea ex tat: in hunc influit plumbum: quod excoctor, recrementis & cæteris prius rutro detractis, cochleari effundit in proximos catinos: ex quibus plumbeæ ma$$æ, po$tquam refrixerunt, extrahuntur. Fornacis autem tergo e$t fora- men quadran&ggrave;ulum, ut ignis plus flatus concipere, ut<03> excoctor per id in fornacem $erpere, quoties res po$tulat, po$$it. Saxones quo<01>, qui Gitelũ in colunt, uenam plumbi in fornace, furno non di$$imili, excoquentes ligna per foramen, quod e$t in tergo fornacis, imponũt: quæ cùm uehementer ar- dere cœperint, plumbum ex uena de$tillat in catinum: quem eo repletũ ex- cocto conto aperit: quo modo plumbum unà cum recrementis influit in al- terum catinum $ubiectum: mox hæc detrahit. Po$tremò plumbeã ma$$am refrigeratam ex catino eximit. At Ve$tofali ad decem carbonũ plau$tra $ic accumulant in aliquo decliui montis loco, quò uallem attingit, ut cumulus $uperius fiat planus: cui $tramina ad trium uel quatuor digitorum cra$$itudi nem inijciunt: quibus tantam uenam plumbi puram, quantam cumulus fer re pote$t, $uperinijciunt. Deinde carbones, cùm flauerit uentus, accendunt: is urget ignem ut uenam excoquat: quomodo plumbũ de$tillans ex cumu- lo effluit in uallis planiciem, latæ<03> ma$$æ, $ed non admodum cra$$æ, fiunt: in promptu autem $unt aliquot uenæ plumbi centũpondia: quam, $i res be- ne procedit, cumulo in$pergunt: ma$$as illas latas, quod impuræ $int, impo- nunt lignis aridis, quæ $u$tinent uiridia catino magno impo$ita, eis<03> incen $is illas recoquunt. Poloni uerò focis utuntur ex luto, quod lateres cin- gunt, factis altitudine pedum quatuor: hi utrin<01> $unt decliues. In $uperiore foci parte plana collocant magna ligna: eis<03> parua $uperimponunt luto in- ter ip$a interiecto: quibus tenuia lignorum re$egmina $uperinijciũt, at<01> eis rur$us uenam plumbi puram, eam<03> lignis magnis cõtegunt: quibus incen- $is uena lique$cit & defluit in ligna inferiora: ea cùm ignis etiam cõ$ump$e- rit, materiam metallicam colligunt: ip$am<03>, $i res po$tulauerit, iterum at<01> iterum i$to modo excoquunt: ex qua tandem lignis, quæ catino magno $u- perimpo$ita $unt, $uperiniecta conflantur ma$$æ plumbeæ. Recrementa ue rò unà cum ram&etilde;tis lotura collectis in tertia fornace, cuius os $emper patet. excoquuntur.</P> <cap>C<I>arnorum fornax</I> A. A<I>lter murus humilis</I> B. L<I>igna</I> C. V<I>ena $tillans plumbo</I> D. C<I>atinus magnus</I> E. A<I>lij catini</I> F. C<I>ochlear</I> G. P<I>lumbeæ ma$$æ</I> H. T<I>ergi fornacis foramen quadrangulum</I> I. S<I>axonum fornax</I> K. F<I>oramen in tergo fornacis</I> L. L<I>igna</I> M. C<I>atinus $uperier</I> N. C<I>atinus inferior</I> O. V<I>e$tofalorum excoquendi tatio</I> P. C<I>umuli carbouum</I> Q. S<I>tramina</I> R. M<I>a$$a lata</I> S. C<I>atinus</I> T. P<I>olonorum focus</I> V.</cap> <foot>Quin etiam</foot> <p n=>321</p> <fig> <P>Quinetiam operæpreciũ e$t fornacum, maxime earum in quibus uenæ precio$æ excoquuntur, cameras, quæ cra$$iorem fumi partem, metallis nõ <foot>carentem,</foot> <p n=>322</p> carentem, concipiant & coerceant, con$truere: quo $ane modo duæ plerũ<01> fornaces coniunguntur $ub unam te$tudinem: quam murus, ad quem illæ $unt extructæ, & quatuor pilæ $u$tinent: $ub qua uenarum excoctores $uũ munus perficiũt: eadem te$tudo habet duo foramina, per quæ fumus è for- nacibus a$cendit in latam illam camerã: quæ quò latior e$t, eò plus $umi con cipit. In huius media $upra te$tudinem parte e$t foramen, altũ palmos tres, latum duos: Id utriu$<01> fornacis fumum, ad cameræ latera a$cend&etilde;tem u$<01> ad eius te$tudinem, & cùm eluctari nõ po$$it rur$us de$cendentem, excipit: & per caminum, quem Græci <G>kapnodox<*></G>, nomine ex re inuento, appellãt, emittit: qui totus in muro inclu$us habet aliquot bracteas ferreas, ad quas materia metallica, cum fumo $ublata, tenuior adhære$cit, ut cra$$ior, ex qua fit cadmia, ad cameram, quæ non raro in $tirias concre$cit: in altero cameræ latere e$t fene$tra, in quam uitrea $pecularia $unt impo$ita, ut lum&etilde; tran$mit- tere, fumũ coercere po$$it: in altero ianua, quæ, cùm uenæ in fornacibus ex- coquuntur, tota clauditur, ut nullus fumus exire po$$it: cùm fuligo & pom pholyx ab$terg&etilde;dæ $unt, aut cadmia decuti&etilde;da, aperitur, ut operarius a$cen dens per eam in cameram ingredi po$$it: ea uerò fuligo cũ pompholyge per mi$ta, bis $ingulis annis undi<01> ab$ter$a, & cadmia decu$$a per canalem lon gum, ex quatuor a$$eribus coniunctis in quadranguli figuram formatũ, ne auolet, deijcitur in $olum officinæ, & aquis $al$is a$pergitur: rur$u$<01> cum ue na & $puma argenti excocta dominis emolumento e$t. Tales autem came- ræ, quæ materiam metallicã cum fumo $ublatam excipiunt, utiles $unt, cùm ad omnes uenas metalli diuites, tum maxime ad minutulas particulas me- tallicas, ex uenis $axis<03> contu$is & lauatis collectas: quod hæ ip$æ ex igni fornacum $oleant euolare.</P> <cap>F<I>ornaces</I> A. T<I>e$tudo</I> B. P<I>ilæ</I> C. C<I>amera</I> D. F<I>ora- men</I> E. C<I>aminus</I> F. F<I>ene$tra</I> G. I<I>anua</I> H. C<I>analis</I> I.</cap> <foot>Expo$ui</foot> <p n=>323</p> <fig> <P>Expo$ui generatim quarundã uenarũ excoquendarũ ration&etilde;: nũc $ingu- latim dicã de cuiu$<01> metalli uenis &qring;modo excoqu&etilde;dæ, uel ex ip$is metalla cõfici&etilde;da $int, or$us ab auro: eius arena & ram&etilde;ta lotura, uel puluis alio mo <foot>do colle-</foot> <p n=>324</p> do collectus $æpius excoqui non debet, $ed aut cũ argento uiuo permi$ceri & aqua tepida affu$a omnis $purcicia elui: quam rationem $eptimo libro ex plicaui: aut in aquã, quæ aurum $ecernit ab argento, conijci, quæ etiam ip$a illud $eparat à $purcicia. Cernimus enim aurum in ampullã uitrcam delabi: $ed po$tquam omnis aqua ex puluere de$tillarit, is nõ raro fuluus in ampul læ fundo re$idet: qui $æpius oleo, ex fece uini $icca confecto, madefactus $ic cetur: & in catinum coniectus cum nitro facticio, quod chry$ocollam nomi namus, uel halinitro & $ale excoquatur: aut id&etilde; puluis cõminutus in argen- tum liquefactũ, quod ip$um cõbibit, inijciatur: à quo rur$us id aqua illa ua- lens $eparet. Sed auri uenam excoquere oportet, uel extra fornacem in cati- no, uel in fornace: in illo paruã eius portion&etilde;, in hac grand&etilde;: etenim auri ru- dis, quicun<01> color ei in$ederit, cõminuti, $ulfuris, $alis $ingulorum libra, æ- ris triens, aridæ uini fecis quadrans tribus horis lento igni coqui debent in catino: deinde acriori ut lique$cant: mi$tura in argentum liquefactũ inijci. Eiu$dem auri rudis cõminuti libra, & $tibij, it&etilde; cõminuti, $elibra permi$cean tur: & in catinũ coniecta $imul cum $cobis æris elimatæ, eis $ubiectæ, $emun cia coquantur u$<01> dum lique$cant: tum globulorũ plumbeorũ $extans in- ijciatur in eund&etilde; catinũ. Quam primũ uerò mi$tura expirat odorem $cobs ferri elimata ad eam adijciatur: uel, $i ea in promptu non fuerit, eius $quama: utra<01> enim frangit uires $tibij. Quod cùm ignis cõ$umit non modo unà cũ eo, quæ ip$ius $tibij uis e$t, aliqua auri particula, $ed etiam argenti, $i cum au ro fuerit permi$tũ, con$umitur: ma$$a ex catino fictili exempta & refrigerata in catino cinereo excoquatur, primo u$<01> dum $tibium exhalet: deinde do- nec plumbum ab eo $eparetur. Eodem modo pyrites, qui aurum in $e conti- net, cõminutus coquatur: $ed ip$e & $tibium par pondus habere debent: ue rùm <*>x eo multis alijs modis aurum confici pote$t. Nam cõminuti pars per mi$cetur cum æris partibus $ex, $ulfuris parte una, $alis parte dimidia, omni- bus<03> in ollam iniectis $uperfunditur uinum, quod è fecibus uini liquidis, in ampulla excoctis, de$tillauit. Olla operculata et luto oblita in loco calido reponitur, ut mi$tura, uino madefacta, $ex dierum $pacio $iccetur: deinde tri bus horis igni leni coquitur: tum cum plumbo mi$ta acriori. Po$tremò con ijcitur in catinũ cinereum, & aurum à plumbo $eparatur. Aut ramenti ex py rite alioúe lapide, ad quem aurum adhæret, lotura collecti libra mi$cetur cũ $alis $elibra, aridæ uini fecis $elibra, recrementorum uitri triente, recremento rum auri uel argenti $extante, æris $icilico. Catinus, in qu&etilde; hæc cõiecta $unt, operculo tectus oblinitur luto, & imponitur in fornaculã quæ modicis fo- raminibus flatu in$piratur: at<01> coquitur donec ip$a rube$cat, & res iniectæ cõmi$ceantur: &qring;d ip$is quatuor uel quin<01> horarũ $pacio $olet accidere. Mi- $tura refrigerata rur$us teritur in puluerem, & ad eam $pumæ argenti libra adijcitur, rur$us<03> in altero catino coquitur u$<01> ad eum finem dum lique- $cat. Ma$$a exempta & à recrementis purgata inijcitur in catillum cinereum at<01> aurum à plumbo $eparatur. Aut puluis qui habet talis ramenti metal- lici lotura collecti & præparati, $alis, halinitri, aridæ uini fecis, recremen- torum uitri $ingulorum libram, coquitur donec lique$cat. Refrigeratus & comminutus lauatur: mox ad cum adijcitur argenti libra, $cobis æris eli- matæ triens, $pumæ argenti $extans: & iterum coquitur u$que dum <foot>liquetur.</foot> <p n=>325</p> liquetur. Pò$t ma$$a à recrementis purgata conijcitur in catinum, & aurum at<01> argentum à plumbo $eparantur: aurum deni<01> ab argento aqua illa ua- lenti $ecernitur. Aut puluis, qui con$tat ex talis ramenti metallici lotura col- lecti & præparati libra, $cobis æris elimatæ quadrante, pulueris $ecũdi, qui uenas liquefacit, libris duabus, coquitur donec lique$cat. Mi$tura refrigera- ta denuo in puluerem re$oluitur, torretur, lauatur: quo modo fit puluis cæ- ruleus: cuius & argenti & pulueris $ecũdi, qui uenas liquefacit, $ingulorum libra, plumbi libræ tres, æris quadrans, $imul coquuntur donec lique$cant. Deinde ma$$a, ut proxima, tractatur. Aut puluis, qui fit ex talis ramenti me- tallici lotura collecti & præparati libra, halin$tri $elibra, $alis quadrante co- quitur u$<01> dum lique$cat. Mi$tura refrigerata denuo teritur in puluerem: cuius libra argenti liquefacti libræ quatuor cõbibunt. Aut puluis, qui cõfi citur ex id genus ram&etilde;ti libra, $ulfuris libra, $alis $e$quilibra, $alis ex arida ui ni fece facti triente, æris cũ $ulfure re$oluti in puluer&etilde; tri&etilde;te, coquitur do nec lique$cat. Po$tea plumbo recoquitur: & aurũ à reliquis metallis $eparatur. Aut puluis, qui habet id genus ramenti libram, $alis libras duas, $ulfuris $e- libram, $pumæ argenti libram, coquitur & ex eo conflatur aurum. His & $i- milibus modis ramentum aurum in $e continens, extra fornac&etilde; excoqui de- bet, $i uel paucum, uel ualde diues erit. Si uerò multum fuerit, aut pauper, in fornace: magis uerò uena quæ non teritur in puluetem: præ$ertim cùm eius copiam auraria $uppeditauerint. Sed ramentum auri particeps cum $puma argenti & molybdæna permi$tum, adiecta ferri $quama excoquatur in for- nace, cuius os ad tempus clauditur, aut in prima uel $ecũda, cuius os $emper patet: quo modo mox ex auro & plumbo fit mi$tura, quæ in $ecundas for- naces inferatur. At pyritæ uel cadmiæ, quæ aurum in $e continet, duæ par- tes u$tæ conijciantur in unam non u$tam & $imul excoquantur in tertia for nace, cuius os $emper patet, fiãt<03> ex eis panes: qui $æpius cremati recoquan tur in fornace cuius os ad tempus clauditur, uel in alijs duabus, quarum os $emper patet: quo modo plumbum $orbet aurum, $iue purum fuerit, $iue ar gento$um, $iue æro$um: quæ mi$tura etiam in $ecundas fornaces inferatur. Pyrites uerò, uel alia auri uena cum multa materia, quæ igni cõ$umpta è for nace euolat, permi$ta excoquatur cum lapide, ex quo conflatur ferrum, $i is in promptu fuerit. Sex autem partes talis pyritæ, uel auri uenæ in puluerem re$olutæ & cribratæ, quatuor lapidis, ex quo ferrum conflatur, item cõmi- nuti, tres calcis aqua re$tinctæ permi$ceantur, & aqua madefiant: ad quas ad ijciantur partes duæ & dimidia panis, qui aliquid æris in $e continet: & re- crementorum pars una & dimidia: $ed tot panum fragm&etilde;ta, quot alueus ca- pit, inijciantur in fornacem: deinde res permi$tæ & recrementa. Cùm uerò iam media catini pars liquoribus, qui è fornace defluxerunt, referta fuerit, tunc primò recrem&etilde;ta detrahantur: deinde panes ex pyrite conflati: po$tre mò mi$tura æris, & auri, & argenti, quæ in fundo re$idet: $ed panes leniter to$ti cum plumbo recoquantur, fiant<03> panes qui in alias officinas inferan- tur. Mi$tura uerò æris & auri ac argenti nõ torreatur, $ed etiam ip$a cum pa ri portione plumbi recoquatur: & quidem in catino: at<01> cõficiantur panes multo magis quam iam dicti æris & auri diuites. Verùm ut mi$tura auri & <foot>E argenti</foot> <p n=>326</p> argenti diuitior fiat, ad eius libras decem & octo adijciantur, uenæ crudæ li bræ octo & quadraginta, lapidis, ex quo ferrum conflatur, libræ tres, panis ex pyrite confecti, uel cum plumbo permi$ti dodrãs: & $imul coquantur in catino donec lique$cant: detractis recrementis & panibus, ex pyrite confla- tis, mi$tura inferatur in alias fornaces. Sequitur argentũ, cuius puri uel præ- $tanti$$imi rudis effo$$æ ma$$ulæ non $unt excoquendæ in primis fornaci- bus, $ed in catillis ferreis, ut $uo loco dicam, calfactæ, & cùm in $ecundis for- nacibus arg&etilde;tum à plumbo $eparatur in $tannum liquefactum iniectæ, pur gandæ: $ed eiu$dem tenui$$imæ bracteæ, uel minutæ ma$$ulæ ad lapides aut marmora aut $axa adhære$c&etilde;tes, item eædem ma$$ulæ cum terris permi$tæ, aut non $atis puræ, $imul cum panibus, ex pyrite conflatis, & argenti recre- mentis, at<01> lapidibus, qui facile igni lique$cunt, $ecũdi generis excoqui de- bent in fornace, cuius os ad exiguum tempus clauditur: at glomis, qui totus è minutis argenti puri filis con$tat, & eiu$dem rudis<03> uirgulæ in olla, ne e- uolent, inclu$æ, ac in eandem fornacem coniectæ unà cum reliquis argenti uenis excoquendæ $unt. Quidam etiam rudis argenti ma$$ulas non $atis pu ras in ollis uel catinis triangularibus, operculatis & luto oblitis, inclu$as ex- coquunt: uerùm eas ollas in fornacem non conijciunt, $ed collocant in for- nacula, quæ flatu uenti modicis foraminibus in$piratur: at<01> hi adijciunt ad argenti rudis partem unam $pumæ argenti cõminutæ partes tres, & totid&etilde; molybdænæ partes, lapidis plumbarij facile lique$c&etilde;tis, partem dimidiam, at<01> exiguam $alis & $quamæ ferri portionem. Stannũ quidem, quod in fun do ua$is re$idet, ut aliud, in $ecundas fornaces infertur: recrementa uerò re- coquũtur cum cæteris argenti recrem&etilde;tis. Sed ollæ uel catini, ad quos $tan- num aut recrementum adhæ$erit, $ub pila $ubiecti tunduntur & lauantur: at<01> ramentum inde collectum unà cum recrementis excoquitur: quæ ratio argenti rudis excoqu&etilde;di, $i modicũ fuerit, optima e$t: quòd ne minima qui- dem arg&etilde;ti portio ex olla uel catino euolare & perire po$$it. Sed uena plum bi cinerei & $tibij ac molybdæna, $i argentum in $e continent, cum reliquis argenti uenis excoquantur: $imiliter lapis plũbarius, $i paucus fuerit, & item pyrites. Si uerò lapis plũbarius fuerit multus, $iue magna, $iue parua argen- ti portio in eo ine$t, $eparatim ab alijs excoquatur: quam ration&etilde; paulo po$t explicabo: quia enim nigri plumbi, $icut etiã æris uenæ, eis metallis plerũ<01> cõmunes $unt cum argento, & nũc & po$tea de ip$is dicere multum refert: pari modo pyrites, $i multus fuerit, $eor$um excoquatur. Ex eius to$ti tribus partibus & crudi una, addito ramento, $i quod lotura fuerit ex ip$o confe- ctum, & recrementis in tertia fornace, cuius os $emper patet, panes conflen- tur: qui aqua re$tincti crementur: at<01> eorum partes plerun<01> quatuor cum una pyritæ crudi parte rur$us cõmi$tæ, in eadem fornace recoquantur: ite- rum<03> ex eis conflentur panes: ex quibus, $i multa æris portio in eis fuerit, crematis & recoctis $tatim æs cõficiatur: $in exigua, crementur quidem, $ed recoquantur cum paucis recrementis mollibus: quo $ane modo plumbum, quod e$t in catino liquefactũ, $orbet argentũ: ex materia uerò pyritæ, quæ $upernatat, tertio conficiuntur panes: at<01> ex eis crematis & recoctis æs. Si- militer ex cadmiæ, in qua ine$t argentum, u$tæ tribus partibus permi$tis cũ <foot>pyritæ</foot> <p n=>327</p> pyritæ crudi parte una & recrementis conflentur panes: qui cremati in ead&etilde; fornace recoquantur: quo modo etiam plumbum, quod catinus in $e conti- net, argentum combibit: quod $tannum in $ecundas fornaces inferatur. Ve rùm crudi $ilices & lapides, qui facile igni lique$cunt, tertij generis, ac cæte- ri, in quibus pauca arg&etilde;ti portio ine$t, crudõ pyritæ uel cadmiæ in$pergi de bent: to$ti uerò, crematis pyritæ uel cadmiæ panibus: quod $eparatim utili- ter excoqui non po$$int: $imili modo terræ, quæ paucum argentum in $e cõ tinent, ij$dem in$pergendæ $unt. Quod $i pyrites & cadmia excoctorem de fecerint, tales lapides & terras excoquat cum $puma arg&etilde;ti, molybdæna, re- crementis, lapidibus qui facile igni lique$cunt. Sed ram&etilde;tum, $i lotura ex ar- gento rudi fuerit ortum, excoquatur, uel cum $puma argenti & molybdæ- na permi$tuni, & prius u$tũ donec liquatũ fuerit: uel aqua madefactũ cum panibus ex pyrite & cadmia conflatis: neutro modo delabitur ex fornace, aut ex eadem euolat ui flatus follium & ignis agitatum. Sin ortum fuerit ex lapide plumbario, to$tum cum eo excoquatur: $i ex pyrite, cum pyrite. At æs purum $iue proprius ei color in$ederit, $iue chry$ocolla uel cæruleo fue- rit tinctum, & rude plumbei coloris, aut fu$ci, aut nigri, excoquantur in for- nace, cuius os uel ad exiguũ tempus clauditur, uel $emper patet: & tunc qui- dem in prima: in eo $i magna argenti portio fuerit, maiorem ip$ius partem plumbum in catinum iniectũ & liquatũ $orbet, reliqua $imul cum ære uen- ditur dominis officinæ, in qua argentum ab ære $ecernitur: $in exigua, nullũ plumbum in catinum conijcitur, quod argentum combibat, $ed id unà cum ære domini iam cõmemorati mercantur: $i nulla, æs$tatim perficitur. Quod $i tale æs in $e cõtinet aliquam rem fo$$ilem non facile lique$centem, $iue py- rites fuerit, $iue cadmia metallica fo$$ilis, $iue lapis, ex quo conflatur ferrum, ad eam adijciatur pyrites crudus facile lique$cens, & recrementa, at<01> ex eis excoctis conflentur panes, ex quibus toties crematis, quoties res po$tulat, & recoctis æs conficiatur. Attamen $i aliqua argenti portio in panibus fue- rit, in quam plumbi impen$a faci&etilde;da $it, prius etiam id in catinum iniectum & liquefactum ip$am combibat. Æs uerò rude minus $yncerum, quale, cùm plerun<01> $it cinereum uel purpureum, nigricat & interdum partim cæruleũ e$t, hoc modo apud Rhetos excoquitur in prima fornace, cuius os $emper patet. Primus excoctor (tres enim $unt) ad tantum æs rude, quantum recipi unt ua$a decem & octo, quorum quod<01> capax e$t modiorum Romanorũ ferè $eptem, adijcit tantam plumbi recrementorum partem, quantam capiũt ci$ia tria: tantam lapidis fi$$ilis, quantam comprehendit ci$ium unum: tantã lapidis facile igni lique$centis, quanta pendit quintam centumpondij par- tem: aliquam præterea particulam ram&etilde;ti lotura ex diphryge & cadmia col lecti: quæ omnia duodecim horarũ $pacio excoquit, cõficit<03> primarios pa nes pendentes $ex centumpondia: & mi$turam, cuius dimidia pars ex ære et argento con$tat, pendentem dimidium centumpondium: at<01> ea infimũ ca- tini locũ occupat. In $ingulis autem panum centumpondijs ine$t argenti $e- libra, & interdum præterea $emuncia: in dimidio mi$turæ centumpondio argenti bes uel dodrans, qua ratione $ingulis hebdomadis, $i operarum di- <*>s $ex fuerint, efficit panum centumpondia $ex & triginta: mi$turæ tria: in <foot>E 2 quibus</foot> <p n=>328</p> quibus plerun<01> in$unt arg&etilde;ti fere quatuor & uiginti libræ. Alter excoctor à primarijs panibus $eparat maximam argenti partem, quam plumbum $or bet: etenim ad decem & octo centumpondia panum ex ære rudi conflatorũ addit molybdænæ & $pumæ argenti duodecim centumpondia: lapidis, ex quo conflatur plumbum nigrum, tria: panum durorum, qui plus argenti in $e continent, quin<01>: panum æreorũ fati$centium, duo: addit in$uper aliqua recrementa, quæ cum excoqueretur æs rude, $upernatarunt: & particulã ra- menti ex cadmijs confecti: quæ omnia item duodecim horarum $pacio ex- coquit, efficit<03> tot $ecundarios panes, quot pendunt decem & octo centũ- pondia: at<01> mi$turam æris, & plumbi, & argenti, pendent&etilde; duodecim cen tumpondia: in quorum $ingulis ine$t argenti $elibra: quam mi$turam, po$t- quam conto uncinato detraxit panes, effundit in æneos uel ferreos catinos: quo modo quatuor fiunt panes qui inferuntur in officinam, in qua argentũ ab ære $ecernitur: idem excoctor die $equenti ad $ecundariorum panum de cem & octo c&etilde;tumpondia rur$us adijcit molybdænæ & $pumæ argenti du odecim centumpondia: lapidis, ex quo conflatur plumbum nigrum, tria: pa num durorũ, qui plus argenti in $e continent, quin<01>: recrementa quæ, cùm ip$e excoqueret panes primarios, $upernatarunt: ramentum lotura ex cad- mijs quæ tunc fieri $olent, confectum: quæ omnia $imiliter duodecim hora- rum $pacio excoquit: at<01> efficit tot tertiarios panes, quot pendũt tredecim centumpondia: ac mi$turam æris, & plumbi, & argenti, pendentem unde- cim centumpondia: quorum $ingula in $e continent argenti trientem & $e- munciam: quã, ubi conto uncinato detraxit tertiarios panes, effundit in ære os catinos: qua ratione iterum quatuor fiunt panes: qui, ut priores, inferun- tur in officinam, in qua argentum ab ære $ecernitur: hoc modo $ecũdus ex- coctor alternis diebus primarios panes, alternis $ecũdarios excoquit. At ter tius excoctor ad tot panes tertiarios, quot capiunt undecim ci$ia, addit pa- num durorum, in quibus minus argenti ine$t, tria ci$ia: & recrementa, quæ, cùm ip$e excoqueret $ecundarios panes, $upernatarunt: & ramentum lotu- ra ex cadmijs, quæ tũc fieri $olent, confectum: ex quibus omnibus excoctis efficit tot quartarios panes, quos duros nominant, quot pendũt uiginti cen tumpondia, & tot panes duros, qui plus argenti in $e continent, quot pen- dunt quindecim centumpondia: in quorũ $ingulis ine$t argenti triens. Hos panes $ecundus excoctor, ut dixi, adijcit ad primarios & $ecundarios panes cùm eos recoquit: idem ex tot quartarijs panibus ter crematis, quot recipi- unt undecim ci$ia, conficit ultimos panes, quorum centumpondium tantũ- modo $emunciam argenti in $e continet: & panum durorum, in quibus mi nus argenti ine$t, quindecim centumpondia: in quorũ $ingulis ine$t argen- ti $extans. Hos panes tertius excoctor, ut dixi, addit ad panes tertiarios cùm eos recoquit. Sed ex ultimis panibus ter crematis & recoctis conficitur æs nigrum. At æs rude, ex quo conficitur æs purum, quod uel paucum argen- tum in $e continet, uel non facile lique$cit, primò excoquatur in tertia forna ce cuius os $emper patet: at<01> ex eo fiant panes, qui $epties cremati deinde recoquantur, & ex eis confletur æs: cuius panes inferantur in alterius gene ris fornac&etilde;: in qua $ic tertiò coquãtur, ut in æris parte inferiore plus argenti, <foot>minus</foot> <p n=>329</p> minus in $uperiore remaneat, quam ration&etilde; liber undecimus explicabit. Py rytes autem, quia plerun<01> non modo æs, $ed etiam argentum in $e cõtinet, quomodo excoquendus $it cùm de argenti uenis $criberem, expo$ui. Sed $i in eo argenti minimum fuerit, & æs, quod ex eo conflatur, non facile tracta- ri poterit, ratione, quã proxime explicaui, excoquatur. Po$tremò lapis fi$$i- lis æro$us, $iue bitumen, $iue $ulfur in $e contineat, u$tus excoquatur cum la- pidibus, qui facile igni lique$cũt, $ecundi generis, cõficiantur<01> panes, qui- bus recrementa $upernatant. Ex panibus $epties plerun<01> crematis & reco- ctis cõflentur recrementa & duplices panes: quorum alteri ærei $unt, & in- fimum in catino locum occupant: at<01> hi uenduntur dominis officinarum, in quibus arg&etilde;tum ab ære $ecernitur: alteri cum primarijs panibus recoqui $olent. Si uerò lapis fi$$ilis paruam æris portionem in $e cõtineat, uratur, $ub pila $ubiectus cõminuatur, lauetur, cribretur: ram&etilde;tum i<*>de confectum ex- coquatur: & ex eo fiant panes: ex quibus crematis æs cõficiatur: uerùm $i ad lapidem fi$$ilem chry$ocolla, uel cæruleum, uel terra lutea aut nigra adhæ- $erit, in quibus æs & argentum in$unt, non lauetur, $ed cõminutus cum lapi dibus, qui facile igni lique$cunt, $ecundi generis eodem modo excoquatur. At plumbi nigri uena $iue molybdæna fuerit, $iue pyrites, $iue lapis, ex quo id conflatur, plerũ<01> excoquitur in proprijs fornacibus, de quibus $upra di xi, $ed non minus $æpe in tertia, cuius os $emper patet. Focus & catinus con ficiuntur ex puluere, in quo parua quædam $quamæ ferri portio ine$t: recre menta ferri poti$$imum talis uenæ additamentum $unt: quorum utrun<01> $o lertes excoctores utile arbitrantur, & ère dominorũ e$$e: quòd ea ferro na- tura $it, ut nigrum plumbum in unũ cogat. Si molybdæna uel lapis, ex quo id conflatur, excoquitur, mox è fornace in catinum effluit plumbum: quod recrementis detractis cochleari hau$tum effunditur: $i uerò pyrites, primò è fornace, ut Go$elariæ uidere licet, in caunum defluit liquor quidam candi- dus, argento inimicus & nociuus: id enim comburit: quocirca recrementis, quæ $upernatant, detractis effunditur: uel induratus conto uncinato extra- hitur: eundem liquorem parietes fornacis exudant: deinde ex fornace in ca- tinum defluit $tannum, hoc e$t mi$tura plumbi nigri cum argento: de quo $tanno prius detrahũtur recrementa, non raro, ut nonnulli pyritæ $unt, can dida, po$terius pyritæ panes, $i quos ha<*>et: in his aliqua æris portio $olet in e$$e: $ed quia perexigua & $yluæ carbonum copiam non $uppeditant, æs ex ip$is non conflatur. Ex $tanno aũt in catillos ferreos infu$o, item fiũt panes: qui, cùm in $ecunda fornace coquuntur, argentum $eparatur à plumbo: &qring;d partim in $pumã argenti, partim in molybdænam mutatur: ex quibus in pri ma fornace recoctis conficitur plumbum depauperatum: nam eius centum pondium unam tantummodo argenti drachmam in $e continet: cùm antea- quam argentũ ab eo $epararetur in eius centumpondio argenti plus minus unciæ tres inerant. Sed lapilli nigri & cæteri, ex quibus conficitur plumbũ candidum, excoquantur in $ui generis fornacibus: quæ angu$tiores quã re- liquæ fornaces e$$e deb&etilde;t, ut ignis paruus, quem po$tulat uena, paretur: $ed altiores, ut angu$tiam $ua altitudine cõpen$ent: & ferè ead&etilde; capacitas, quæ aliarum e$t fornacũ, fiat: $uperius à fronte clau$æ $int, ab altero latere pateãt, <foot>E 3 & ad</foot> <p n=>330</p> & ad ip$um gradus habeãt: nam eos ad front&etilde; propter catinos habere non po$$unt: quibus gradibus excoctores a$cendentes lapillos in ip$as conijci- ant: cuiu$<01> fornacis fundum nullo puluere, ex terra & carbonibus cõminu tis facto, paretur, $ed in ip$o officinæ $olo $axum arenarium non nimis durũ locetur: & quidem paululum decliue: quod longum $it pedes duos & do- drantem, latum totidem pedes, cra$$um pedes duos: quãto enim cra$$ius fu erit, tanto diutius in igni durat. Circum id quadrãgula fornax alta ad pedes octo uel nouem futura extruatur ex latis arenarijs $axis uel ex i$tis uilibus, quæ natura de diuer$a materia compo$uit: interius undi<01> æquabiliter luto oblinatur, ut pars caua $uperius fiat longa pedes duos, lata unum, deor$um uerò uer$us paulo minus & longa & lata: $upra eam duo $int parietes: inter quos fumus ex fornaee a$cendat in $olarij pauimentum, at<01> tandem per an gu$tum tecti foramen eluctetur. Saxum autem arenarium iccirco in fundo fornacis decliue locetur, ut plumbum ex lapillis conflatum per os fornacis in catinum defluere po$$it. Quoniam uerò excoctoribus acri igni opus non e$t, nec nece$$e habent follium nares in æneam uel ferream fi$tulam impone re, $ed tantum in muri foramen. Attamen folles po$teriore parte altius collo centur, ut naribus flatum recta uer$us os fornacis expirent: ut uerò nõ acr&etilde;, nares latæ $int: acrior enim ignis ex lapillis nigris plumbum conflare non $o let, $ed eos coficere & in cinerem mutare: prope gradus $axum ponatur ex- cauatum: in quod cõijciantur lapilli nigri excoquendi: quorum quoties tot in fornacem excoctor inijciet, quot batillũ ferreum capere pote$t, toties $u- perinijciat carbones: qui omnes prius in uas coniecti, & aquis abluti ab are- nis at<01> lapillis, $i qui ad eos adhæ$erint, purgentur: ne $imul cum lapillis ni- gris lique$centes os ob$truant, & plumbi liquidi ex fornace effluuiũ $i$tant: os fornacis $emper pateat: ante quod $it catinus paulo $emipede altior, lon- gus dodrantes duos, latus unum. In eum luto oblitum ex ore influit plum- bum: ad cuius catini alterum latus $it humilis murus: latior dodrante, longi- or pede, in quo puluis carbonum iaceat: ad alterum, officinæ $olum decliue, ut eo cõmodius recrementa defluere & detrahi po$$int: quamprimum aũt plumbum ex ore fornacis in catinũ defluere cœperit, excoctor partem pul- ueris à muro in eum detrahat, ut à calido recrementa $eparentur: ut<01> co cõ- tegatur, ne pars ip$ius calore re$oluta cum fumo euolet. Si uerò po$t detra- cta recrementa puluis totum plumbum nõ conteget, eius plu$culum rutro detrahat: idem faciat cùm os catini, quod conto reclu$it ut plumbum in alte rum catinum rotundũ, item luto oblitum, effluere po$$it, rur$us luto uel pu- ro, uel cum puluere carbonum permi$to, ob$truet. Habeat etiam excoctor in promptu $copas, quibus uerrat parietes, qui $unt $upra fornacem: ad eos enim & ad $olarij pauimentum aliqui minutuli lapilli, ut excoctor diligens & experiens $it, partim cum fumo adhære$cere $ol&etilde;t. Si quis uerò harum re- rum non $atis expertus, lapillos, qui plerũ<01> triplices $unt, maiu$culi $cilicet, mediocres, minutuli, $imul excoxerit, domini non exiguam plumbi iact urã facient: etenim antea quàm maiu$culi uel mediocres lique$cũt, minutuli uel exuruntur in fornace, uel ex eo euolantes nõ modo ad parietes adhære$cũt, $ed etiam in $olarij pauimentum decidunt: quos dominus officinæ, uenarũ <foot>dominis</foot> <p n=>331</p> dominis $uo quodam iure abripit: qua de cau$a experienti$$imus qui$<01> ex- coctor alios $eparatim ab alijs excoquit: & quidem minutulos in latiore for nace: mediocres, in media: maiu$culos, in angu$tiore. Quinetiam cùm minu tulos excoquit, leni follium flatu utitur: cùm mediocres, mediocri: cùm ma- iu$culos, uehementi. Nam $i primos excoquit, lento igni indiget: $i alteros, mediocri: $i tertios, acri. Multo tamen minus acri quàm cùm uenas uel auri uel argenti, uel æris excoquit. Cùm autem in hoc labore continenter tres di es & noctes, ut fieri $olet, excoctores operam cõ$ump$erint, lapillorum mi- nutulorum maius pondus conflare po$$unt, quod cito lique$cant: maiu$cu- lorum minus, quod tardè: mediocrium mediocre, quod medio modo $e ha beant: qui tamen in fornace, modò latiore, modò mediocri, nunc uerò angu $tiore non facta, lapillos omnes excoquunt, hi, ut magnum damnum nõ fa- ciant, primò in eam minutulos inijciũt, deinde mediocres, tum maiu$culos, po$tremò non $atis puros: at<01>, ut conuenit, follium flatũ immutant. Ne ue- rò lapilli prius ex magnis carbonibus, in fornacem iniectis, deuoluantur in catinum quàm ex eis plumbũ confletur, excoctor paruis utitur: at<01> primò tales carbones, aqua madefactos, inijcit in fornacem, deinde lapillos, tum i- terum ac $æpius uici$$im carbones et lapillos. Sed lapilli collecti ex materia, quæ diebus æ$tiuis in fo$$a, in quam immittitur riuus, lauatur, hybernis in laminam ferream foraminum plenam coniecta, excoquantur in fornace pal mum latiore quàm ea e$t in qua minutuli lapilli, ex terra effo$$i, conflantur: $ed ad eos excoqu&etilde;dos uehementiore flatu follium, & acriore igni opus e$t quàm ad maiu$culos excoquendos. Verùm quicun<01> lapilli coquuntur, $i prius plumbum ex fornace effluit, multũ ex eis conficitur: $i recrementa, pau cum. Cum ip$is enim permi$cetur: quod tunc accidere $olet, cùm lapilli uel minus puri, uel ferrugine, quæ $atis cremata non fuit, infecti in fornacem cõ iecti fuerint, uel plures quàm oportet: tunc enim, quanquam puri $unt & fa- cile lique$cunt, $imul cum recrementis, cum quibus mi$centur, aut effluunt, aut in fornace adeo $ub$idunt, ut munere excoquendi nece$$ariò intermi$$o refringenda $it. Quoties aũt: ecrementa de plumbo per decliue officinæ $o lum defluxerint, & rutro detracta fuerint, toties os catini aperiatur, & plum bum deriuetur in alterum catinum: quod quamprimum effluxerit os luto cum puluere carbonũ permi$to rur$us obturetur. In hoc catino prunæ in- $int, ne plumbum mox effundendum refrige$cat: ex eo, $i tam impurum fue- rit, ut opera inde formari non po$$int, effu$o conficiantur panes recoquen- di in foco, de quo paulo po$t dicam: $i purum, $tatim æreæ laminæ cra$$æ $u perfundatur prius rectis lineis, deinde $uper eas tran$uer$is ut cancelli fiant: quorum $inguli ferro $ignatorio in eos impre$$o $ignentur, $i plumbum ex lapillis effo$$is conflatum fuerit, unum tantummodo $ignum, magi$tratus $cilicet imprimi $olet: $i ex lapillis $ola lotura collectis, duo magi$tratus & furca, qua lotores utuntur: tum ex id genus cancellis plerun<01> tribus ligneo malleo compactis & coagmentatis formetur una ma$$a. Recrementa uerò detracta mox batillo ferreo conijciantur in lacu$culum ex una arbore caua- tum, & agitata purgentur à carbonibus: tum exempta cõtundantur malleo ferreo quadrangulo: deinde cum lapillis proxime coquendis recoquantur. <foot>E 4 Sed</foot> <p n=>332</p> Sed quidam recrem&etilde;ta ter uda pilis $ubiecta tundunt, ter<03> recoquũt: quo- rum adhuc humidorum $i magnus aceruus fuerit coctus, ex eis paucũ plum bum propterea conflatur, quòd mox liquefacta rur$us ex $ornace defluant in catinum. Sed lutũ & glareæ, quibus tales fornaces incru$tantur, item cad miæ, quia non raro concipiunt lapillos pror$us non liquatos uel $emiliqua tos, & plumbi guttas combibunt, pilis udis $ubiecta tundantur: quo modo lapilli pror$us non liquati per cancellos effluunt in canalem, & ut reliqui la- pilli lauantur: $emiliquati uerò & plumbi guttæ ex cap$a exemptæ primum cribro, in quo nõ exigua earum portio remanet, lauentur: deinde in area, lin teis exten$is contecta. At fuligo ad partem camini, quæ fumum emittit, ad- hære$cens, quia etiam ip$a $æpius in $e cõtinet lapillos minutulos, qui cum fumo ex fornace euolarunt, in area iam dicta, & alterius canalis lauetur: ue- rùm plumbi guttæ & $emiliquati lapilli, quos lutum & lapides, quibus in- cru$tantur fornaces, combiberunt, at<01> reliquiæ plũbi, ex utro<01> catino ex- empti, $imul cum lapillis excoquantur. Cùm autem lapilli nigri tribus die- bus & totidem noctibus in fornace, $icuti $upra dixi parata, excocti fuerint, nonnullæ particulæ $axorum, ex quibus fornax e$t extructa, igni labefacta- tæ decidunt: quare follibus $ublatis fornax po$teriore parte perfringatur, et cadmia primo malleis decutiatur, deinde fornax interius tota eorundem $a xorum glareis, ad id aptatis, & luto rur$us æquabiliter incru$tetur: $axum e- tiam arenarium, in $olo fornacis locatum, $i fecerit uitium, eximatur, & in ei- us locum reponatur alterum: quod ei $upere$t, excoctor acuto malleo re$e- cet at<01> aptet.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. E<I>ius os</I> B. C<I>atinus</I> C. E<I>ius os</I> D. R<I>ecre- menta</I> E. R<I>utrum</I> F. A<I>lter catinus</I> G. P<I>arietes cami- ni</I> H. S<I>copæ</I> I. L<I>amina ærea</I> K. C<I>ancelli</I> L. F<I>errum $ignatorium</I> M. M<I>alleus</I> N.</cap> <foot>Alij</foot> <p n=>333</p> <fig> <P>Alij ad murum extruunt duas fornaces, iam à me de$criptis pror$us a$$i- miles, & $upra eas te$tudin&etilde;: quã murus & quatuor pilæ $u$tin&etilde;t, per cuius <foot>te$tudi-</foot> <p n=>334</p> te$tudinis foramina fumus è fornacibus a$cendit in latam cameram, ei, quã $upra de$crip$i, $imilem, ni$i quod in utro<01> latere habeat fene$tram, o$tio ca reat. Excoctores enim fuliginem ab$ter$uri primò gradibus, qui $unt ad la- tera fornacum a$cendunt, deinde $calis per te$tudinis foramina, quæ $unt $u pra fornaces, in cameram, ubi fuliginem ab$tergunt, conuerrunt, in alueos colligunt: quos alius alio deportandos & effundendos tradit: ea camera eti am ab altera differt caminis: quos duos habet domi u$itatis non di$$imiles: hi fumum, qui per $uperiorem partem cõcameratam eluctari non pote$t, re- fractum & repercu$$um excipiunt, & inanem plumbi tandem emittũt: nam plumbum calore ignis re$olutum & in cinerem mutatum, at<01> lapilli minu- tuli cum fumo euolantes in camera reman&etilde;t, aut ad laminas æreas, quæ $unt in camino adhærent.</P> <cap>F<I>ornaces</I> A. C<I>atinus propior fornaci</I> B. E<I>ius os</I> C. A<I>lter catinus</I> D. P<I>ilæ</I> E. C<I>amera</I> F. F<I>ene$tra</I> G. C<I>amini</I> H. V<I>as in quo carbones abluuntur</I> I.</cap> <foot>Si plum-</foot> <p n=>335</p> <fig> <P>Si plumbum candidum adeo fuerit impurum, ut, cum malleo percu$- $um ducitur, rimis fathi$cat, $tatim ex eo cancelli non fiunt, $ed pan es, ut $u- <foot>pra dixi,</foot> <p n=>336</p> pra dixi, qui in foco denuo cocti purgantur. Is con$tat ex $axis arenarijs me diam eius partem & catinũ uer$us paululum decliuibus, & quà coniungun tur luto oblitis: in eo utrin<01> arida ligna uici$$im recta & trã$uer$a collocan tur, item in medio cra$$iora: quibus imponuntur plumbei panes quin<01> uel $ex, qui centumpondia circiter $ex uniuer$i pendunt: hi lignis incen$is $tillãt plumbo, quod continenter defluit in catinum, qui in officinæ $olo e$t: in cu ius catini fundo plumbum impurum $ub$idet, purũ $upernatat: utrun<01> ma gi$ter cochleari haurit: $ed prius purum haurire pote$t: ex quo æreæ laminæ cra$$æ $uperfu$o efficit cancellos: po$terius impurum, ex quo panem. Di$cri men autem quod inter ea e$t dum et haurit & effundit fluendi facilitate at<01> difficultate digno$cit: cãcellati centũpondiũ pluris, in panis figurã formati, minoris u&etilde;ditur. Nam preciũ illius, preciũ huius aureo nummo $uperat, ex cãcellis quin<01>, quod alijs lcuiores $int, ligneo malleo cõpactis & coagmen tatis formatur una ma$$a, & ferro $ignatorio, in ip$am impre$$o, $ignatur. Quidam nullum in officinæ $olo catinum, in quem defluat plumbum, faci- unt, $ed in ip$o foco: ex quo magi$ter carbonibus remotis plumbum hau- $tum laminæ æreæ $uperfundit. Purgamenta uerò, quæ ad ligna & carbo- nes adhærent, collecta in fornace recoquuntur.</P> <cap>F<I>ocus</I> A. C<I>atinus</I> B. L<I>igna</I> C. P<I>anes</I> D. C<I>ochleare</I> E. A<I>erea lamina</I> F. C<I>ancelli</I> G. F<I>errum $ignatoriũ</I> H. M<I>alleus ligneus</I> I. M<I>a$$a plumbi cancellati</I> K. B<I>atillũ</I> L.</cap> <fig> <foot>Quidam</foot> <p n=>337</p> <P>Quidam uerò Lu$itani ex lapillis nigris plumbum candidum in paruis fornacibus conflare $olent. Vtuntur autem follibus teretibus è corio factis: quibus priore parte e$t orbis ferreus, po$teriore ligneus: in illius foramine naris e$t inclu$a, in huius medio foramen $piritale: $uperius autem manubri um uel an$a, qua follis teres diductus accipit auras, compre$$us ea$dem red- dit: is inter orbes habet aliquot annulos ferreos, ad quos corium $ic e$t affi- xum, ut tales $inus fiant, quales uidentur in his laternis chartaceis, quæ com plicari po$$unt. Cùm autem i$tiu$modi folles flatum uehementem nõ expi- rent, at<01> tardius diducantur & cõprimantur, excoctor toto die paulo plus quàm dimidium plumbi candidi centumpondium conflare pote$t.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. F<I>olles</I> B. O<I>rbis ferreus</I> C. N<I>aris</I> D. O<I>rbis ligneus</I> E. F<I>oramen $piritale</I> F. M<I>anubrium</I> G. A<I>n$a</I> H. A<I>nnuli</I> I. M<I><*>$$æ plumbi candidi</I> K.</cap> <fig> <P>At ferri uena, cui præcipua bonitas, excoquatur in fornace, quæ $ecundæ ferè $imilis $it: etenim focus exi$tat altus pedes tres & dimidiũ, latus & lon- gus ad pedes quin<01>: in cuius medio $it catinus altus pedem, latus $e$quipe- dem. Quanquã altior uel humilior, at<01> latior uel angu$tior e$$e pote$t, pro ut ex uena plus minusué ferri conficitur. Magi$tro certa uenæ ferri men$u- ra detur, $iue ex ea ferrum multum $iue paucum cõflare po$$it: is operam & <foot>F labo-</foot> <p n=>338</p> rem in hac re in$umpturus primò in catinũ conijciat carbones, at<01> ip$is tan tam ferri uenam cõminutam & cum calce, aquis nondum re$tincta, permi- $tam in$pergat, quantam batillum ferreum capit. Tum iterum ac $æpius & carbones inijciat, & eis uenam in$pergat: & quidem u$<01> dum aceruum cle- menter a$$urgentem con$truat: quem tandem carbonibus incen$is igni, fol- lium, artificio$e in fi$tula collocatorum, flatu ad ardendum excitato, exco- quat: quod opus perficere pote$t modò horis octo, modò decem, nunc ue- rò duodecim. Ne autem ignis ardor ei faciem, ut $olet, adurat, totã pileo te- gat: cui tamen $int foramina per quæ cernere & $pirare po$$it: ad fornacem $it pertica, qua quoties res po$tulat, po$tulat autem cùm folles nimis acrem flatum in$pirant, uel ip$e uenam reliquam & carbones adijcit, aut recremen ta detrahit, fores canalis, per quem aquæ defluunt in rotam, axem, qui folles comprimit, mouentem $i$tat, uel uer$ari permittat: quo $ane modo ferrũ cõ- fluit, & ma$$a pendens duo triaué centumpondia, pro ut uena ferri fuerit di ues, poterit confici: mox magi$ter uiam recrementorum conto aperiat: quæ cùm tota defluxerint, ma$$am ferream refrigerari $inat: po$tea ip$e & mini- $tri trudibus ferreis cõmotam de fornace in terram deijciant: eam<03> marcu- lis ligneis, quibus manubria $int tenuia, $ed quin<01> pedes longa, percutiant, ut & recrementa, quæ adhuc ad eam adhære$cunt, decutiant, ac ip$am adu- nent $imul & dilatent. Etenim $i $tatim incudi impo$itam percutiet magnus malleus ferreus, ab axis, quem uer$at rota, dentibus $ublatus, di$$ipetur: atta men non multo po$t forcipibus $ublata, & eidem malleo $ubiecta acuto fer ro in partes quatuor, uel quin<01>, uel $ex, prout magna fuerit aut parua, $ece- tur: ex quibus in altero camini foco recoctis, & rur$us incudi impo$itis fabri formant ma$$as quadrangulas, uomeres, canthos, $ed in primis bacilla: quo- rum quatuor, aut $ex, aut octo pendunt quintam c&etilde;tumpondij partem: at<01> ex his denuo uaria in$trumenta confici $olent. Ad quan<01> autem mallei per cu$$ionem adole$cens cochliari aquam in candens ferrum, quod formant fa bri, infundit: at<01> hinc e$t quod percu$$iones tam magnum $onum edunt, ut longe ab officina audiatur. Ma$$a autem de fornace, in qua ferri uena exco- quitur, deiecta in catino remanere $olet ferrum durum, & quod difficulter ducitur: ex quo cõfici po$$unt præferrata pilorũ capita, & duri$$ima quæ<01> opera.</P> <cap>F<I>ocus</I> A. A<I>ceruus</I> B. V<I>ia recremente um</I> C. M<I>a$$a</I> D. M<I>arcnli lignei</I> E. M<I>alleus</I> F. I<I>ncus</I> G.</cap> <foot>Sed</foot> <p n=>339</p> <fig> <P>Sed ad ferri uenam, quæ uel æro$a e$t, uel cocta difficulter lique$cit, maio re opera & acriore igni nobis opus e$t: etenim eius partes, in quibus metal- <foot>F 2 lum</foot> <p n=>340</p> lum ine$t, non modo à reliquis, quæ nullum in $e continent metallum, opor tet $ecernere, & pilis $iccis frangere: $ed & urere, ut alia metalla at<01> $ucco<*> nociuos exhalent: & lauare, ut leuia quæ<01> ab eis $eparentur. Excoquantur uerò in fornace primæ a$$imili, uerùm multo ampliore & altiore, ut multam uenam, multos<03> carbones continere po$$it: nam partim uenæ fragmentis, quæ maiora nuce non $int, partim carbonibus compleatur: quas res exco- ctores gradibus, qui $int ad alterum latus fornacis, a$cendentes inijciant. At ex tali uena modò $emel, modò bis cocta conflatur ferrum, quod idoneum e$t ut in foco fornacis ferrariæ recalfiat, & magno illo malleo ferreo $ubie- ctum dilatetur, at<01> ferro acuto in partes $ecetur.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. G<I>radus</I> B. V<I>enæ</I> C. C<I>arbones</I> D.</cap> <foot>At ars</foot> <p n=>341</p> <fig> <P>At ars hoc modo ferrũ igni & additamentis perficit, & ex co efficit aci&etilde;, quã Græci <G>so/mwma</G> nominant, Eligatur ferrũ, quod ad lique$cendũ e$t aptũ: <foot>F 3 & præ-</foot> <p n=>342</p> & præterea durum, at<01> quod facile duci pote$t. Nam et$i ex uenis, quæ ip$i cum alijs metallis communes $unt, conflatum lique$cat, tamen aut molle e$t aut fragile. Tale uerò candens primò in minutas particulas $ecetur, & cum lapidibus lique$centibus cõminutis permi$ceatur: deinde in foco fornacis ferrariæ fiat catinus ex eodem puluere madido, ex quo fiunt catini, qui $unt ante fornaces in quibus uenæ auri uel argenti excoquuntur: cuius latitudo $it ad $e$quipedem, altitudo ad pedem. Folles autem $ic collocentur, ut uen- tum medio catino per narem in$pirent: tum catinus totus optimis carboni- bus compleatur & circumcirca ponantur $axorum fragmenta, quæ ferri par ticulas & carbones $uperfu$os coerceant: $ed quamprimũ carbones omnes ar$erint, & catinus excanduerit, folles uentum in$pir&etilde;t, at<01> magi$ter $en$im infundat tantam ferri & lapidis lique$c&etilde;tis mi$turam, quanta $ibi infunden- da uidebitur: in quam, cùm liquefacta fuerit, mediam quatuor ferri ma$$as, quarum $ingulæ pendãt libras triginta, imponat: & acri igni quin<01> uel $ex horis coquat, & bacillo immi$$o ferrum liquatũ $æpius agitet, ut eius tenu- i$$imam quan<01> particulam ma$$arum parua foramina combibant: quæ par ticulæ $ua ui cõ$umunt & dilatant cra$$as ma$$arum particulas: quæ molles & fermento $imiles fiunt. Po$tea magi$ter mini$tro adiutus ma$$am unã for cipe extractam incudi imponat, ut malleus à rota uici$$im $ublatus et demi$- $us ip$am dilatet: quam confe$tim adhuc calidam in aquam inijciat & tem- peret: temperatam rur$us incudi imponat, eam<03> eodem malleo percu$$am frangat: mox in$piciens fragmenta cõ$ideret, utrum aliqua ex parte ferrum adhuc appareat, an totum quodammodo $it den$atum & mutatum in aci&etilde;. Deinde aliam at<01> aliam ma$$am forcipe prehen$am & extractam in partes $ecet, tum mi$turam recalfaciat, & ad eam addat recentis partem: quæ & in locum illius, quam combiberunt ma$$æ, $uccedit, & uires eius, quæ reliqua fuit, reficit, & ma$$arum particulas, rur$us in catinum impo$itas, facit purio- res: quarum quan<01>, ut primum excalfacta fuerit, forcipe prehen$am malleo $ubijciat, & in bacilli figurã formet. Quod, cùm adhuc excande$cit, in frigi- di$$imam aquam profluent&etilde;, quæ prope $it, inijciat: quomodo repente den $atum in meram aciem uertitur: quæ ferro e$t multo durior & candidior.</P> <cap>C<I>atinus</I> A. F<I>olles</I> B. F<I>orcipes</I> C. M<I>alleus</I> D. F<I>lumen</I> E.</cap> <foot>Reliquo-</foot> <p n=>343</p> <fig> <P>Reliquorũ aũt metallorũ uenæ in fornacib. nõ excoquũtur, $ed arg&etilde;ti ui ui, ut etiã $tibij, in ollis: plũbi cinerei, in canalibus. Sed primò dicã de arg&etilde;to <foot>F 4 uiuo:</foot> <p n=>344</p> uiuo: id in lacunis, in quas ex uenis fibris<03> confluxit, repertum colligatur: aceto $ale<03> purgetur: in linteum lino xylino contextũ, uel in alutam infun- datur: per quam complicatam & compre$$am argentum uiuum penetrans purum in ollam uel patinam $ubiectam delabitur. Vena uerò arg&etilde;ti uiui in ollis excoquitur binis uel $ingulis: $i in binis, $uperiores figura non multum di$$imiles $unt uitreis ampullis, in quas urinæ, medicis in$pectandæ, infun- di $olent: continuo tamen recta $ur$um uer$us angu$tiores: Inferiores uerò $im<*>es $unt catillis, in quibus uiri uel mulieres ca$eos conficiunt: $ed utræ<01> utri$<01> maiores. Inferiores u$<01> ad margines in terra, uel arena, uel cinere de- fodere oportet, in $uperiores uenam in particulas fractam inijcere, ea<03> com pletas obturare mu$co, & inuer$as in ora inferiorum imponere, qua coniun guntur oblinire luto, ne argentũ uiuũ, quod in eas confugit, exhalet. Quan- quam $unt qui, propterea quod defo$$æ $int, nihil tale metuentes eas nõ ob linunt: qui<03> glorientur $e non minus argenti uiui pondus conficere quàm eos qui ip$as oblinunt: ueruntamen oblitæ luto ab exhalando magis tutæ $unt: quo $ane modo $eptingenta ollarum paria in $olo uel foco collocen- tur, & undi<01> mi$tura, quæ con$tat ex puluere terræ cõminutæ, & à carbo- nibus re$oluto, circumfundantur, ut ex ea $uperiores palmum modo ext&etilde;t: ad utrũ<01> foci latus $axa prius po$ita $int, eis<03> $uperimpo$ita tigna, quibus operarij longa ligna inijciant tran$uer$a. Et$i uerò ligna nõ attingunt ollas, acris tamen ignis ardor eas calfaciens arg&etilde;tum uiuum caloris impatiens per mu$cum in ollas inferiores defluere cogit. Nam $i uena excoquitur in $upe- rioribus ollis, de eis, quà datur exitus, fugit in inferiores: $i contra in inferio- ribus, fertur in $uperiores, uel in opercula, quæ $imul cum ua$is cucurbitinis ollarum $uperiorum locum obtin&etilde;t. Sed ollæ, ne uitium faciant, ex optima argilla fingantur: $i enim uitium fecerint, argentum uiuum ex eis unà cum fu mo euolat: qui $i magna dulcedine odoratum cõmouerit, id ip$um con$umi $ignificat. Quoniã uerò is dentes mobiles efficit, excoctores & cæteri a$tan tes huius mali admoniti terga obuertunt in uentos, qui fumum in contrari- am partem pellunt. Etenim officina circa frontem at<01> latera patere, & uen- tis expo$ita e$$e debet: tales aut&etilde; ollæ, $i ex ære caldario factæ fuerint, in lon- gum t&etilde;pus in igni poterunt durare. Hæc ratio uenæ argenti uiui excoquen dæ plurimis e$t u$itata.</P> <cap>F<I>ocus ardens</I> A. L<I>igna</I> B. F<I>ocus non ardens in quo ollæ $unt collocatæ</I> C. S<I>axa</I> D. O<I>llarum ordines</I> E<*> O<I>llæ $uperiores</I> F. O<I>llæ inferiores</I> G.</cap> <foot>Simili</foot> <p n=>345</p> <fig> <P>Simili modo $tibij uena, $i reliquorum metallorum expers fuerit, exco- quitur in $uperioribus ollis: quæ duplo $unt maiores quàm inferiores. Sed quantæ illæ fuerunt, ex panibus cogno$citur: quibus non omnibus in locis idem e$t pondus: nam alibi conficiuntur pendentes $ex libras, alibi decem, alibi uiginti: cùm excoctor in eo labore operam con$ump$erit, ignem aqua re$tinguit: opercula de ollis remouet: circum & $uper eas terram, cum cine- re permi$tã, conijcit: panes, ubi refrigerati fuerint, ex ollis eximit. Altera ue- rò uenæ argenti uiui excoquendæ ratio hæc e$t. Ollæ uentro$æ in $uperio- rem fornacis quadrangulæ partem patent&etilde; impo$itæ uena cõminuta com- plentur, at<01> operculis, quibus $ingulis eius tintinabuli, quod uulgus cam- panam nominat, figura e$t ac naris oblonga, teguntur & oblinuntur: $ingu- la ua$a fictilia, quæ parua $unt, & in cucurbitæ figuram formata, binas nares recipiunt, item<03> oblinũtur: mox aridis lignis in inferiore fornacis parte col locatis, & accen$is uena coquitur, donec omne argentum uiuum in opercu- lum, quod $uperioris ollæ loco e$t, feratur: id deinde ex naribus defluens, ua$a fictilia cucurbitina recipiunt.</P> <cap>O<I>llæ</I> A. O<I>percula</I> B. N<I>aris</I> C. V<I>a$a fictilia cucurbitina</I> D.</cap> <foot>Alij</foot> <p n=>346</p> <fig> <P>Alij conclaue concameratum extruunt: cuius $olum pauimentatum faci- unt medium uer$us concauum, & in muro eiu$dem conclauis cra$$o forna- ces, quarum ora, per quæ in eas ligna imponũtur, exteriore ip$ius muri par- te $unt: fornacibus ollas $uperponunt, & eas uena cõminuta complent: circa uerò ollas $ic fornaces undi<01> lateribus luto conglutinatis claudunt, ut nul- lus fumus eluctari po$$it: $ed eum totum cuiu$<01> fornacis os emittat. Dein- de inter te$tudinem & pauimentum collocant arbores uirides: tum o$tium claudunt, & fene$tellas $pecularibus obducunt, at<01> $ic undi<01> mu$co & li- mo obturant, ut conclaue nullum argentum uiuum exhalare po$$it: po$tea lignis accen$is uenam coquũt: quæ tandem exudat argentum uiuum: quod caloris impati&etilde;s, frigoris amans in arborum folia, quibus refrigeratoria uis e$t, fertur. Excoctor, cùm opus perfecit, ignem re$tinguit, & omnibus refri- geratis o$tium & fene$tellas recludit, at<01> colligit argentum: quod, quia gra ue, magnam partem $ua $ponte ex arboribus decidit: & in cõcauam $oli par tem confluit: attamen $i totum non deciderit arboribus commotis decidet.</P> <cap>C<I>onclaue</I> A. O<I>$tium</I> B. F<I>ene$tellæ</I> C. O<I>ra fornacum</I> D. F<I>ornax qualis in conclaui</I> E. O<I>llæ</I> F.</cap> <foot>Quarta</foot> <p n=>347</p> <fig> <P>Quarta ratio uenæ argenti uiui excoquendæ ita $e habet. Olla maior $u- per tripodem $tatuta, completur uena comminuta: cui $uperfunditur arena uel cinis duos digitos cra$$us, & tunditur: mox huius ollæ ori alterius ollæ minoris os imponitur, & luto obturatur, ne $piritum emittat: uena igni co- cta exhalat argentum uiuum: quod per arenam uel cinerem penetrans fer- tur in ollam $uperiorem: ubi in guttas concre$cens, recidit in arenam uel ci- nerem: quo lauato, argentum uiuum colligitur.</P> <cap>O<I>lla maior</I> A. M<I>inor</I> B. T<I>ripus</I> C. V<I>as in quo lauatur arena</I> D.</cap> <foot>Quinta</foot> <p n=>348</p> <fig> <P>Quinta ratio e$t quartæ non multum di$$imilis: etenim in locum ollarũ ollæ, $iue ua$a item fictilia reponuntur: quorum fundum e$t angu$tũ, os am plum: ea ferè complentur uena comminuta: cui $imiliter $uperfunditur ci- nis duos digitos cra$$us & tunditur. Va$a uerò teguntur operculis digitum cra$$is, & interius $puma arg&etilde;ti liquata obductis: quibus lapis grauis $uper- ponitur: ua$a in fornace collocantur: in quibus uena cocta $imili modo ex- halat argentum uiuum: quod fugiens calorem fertur in operculum: ubi con gelatum recidit in cinerem: quo item lauato argentum uiuum colligitur.</P> <cap>O<I>llæ</I> A. O<I>percula</I> B. L<I>apides</I> C. F<I>ornax</I> D.</cap> <foot>His</foot> <p n=>349</p> <fig> <P>His quin<01> rationibus argentum uiuũ confici pote$t: quarum nulla $per- nenda & repudianda e$t: ueruntamen, $i fodina magnam uenæ copiam $up peditat, prima e$t expediti$$ima & utili$$ima: quod multa uena $imul $ine magno impendio excoqui po$$it. At plumbum cinereum ex $ui generis ue- nis argenti expertibus, conflatur uarijs modis. Primò fouea in $olo $icco fo- ditur, & puluere carbonum iniecto pilis tunditur: deinde carbonibus can- d&etilde;tibus $iccatur: mox foueæ ligna fagina lata & arida $uperponũtur: at<01> in ea plumbi cinerei uena conijcitur: quamprimum autem ligna incen$a ar$e- rint, uena excalfacta $tillat plumbo in foueam defluente: cuius panis refrige ratus ex ea eximitur: quoniam uerò lignis igni adu$tis $æpe carbones, inter dum recrementa decidunt in plumbum, quod fouea concepit, & ip$um faci unt impurum, rur$us liquefaciendum e$t in aliquo catino, ut panis purus fie ri po$$it: quam rem nonnulli con$iderantes foueam in decliui loco fodiunt, & $ub eo catinum, in quem plumbum ex fouea $tatim effluens manet purũ: at<01> inde cochliari hau$tum infundunt in ferreos catillos luto interius obli- tos, & ex eo conficiunt panes. Talem autem foueam planis lapidibus $ter- nunt, eorum<03> cõmi$$uris, ne liquidum plumbum $orbeant, lutum cum pul uere, ex carbonibus cõminutis facto, permi$tum illinunt. Alij uenam in canales, è picea$tris factos, & loco decliui po$itos, cùm lenis uentus flauerit, inijciũt, & lignis paruis $uperimpo$itis & incen$is coquũt: quo modo plum bum cinereum liquatum ex canalibus defluit in $ubiectam foueam. Recre- menta uerò, $iue lapides, croceo colore in eis, ut etiã in lignis latis foueæ $u- <foot>G perpo$itis,</foot> <p n=>350</p> perpo$itis, remanent: qui ip$i quo<01> diuenduntur.</P> <cap>F<I>ouea cui ligna $uperpo$ita $unt</I> A. C<I>atinus</I> B. C<I>ochliare</I> C. C<I>atinus ferreus</I> D. P<I>anes</I> E. I<I>nanis fouea lapidibus $trata</I> F. C<I>anales</I> G. F<I>o ueæ canalibus $ubiectæ</I> H. L<I>igna parua canalibus $uperpo$ita</I> I. V<I>entus</I> K.</cap> <fig> <p n=>351</p> <P>Alij uenam in ferreis catillis excoquunt hoc modo. Arida, & quidem exi gua, ligna in lateres circiter $e$quipedem inter $e di$tantes uici$$im recta & tran$uer$a imponunt & incendunt: ad quæ apponunt catillos ferreos luto interius oblitos, & uena fracta plenos. Ita<01> cùm uentus acris ignis flammã perfert in catillos, tunc uena $tillat plumbo: quod ut confluere po$$it, uena forcipe agitatur: quàm primum autem conijciunt eam omne plumbum exu da$$e, catillos forcipe prehendentes auferunt, & plumbum in uacuos catil- los effundunt: at<01> $ic ex multo unà confu$o panes efficiunt. Alij uenam, cum qua cadmia non e$t mi$ta, excoquunt in fornace ferrariæ $imillima: in cuius fouea catinum ex terra cõminuta, & cum puluere carbonum permi$ta faciunt: at<01> in eum conijciunt uenam fractam, uel eius ramenta lotura col- lecta, ex quibus plus plumbi conficitur: $i uenam, eam unà cum carbonibus & paruis lignis aridis excoquũt: $i ramenta, cũ carbonibus tantum: utran<01> uerò materiam, leni follium flatu. Catino e$t canaliculus, per quem liquidũ plumbum defluit in catinum $ubiectum, at<01> ex eo fit panis.</P> <cap>L<I>igna</I> A. L<I>ateres</I> B. C<I>atilli</I> C. F<I>ornax</I> D. C<I>atinus</I> E. C<I>analiculus</I> F. C<I>atinus $ubiectus</I> G.</cap> <fig> <P>Alij in tumulo, è fodinis ege$to, & uentis expo$ito focum con$truunt. al tum pedem, latum pedes tres, longum quatuor & dimidium: eum<03> qua- <foot>G 2 tuor</foot> <p n=>352</p> tuor a$$erum complexu coercent & continent, at<01> totum luto cra$$o $uperi us obducunt: in hunc primo imponunt arida & parua picea$tri ligna, dein- de $uper ea uenam fractam inijciunt: tum ei $uperimponũt ligna, &, quò $pi rat uentus, incendunt: quo modo uena $tillat plumbo: lignis igni con$um- ptis cineres & carbones deuerrunt. Guttas uerò plumbi, quæ ceciderunt in focum & iam frigore concreuerunt, forcipe exemptas in alueum conijciũt, at<01> ex liquatis in catino ferreo panem conficiunt.</P> <cap>F<I>ocus in quo uena excoquitur</I> A. F<I>ocus in quo plumbi guttæ iacent</I> B. F<I>orceps</I> C. A<I>lueus</I> D. V<I>entus</I> E.</cap> <fig> <P>Alij deni<01> cap$am longam pedes octo, latam quatuor, altam duos, totã ferè arena complent & lateribus $ternunt, at<01> $ic focum efficiunt. Cap$a in medio habet ligneum codacem, qui uer$atur in forma duorum tignorũ in- ter $e tran$uer$orum: ea $unt dura, cra$$a, in terra defo$$a, utrin<01> perforata: in quæ foramina pali cuneati adiguntur, ut tigna immobilia maneãt: cap$a cir- cumagi & in uentum, ex quacun<01> cœli parte flantem, obuerti po$$it. In tali foco locant ferream cratem, tam longam & latam quàm ip$e e$t, altam uerò dodrantem: cui pedes $ex $unt, bacilla autem tran$uer$a tam multa ut fer- me contigua $int: crati ligna tedæ imponunt, & $uper ea uenæ fragmenta: $u per quæ rur$us ligna tedæ, his accen$is uenam excoquunt: cuius plumbũ ci nereum, quo $tillat, quia minime cõburitur, hæc excoqu&etilde;di ratio utili$$ima <foot>e$t: nam</foot> <p n=>353</p> e$t: nam plumbum per cratem in focum de$tillat, reliquiæ $imul cum carbo nibus in ea remanent. Opere $emel perfecto excoctores cratem pertica de foco deponentes euertunt, at<01> reliquias accumulant. Scopis uerò plumbũ cinereum conuerrentes in alueum colligunt: & ex eo, in catillis ferreis colli quefacto, panes cõficiunt: quos, quamprimum refrixerint furca bicorni, cu ius alterum cornu rur$us e$t bicorne, $ubuertunt, ut panes ex eis excidant: at<01> $ubinde ad eundem laborem redeunt.</P> <cap>C<I>ap$a</I> A. C<I>odax</I> B. L<I>igna inter $e tran$uer$a</I> C. C<I>ra/ tes</I> D. E<I>ius pedes</I> E. L<I>igna ardentia</I> F. P<I>ertica</I> G. C<I>atillus in quo plumbum cinereum colliquefit</I> H. C<I>atilli</I> I. P<I>anes</I> K. F<I>urca</I> L. S<I>copæ</I> M.</cap> <fig> <P>De re Metallica Libri IX. FINIS.</P> <foot>G 3 GEORGII</foot> <p n=>354</p> <head>GEORGII AGRICO LAE DE RE METALLICA LIBER DECIMVS.</head> <P>Qvoniam nono libro uenarum excoquendarũ & metallorum conficiendorum rationem explicaui, con$equens e$t ut explicem, quomodo metallũ pre cio$um à uili, uel contrà uile à precio$o $ecernatur: $æpius enim duo metalla, rarius plura ex una ea- dem<03> uena conflari $olent. Naturaliter autem po- ti$$imum auri quædam portio ine$t in arg&etilde;to & in ære: argenti quædam in auro, in ære, in plumbo ni gro, in ferro: æris aliqua in auro, in arg&etilde;to, in plum bo nigro, in ferro: plumbi nigri aliqua in argento: ferri deni<01> quædam in ære. Sed ordiar ab auro: id ab argento, uel hoc etiam ab illo, $eu natura, $eu ars permi$cuerit ea, $eparatur aqua ualenti, & puluere, qui ferè ex ij$dem re- bus, ex quibus aqua, con$tat. Verùm, ut hic etiam ordinem con$eruem, dicã primò de compo$itionibus rerum, ex quibus aqua illa conficitur: deinde de conficiendi ratione: tum de modo, quo aurum $ecernitur ab argento, uel ar- gentum ab auro. In omnibus autem ferè compo$itionibus ine$t atram&etilde;tum $utorium uel alumen, quod $ola per $e, magis tamen cum halinitro coniun- cta ualeant ad $eparandũ argentum ab auro: cùm cæteræ res, ut eis adiumen to $int, $olæ $ua ui, $ua<03> natura ea metalla $ecernere nõ po$$unt: $ed uix mul- tæ coniunctæ. Verùm cùm plures cõpo$itiones exi$tant, aliquas $ubijciam. In prima quidem, cuius u$us cõmunis e$t & uulgaris, e$t atramenti $utorij li bra & tantundem $alis ac aquæ fontanæ triens. Secunda habet atramenti $u torij libras duas, halinitri unam, tantũ aquæ fontanæ, uel fluuialis pondus, quantum atramenti $utorij, dum ignis ui in puluer&etilde; re$olueretur, perijt. Ter tia con$tat ex atramenti $utorij libris quatuor, halinitri duabus & dimidia, aluminis $elibra, aquæ fontanæ $e$quilibra. Quarta ex atramenti $utorij li- bris duabus, halinitri totidem libris, aluminis quadrante, aquæ fontanæ do drante. Quinta ex halinitri libra, aluminis libris tribus, lateris cõminuti $eli bra, aquæ fontanæ dodrante. Sexta ex atramenti $utorij libris quatuor, ha- linitri tribus, aluminis una, lapidis, qui in fornaces ardentes coniectus facile igni lique$cit tertij generis item una, aquæ fontanæ $e$quilibra. Septima fit ex atramenti $utorij libris duabus, halinitri $e$quilibra, aluminis $elibra, lapi dis, qui in fornaces ardentes coniectus facile igni lique$cit, tertij generis li- bra, aquæ fontanæ dextante. Octaua cõficitur ex atramenti $utorij libris du abus, halinitri totidem libris, aluminis $e$quilibra, fecis aquarum, quæ aurũ ab argento $ecernunt, libra: ad $ingulas autem libras affunditur aquæ puti- dæ $extans. In nona in$unt laterum coctorum libræ duæ, atramenti $utorij una, halinitri item una, $alis tantũ, quantum manu cõprehendi pote$t, aquæ fontanæ dodrans. Decima $ola caret? tramento $utorio & alumine: Habet <foot>uerò</foot> <p n=>355</p> uerò halinitri libras tres, lapidis, qui in fornaces ardentes coniectus facile i- gni lique$cit tertij generis duas, æruginis, $tibij, $cobis ferri elimatæ, amian- ti $ingulorum $elibram, aquæ fontanæ libram & $extantem. Atramentum autem $utoriũ, ex quo hæ aquæ confici $olent, omne prius re$oluatur in pul uerem hoc modo. Ip$um inijciatur in catinũ fictilem interius $puma argenti obductum, & coquatur donec lique$cat: tum filo æreo agitetur: po$tea refri geratum teratur in puluerem: eodem modo halinitrum ui ignis liquatum et refrigeratum conteratur in puluerem: quin alumen: quod tamen quidã bræ cteæ ferreæ impo$itum urunt, ac in puluerem re$oluunt. Quan quam autem omnes illæ aquæ auri etiam ramentum uel puluerem $eparant à $purcicí, ta men $unt quædam cõpo$itiones, quæ $ingularem uim hab&etilde;t: earum prima con$tat ex æruginis libra, atram&etilde;ti $utorij dodrãte. Ad $ingulas uerò libras affunditur aquæ fontanæ uel fluuialis $extans: de qua re, ad o&etilde;s cõpo$itio- nes pertinente, $emel dixi$$e $atis e$t. Altera cõpo$itio conficitur ex auripig- menti facticij, atramenti $utorij, calcis, aluminis, cineris qua lanarum infecto res utuntur $ingulorum libra, æruginis quadrante, $tibij $e$cuntia. Tertia ex atram&etilde;ti $utorij libris tribus, halinitri una, amianti $elibra, lateris cocti item $elibra. Quarta ex halinitri libra, aluminis it&etilde; libra, $alis ammoniaci $elibra. Fornax autem, in qua ualens aqua conficitur, latericia $it & quadrangula, longa quidem & lata pedes duos, alta totidem pedes & $emi$$em præterea. Laminis uerò ferreis, quas $u$tineant bacilla ferrea, tegatur. Hæ laminæ $u- perius luto obductæ in medio eorum loco habeant tantum foramen rotun dum, quantum capere po$$it catinum fictilem, in quo ampulla uitrea collo- catur: & ab utro<01> eius foraminis latere bina foramina $piritalia, quæ par- ua $int & $imiliter rotunda: infima fornacis pars, ubi ad altitudinem palmi a$$urrexit, rur$us laminas habeat ferreas, quas item bacilla ferrea $u$tineant, ut ip$æ laminæ carbones ard&etilde;tes: po$t à fronte media habeat os, ignis in for nacem inijciendi cau$a factum, altũ at<01> latum $emipedem, at<01> $uperius ro- tundum: $ub quo $it os $piritale. In catinum autem fictilem, in foram&etilde; collo- catum, inijciatur arena pura: cuius altitudo $it ad digitũ tran$uer$um: in quã ampulla uitrea imponatur tam altè quàm e$t obducta luto. Etenim eius par ti paulo plus quàm quartæ, & quidem infimæ lutum ferè liquidum octies aut decies uix cultelli cra$$itudine illinitur, & toties rur$us exiccatur, ut eius luti cra$$itudo $it ad pollicem trã$uer$um: eiu$modi lutum cum pilis & lino xylino, uel floccis à panno abra$is, & $ale, ne rimis fati$cat, permi$tum $it, & bacillo ferreo $æpius uerberatum. Tam autem multæ res, ex quibus cõpo$i tio con$tat, in ampullam non concludantur ut pror$us plena fiat, ne nõ ex- coctæ ferantur ad operculum: id item uitreum cum ampulla linteolis, farina triticca, oui albumine & aqua madefacta, illitis arcti$$ime coniungatur: & ea parte eis lutum, quod careat $ale, illinatur. Simili modo naris operculi cũ al- tera ampulla uitrea, quæ aquam, qua ip$a $tillat, recipit, linteolis coniunga- tur, & ea parte luto obducatur. Attamen admodũ tenuis clauus ferreus, uel cuneolus ligncus, paulo cra$$ior acu, inter utrã<01> figatur, ut quoties ad hanc de$tillãdi rationem artifici opus fuerit aura, extrahi po$$it. Ea uerò opus e$t cùm halitus ualenti$$imi nimis feruntur ad $uperiora. Quatuor etiam fora- <foot>G 4 mina</foot> <p n=>356</p> mina $piritalia, quæ $uperius, ut dixi, e$$e debent, ad latera magni foraminis, in quo ampulla collocatur, luto occludantur. His autem omnibus rite factis res in ampullam coniectæ u$<01> eò carbonibus ard&etilde;tibus paulatim coquan- tur, dum ip$æ uaporem exhalare cœperint, & ampulla $udore manare uide atur. Sed cùm iam ea propter humorem $ublatum rube$cit, & operculi na- ris aqua $tillat, $ummã operam dare oportet, ne una gutta cadat citius quã quin<01> horologij momenta præterierint, $eu potius tot $oni, cùm eius tinti nabulum pul$atur, auditi fuerint, tardius quàm decem: etenim $i citius ceci- derit, uitra rumpuntur: $i tardius, $u$ceptum munus certo, definito<03> tempo re, hoc e$t quatuor & uiginti horarum $pacio, non perficitur: quorum alte- rum ne fiat carbones partim ferramento uul$ellæ $imili extrahantur: alterũ ut fieri po$$it, paruula & arida ligna querna carbonibus $upraponãtur: at<01> res in ampullam coniectæ acriori igni coquantur: $uperioribus etiam fora- minibus $piritalibus, $i res po$tulauerit, reclu$is. Quamprimum autem de- $tillauerint guttæ ampulla uitrea, quæ eas recipit, linteo aquis madefacto te gatur, ut halitus ualenti$$imos, qui $ur$um feruntur, repercutiat: $ed cum re- bus excoctis ampulla, in quam coniectæ fuerunt, humore albe$cit, acriori i- gni coquatur, u$<01> dum omnes guttæ de$tillauerint: po$teaquam fornax re frigerata fuerit, aqua coletur & infundatur in paruã uitream ampullam: at<01> in eandem inijciatur dimidia argenti drachma: quod di$$olutum aquam tur bidam efficit liquidam: quæ in ampullam, omnem reliquam aquam conti- nentem, infundatur: & quamprimum feces in fundo re$ederint, aquis effu- $is auferantur: aquæ uerò ad u$um re$eruentur.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. E<I>ius foramen rotundum</I> B. F<I>oramina $piritalia</I> C. O<I>s fornacis</I> D. O<I>s $piritale $ub eo</I> E. C<I>atinus</I> F. A<I>mpulla</I> G. O<I>perculum</I> H. E<I>ius naris</I> I. A<I>ltera ampulla</I> K. C<I>orbis in qua hæc, ne frangatur, collocari$olet</I> L.</cap> <foot>At aurum</foot> <p n=>357</p> <fig> <P>At aurum ab argento hac ratione $ecernitur. Temperatura primum adie cto plumbo coquatur in catino cinereo u$<01> dum omne plumbum exhalet, at<01> eius bes æris tantummodo drachmas quin<01>, aut $ummum $ex, in $e cõ tineat: nam $i plus æris in ip$a fuerit, argentum ab auro $eparatum mox rur- $us cum eo coniungitur: tale argentũ, in quo aurum ine$t, liquatum uel for- metur in globulos bacillo inferius diffi$$o agitatum, uel in canaliculum fer- reum infundatur, & ex refrigerato efficiatur tenuis bractea. Quoniam uerò ratio faciendi globulos ex auro argento$o acriorem curam & diligentiam quàm ex alijs metallis de$iderat, eam nunc paucis exponam: id primò conij ciendum e$t in catinum: qui deinde operculo tegendus & imponendus e$t in alterum catinum fictilem, modicum cinerem continentem: tum ita $unt in fornace collocandi, ut ignis, flatu follis, in$pirari po$$it. Po$tea eis carbones circundandi $unt: his<03>, ne cadant, lapides uel lateres: mox catino $uperiori carbones inijciendi $unt, & eis prunæ $uperinijciendæ: quibus rur$us carbo nes, ut catinus undi<01> eis circundetur & contegatur: quem $inere oportet $e mihora, uel paulo longiore $pacio carbonibus cand&etilde;tibus calefieri: & pro- uidere, ne defici&etilde;tibus ij$dem refrige$cat: po$thæc per follis narem flatus in- $pirandus e$t, ut aurum incipiat lique$cere: mox uer$andum, & experimen- to rapto con$iderandum an liquatum $it. Si fuerit liquatum, additam&etilde;to ad ip$um adiecto catinum rur$us confe$tim operculare conuenit, ne id exha- <foot>let: &</foot> <p n=>358</p> let: & $imul coquere tantulo temporis $pacio, quãtulo quis quindeeim pa$- $us ambulare po$$it: tum catillo forcipe prehen$o hauriendum e$t aurum, & in uas oblongum, quod aquam frigidi$$imam contineat, ex alto infunden- dum paulatim, ne globuli nimis cra$$i fiant: quanto enim magis fuerint ina- nes & tenues, minus rotundi, tanto magis $unt idonei: qua de cau$a bacillo, ab imo ad mediũ in quatuor partes $ci$$o, aqua $æpius e$t cõmouenda. Sed bractea $ecetur in particulas & inijciatur, ut etiam globuli arg&etilde;tei, in ampul lam uitream: & tanta aqua eis affu$a, quanta ad digiti altitudinem $uperet ar gentum, ampulla tegatur ue$ica, uel linteo incerato ne exhalet: mox calefiat, donec argentum di$$oluatur: cuius rei $ignum e$t aqua ebulli&etilde;s. Re$idet au- tem in $undo aurum colore nigricans, argentum cum aqua permi$tũ $uper- natat: quam alij effundunt in catinum æreum, & ei affundunt frigidam, quæ argentum $tatim congelat: id aqua effu$a exemptũ $iccant: $iccatum coquũt in catino fictili donec lique$cat: liquatũ infundunt in canaliculum ferreum. Aurum uerò, quod in ampulla reman$it, eluunt calida, colant, $iccant, cum pauca chry$ocolla, quam boracem uocant, in catino coquũt: liquatum item infundunt in canaliculum ferreum. Alij in ampullam, quæ continet aurũ & argentum, & aquam, quæ eam $eparauit, calidam illius ualentis duplam uel triplam infundunt, & in eandem ampullam, uel in catinum, in quem omnia effu$a fuerint, conijciunt bracteolas plumbi nigri & æris: quo modo aurũ ad plumbum, argentum ad æs adhære$cit: at<01> $eor$um plumbum ab auro, $eor$um æs ab arg&etilde;to $eparãt in catino cinereo. Sed neutra ratio nobis pro- batur, quod aqua, aurum ab argento $eparans, pereat, cùm rur$us u$ui e$$e po$$it. Ita<01> ampulla uitrea interius in fundo in metulam a$$urgens, exterius luto inferiore parte, ut $upra dixi, obducatur, & in eam inijciatur argentum, quod pendat Romanas libras tres & dimidiam: at<01> aqua, quæ alterum ab altero $ecernat, infundatur & imponatur in arenã, quam catinus fictilis aut cap$a continet: leni<03> igni primò calefiat. Ne uerò exhalet aquam, eius $upe riori extremitati undi<01> lutũ illinatur, & tegatur operculo uitreo: cuius nari $ubijciatur altera ampulla, quæ guttas de$tillantes recipiat: ea $imiliter in ca- p$a, quæ contineat arenam, collocetur. Coctum autem rube$cit: $ed cùm ru- bor amplius non apparuerit, ampulla ex catino uel cap$a exempta mouea- tur: quo motu aqua incale$cens iterum rube$cit. Quod $i bis aut ter factũ fu erit, anteaquã alia aqua affundatur, & opus citius perficitur, & aqua minus multa con$umitur. Sed cum prima omnis de$tillauerit, in ampullam inijcia- tur tantum argentum, quantum prius: nam $i tam multum $emel fuerit inie- ctum, aurum ab eo difficulter $ecernitur: at<01> infundatur altera aqua, $ed ca- lefacta: ut ip$a & ampulla pariter caleant, ut<01> hæc frigore non di$$iliat: quæ quo<01>, $i uento frigido affletur, di$$ilire $olet: deinde tertia aqua infundatur: at<01> etiam, $i res hoc po$tulauerit, quarta, hoc e$t aqua alia at<01> alia infunda- tur, donec lateris cocti color auro in$ederit. Artifici autem $int in promptu duæ aquæ, quarum una $it altera ualentior. Efficaciore primò utatur, dein- da minus potente, po$tremò rur$us ualentiore. Sed cùm iam fuluus color fu erit auro, aqua fontana affu$a $ubditis ignibus efferue$cat: quater eadem ab- luatur: u$<01> eò coquatur in catino dum lique$cat: aquæ, quibus abluitur au- <foot>rum, re-</foot> <p n=>359</p> rum, reponantur, in eis enim paululum argenti ine$t: qua de re in ampullam infu$æ coquantur: $ed guttas prius de$tillantes altera ampulla recipiat, alte- ra eas quæ po$terius excidũt, cùm $cilicet operculum rube$cere incœperit: hæc aqua ad experiendum aurum utilis e$t, illa ad abluendum: prior etiam rebus, ex quibus aqua illa ualens conficitur, affundi pote$t. Verum aqua cũ argento permi$ta, quæ primò de$tillauit, in ampullam inferius latam infu$a eodem modo coquatur, ut ab argento $epar<*> po$$it: cuius $uperiori extre- mitati item lutũ illinatur, & tegatur operculo. Quod $i aqua adeo multa fue rit ut feratur ad $uperiora, uel inijciatur pa$tillus unus & alter ex cis qui con $tant ex $apone, in tenues particulas $ecto, & arida uini fece in puluerem cõ- trita, at<01> $imul in olla leni igni coctis & cõmi$tis: uel argentum cõmouea- tur uirgula è corylo de$ecta & inferius diffi$$a, utro<01> modo aqua efferue- $cit & paulo po$t rur$us re$idet. Sed cùm iam halitus ualenti$$imi apparent, aqua olei $peciem offert, operculum rube$cit: ne uerò halitus expirent, am- pulla & operculum ea parte, qua eorum oræ inter $e cõmittuntur, luto pror $us obducantur, & aqua continenter acriore igni coquatur: tot demum car- bones in fornacem imponantur, quot ardentes catinũ attingant: $ed quàm primum omnis aqua de$tillauerit, & $olum arg&etilde;tum ignis calore $iccatum, in ampulla reman$erit, ea eximatur: decutiatur arg&etilde;tum: inijciatur in catinũ fictilem: coquatur donec lique$cat: filo ferreo inferius recuruato extrahatur uitrum liquatum, ex argento conficiatur panis: at uitrum ex catino extractũ teratur in puluerem: addatur $puma argenti, fex uini $icca, uitri recrementũ, halinitrum, & in catino fictili coquatur: ma$$ula, quæ re$idebit, in catinũ ci- nereum translata recoquatur. Sed $i argentum non $atis ignis calore fuerit $iccatum, id, quod $uprema ampullæ pars continet, nigrum uidetur: quod li quatum comburitur. Quocirca ampulla luto, quo e$t inferius obducta, ablæ to reponatur in catinum, & recoquatur u$<01> ad eum finem, dum nullus ni- gror appareat. Quinetiam $i priori aquæ altera, item cum arg&etilde;to permi$ta, affundenda fuerit, affundatur priu$quam halitus ualenti$$imi appareant, a- qua olei $peciem offerat, operculum rube$cat: nam qui po$tea aquã affude- rit, damnum faciet: quod aqua $oleat exilire, uitrũ di$$ilire. Quod $i ampul- la, dum aurum ab argento, aut ab hoc aqua $ecernitur, di$$iliat, & aquam uel arena, uel lutum, uel lateres cõbibant, $ine ulla mora prunis ex fornace exem ptis ignis re$tinguatur: arena & lateres cõminuti conijciantur in ahenum, et eis affundatur calida, at<01> duodecim horarum $pacio reponãtur: pò$t aquæ in linteum, lini xylini contextu factum, infu$a coletur: id, quia cõtinet argen tum, $olis uel ignis calore $iccatum conijciatur in catinum fictilem, & coqua tur, donec arg&etilde;tum lique$cat: quod effundatur in canaliculum ferreum. A- qua uerò colata infundatur in ampullam, & ab argento, cuius exigua quæ- dam portio in ea ine$t, $eparetur: $ed arena cum $puma arg&etilde;ti, uitri recremen to, arida uini fece, halinitro, $ale mi$ceatur, & in catino fictili coquatur: quo modo ma$$ula in fundo re$idebit: quæ in catinum cinereum translata reco- quatur, ut plumbum ab argento $eparetur: $ed lutũ adiecto plumbo coqua- tur in catino fictili, deinde recoquatur in cinereo. At argentum $eparamus ab auto eadem ratione, qua id ip$um experimur: etenim primò iccirco atte- <foot>ritur</foot> <p n=>360</p> ritur coticulæ ut $ciri po$$it quota argenti portio in$it in eo. Deinde ad au- rum argento$um adijcitur tantum argenti, cuius bes $olum $emunciam, uel $emunciam & $icilicum æris in $e continet, quantum adijcere oportet: at<01> addito plumbo coquũtur in catino cinereo u$<01> dum ip$um & æs exhal&etilde;t: tum auri mi$tura cum argento dilatatur, & fi$tulæ ex bracteis fiunt: quæ cõ ijciuntur in ampullam uitream, ac eis affunduntur aquæ ualentes duæ uel tres: fi$tulæ quæ $uper$unt, pror$us puræ exi$tunt, unis tantummodo qua- ternis $iliquis exceptis, quæ argenteæ $unt: tantum enim argentum in uno- quo<01> auri be$$e remanet.</P> <cap>A<I>mpullæ in catinis collocatæ</I> A. A<I>mpulla collocata inter bacilla ferrea recte $tatuta</I> B. A<I>mpullæ in arena, quam cap$a continet, collocatæ: qua- rum operculis exi$tunt nares ex ip$is recta pertinentes in $ubiectas ampul- las</I> C. A<I>mpullæ item in arena, quam cap$a continet collocatæ: quarum o- perculis exi$tunt nares ex ip$is tran$uer$æ pertinentes in $ubiectas ampul- las</I> D. A<I>lteræ ampullæ, aquam de$tillantem recipientes, etiam in arena, quam cap$æ inferiores continent, collocatæ</I> E. T<I>ripus ferreus, in quo am pulla, cum exigua auri particula ab argento non multo e$t $eparanda, $olet collocari</I> F. C<I>atinus</I> G.</cap> <fig> <P>Sed quia magna impen$a facienda e$t in talem $ecretionem illorũ metal- <foot>lorum,</foot> <p n=>361</p> lorum, qualem expo$ui, & cum aqua ualens conficitur, noctu manendũ in uigilia: at<01> omnino in hac re multa opera, $umma<03> cura pon&etilde;da, à uiris $o- lertibus altera $ecernendi ratio inuenta e$t minus $umptuo$a, minus ope- ro$a, minus, $i incuria errorem attulerit, damno$a. Ea uerò diuiditur triparti tò. Etenim una $ulfure perficitur, altera $tibio, tertia aliqua cõpo$itione, quæ ex his alijs<03> rebus con$tat. Primò autem argentum, in quo ine$t aliqua auri portio, $olum in catino liquefactum redigatur in globulos: quot uerò glo- bulorum libræ fuerint, totidem $int $ulfuris, ignem non experti, $extantes et $icilici$ed id cõminutũ globulis madefactis in$pergatur: deinde conijcian- tur in ollam fictilem nouam, quatuor $extariorum capacem, aut in plures, $i globulorum copia extiterit. Olla repleta operculo item fictili tegatur & ob linatur, at<01> imponatur in ignem circularem: qui $e$quipedem ideo ab olla undi<01> di$tet, ut $ulfur argento tantum admi$ceatur, non liquatum de$tillet: tum aperiatur olla, globuli<03> nigrore infecti eximantur: po$t in catinum fi- ctilem inijciantur talium globulorum libræ tres & triginta, $i tot librarũ ca- pax fuerit. Quot autem libras globuli arg&etilde;tei, priu$quam eis in$pergeretur $ulfur, pendebant, totider<*> æreorum globulorum $extãtes & $icilici appen- dantur, $i quæ<01> libra dodrantem argenti & quadrantem æris in $e contine at: uel dodrantem & $emunciam argenti, $extantem & $emũciam æris. Si ue rò dextantem argenti, & $extantem æris, uel dextantem & $emũciam argen ti, $e$cuntiam æris appendantur globulorum æreorum quadrantes: $i deun cem argenti, unciam æris: uel deuncem & $emunciam argenti, $emunciã æ- ris appendantur totidem globulorũ æreorum quadrantes & $emũciæ at<01> $icilici: $i deni<01> argentum purum fuerit, totidem globulorum æreorum tri- entes & $emunciæ appendantur: $ed dimidia eorum globulorum æreorum pars mox adijciatur ad globulos argenteos nigrore infectos. Catinum aut&etilde; $tatim operculare & oblinire, & in fornacem, quæ foraminibus uento in$pi ratur, imponere conuenit: quamprimum uerò arg&etilde;tum liquefactum fuerit, aperiatur catinus, & in eum inijciatur cochlear cumulatum reliquorum glo bulorum æreorum, item<03> cochlear cumulatũ pulueris, qui habet pares por tiones $pumæ argenti, globulorum plumbeorum, $alis, recrementorum ui- tri: at<01> catinus rur$us operculo tegatur: qui globuli ærei cùm liquati fue- rint, alij inijciantur cum puluere, u$<01> dum omnes iniecti fuerint: tum de ca- tino pauca mi$tura, non tamen aurea ma$$ula quæ in eius fundo re$idet, ca- tillo hau$ta effundatur, ip$ius<03> drachma conijciatur in quen<01> catillum ci- nereum, qui plumbi liquefacti unciam in $e continet: nam plures $int: quo modo dimidia argenti drachma conficitur. Quàm primum autem plumbũ & æs ab arg&etilde;to $eparata fuerint, eius triens inijciatur in ampullam uitream, et affundatur aqua ualens: eo enim modo percipitur, an $ulfur aurum omne $ecreuerit ab argento necne. At $i quis $cire uoluerit, quantula auri ma$$ula in catini fundo re$ideat, is filo ferreo cra$$o cretã aquis madefactam illinat: cum ea $iccata fuerit, filum rectà demittat in catinum: quod tam alte, quàm alta e$t auri ma$$ula, remanet candidum: reliquã eius partem mi$tura nigro- re inficit: quæ ad filum, ni cito retrahatur, adhære$cit. Ita<01> $i extracto filo au rum ui$um fuerit, ab argento $atis e$$e $ecretum, mi$tura effu$a auri ma$$ula <foot>H è catino</foot> <p n=>362</p> è catino eximatur, & ex ea in aliquo loco puro decutiatur mi$tura: nam di$$i lire $olet. Ip$a uerò ma$$ula redigatur in globulos: at<01> hi quot libras auri pendunt, totidem cõminuti $ulfuris, item<03> globulorum æreorũ quadran- tes appendantur, & omnia $imul conijciantur in catinum fictilem, non in ol lam: cùm iam lique$cunt, ut aurum citius in catini fundo re$ideat, adijciatur puluis, de quo proxime dixi. Quanquam aut&etilde; in tali mi$tura æris & argen- ti minuti$$imæ auri particulæ qua$i quædam $cintillæ apparent, tamen, $i o- mnes, quæ in libra in$unt, nummulũ $implum non pendunt, $atis bene $ul- fur $ecreuit aurum ab argento: $i uerò nummulũ pendunt aut plus, mi$tura rur$us inijciatur in catinum fictilem: ad quam $ulfur adijcere non conuenit, $ed tantũmodo paucum æs & puluerem: quo modo iterum auri ma$$ula re $idebit in fundo: quæ cum altera ma$$ula auri non diuite coniungatur: $ed cùm aurum ab argenti libris $ex & $exaginta $ecernitur, argenti<03> & æris, & $ulfuris mi$tura fit, quæ pendit libras centum triginta duas, ad æs $eparan- dum ab argento nobis opus e$t plumbi libris plus minus quingentis: cum quibus mi$tura in $ecũdis fornacibus coquitur: quomodo fit $puma argen- ti & molybdæna, quæ recoquantur in primis fornacibus. Panes ex eis con- flati in tertias fornaces imponantur, ut plumbum, quod paululum argenti in $e continet, ab ære $eparatum rur$us u$ui $it: quinetiam catini et eorum o- percula contundantur, lauentur, $edimen unà cum $puma argenti & moly- bdæna coquatur. Qui aut&etilde; i$ta ratione omne argentũ ab auro $eparare uo- lunt, hi unam auri, tres argenti portiones relinquunt: mi$turam in globulos redigunt: eos in ampullam conijciunt: aqua ualenti affu$a aurum ab argen- to $ecernũt: quam rationem libro $eptimo explicaui. Quinetiam $i $ulfur ex lixiuio, quo conficitur $al artificio$us, tam ualido, ut ouum iniectum $uper- natet, coctum u$<01> dum fumum non emittat, & ardenti carboni impo$itum lique$cat, conijciatur in argentum liquefactum, ab eo aurum $ecernit.</P> <cap>O<I>lla</I> A. I<I>gnis circularis</I> B. C<I>atinus</I> C. E<I>ius operculum</I> D. O<I>llæ operculum</I> E. F<I>ornax</I> P. F<I>ilum ferreum</I> G.</cap> <foot>At $tibio</foot> <p n=>363</p> <fig> <P>At $tibio $ic argentum ab auro $eparetur. Si in be$$e auri fuerint argenti $eptem, uel $ex, uel quin<01> binæ $extulæ, ad unã auri partem adijciantur tres $tibij partes: $ed ne $tibium con$umat aurum in catino fictili igne$cente co- quatur cum ære: quod $i aurum aliquam æris portionem in $e continet, ad $tibij be$$em adijciatur æris $icilicus: $i nullam, $emuncia: nam æs $tibio ad aurum ab argento $eparandum e$t adiumento. Aurum autem primò inijcia tur in catinum fictilem igne$c&etilde;tem: at<01> quàm primum liquatum in orbem fertur ad ip$um paucum $tibium adijciatur ne exiliat: id liquefactum breui temporis $pacio etiam in circum fertur: quod cùm factum fuerit omne reli- quum $tibium inijcere conuenit, catinum operculo tegere, mi$turam coque re, donec quis iter longũ pa$$us quin<01> & triginta facere po$$it: mox effun- datur in alterum catinum ferreum, $uperius latum, inferius angu$tum, in fer reo uel ligneo trunco collocatum, $ed prius calefactum, & $euo uel cera illi- tum: at<01> is concutiatur: quo modo aurea ma$$a in ip$ius $undo re$idebit: quæ catino refrigerato decutiatur, eadem<03> ratiõe adhuc quater coquatur: $ed $ingulis uicibus minore $tibij pondere ad aurum adiecto: $it<03> ultima $ti bium auri tantũmodo duplum, aut paulo amplius. Tum aurea quidem ma$ $a in catino cinereo coquatur, $tibium uerò rur$us ter uel quater in fictili: $in gulis autem uicibus re$idebit aurea ma$$ula: $ed $iue tres $iue quatuor ma$$u <foot>H 2 læ fue-</foot> <p n=>364</p> læ fuerint, coniunctæ coquantur in catino cinereo. Ad talis autem $tibij li- bras duas & dimidiam adijciantur aridæ uini fecis libræ duæ, & recremen- torum uitri libra una, at<01> coquantur in catino fictili: at<01> etiam ma$$ula re$i debit in fundo: quæ in catino cinereo coquatur. Po$tremò $tibium adiecto pauco plumbo, coquatur in catino cinereo, in quo cæteris omnibus igni cõ $umptis $olum remanebit arg&etilde;tum. Quod $i $tibium priu$quam in cinereo coquatur cum arida uini fece & recremento uitri in fictili coctum non fue- rit, partem argenti con$umit, & cinerem at<01> pulueres, ex quibus catinus fa- ctus e$t, ad $e allicit. Catinus autem, in quo aurum arg&etilde;to mi$tum coquitur cum $tibio, ut etiam cinereus, collocetur in fornace, qualis uel uento forami nibus in$piratur, uel aurificum e$$e $olet.</P> <cap>F<I>ornax quæ uento foraminibus in$piratur</I> A. F<I>ornax aurificum</I> B. C<I>atinus fictilis</I> C. C<I>atinus ferrcus</I> D. T<I>runcus</I> E.</cap> <fig> <P>Vt autem aqua ualens, $i argentum, à quo aurũ $ulfur $ecreuit, in eam in- ijciatur, nobis o$tendit utrum omne fuerit $ecretũ, an aliqua huius particu- la in illo re$tet, ita quædam rerum cõpo$itiones $i alternis ip$æ, alternis au- rum, à quo arg&etilde;tum $tibio $eparatum fuit, in olla uel catino po$itæ coquan- tur, nobis declarant, omne $eparauerit necne $eparauerit: quinetiam ij$dem <foot>compo-</foot> <p n=>365</p> compo$itionibus utimur, cùm ab$<01> $tibio argentum uel æs, uel utrun<01> ab auro illæ$o ingeniosè & admirabiliter $ecernimus. Sunt uerò uariæ: nam a- lia con$tat ex pulueris latericij $elibra, $alis quadrãte, halinitri uncia, $alis am moniaci $emuncia, $alis fo$$ilis item $emuncia. Tales autem lateres uel i$tius generis tegulas, ex quibus puluis cõficitur, ex terra pingui & arenæ, $abuli, lapillorum experte ductos e$$e oportet, at<01> modice u$tos, & admodum ue teres: id<03> perpetuum e$t. Alia compo$itio fit ex pulueris latericij be$$e, $alis fo$$ilis triente, halinitri uncia, $alis facticij $emuncia: alia ex pulueris latericij be$$e, $alis factitij quadrante, halinitri $e$cuncia, $alis ammoniaci uncia, $alis fo$$ilis $emuncia. Quædam habet pulueris latericij libram, $alis fo$$ilis $eli- bram, quibus nonnulli adijciunt atramenti $utorij $extantem & $icilicum. Quædam conficitur ex pulueris latericij $elibra, $alis fo$$ilis triente, atram&etilde;- ti $utorij $e$cuncia, halinitri uncia. Quædam cõ$tat ex pulueris latericij be$- $e, $alis factitij triente, atramenti $utorij candidi $extante, æruginis $emũcia, halinitri it&etilde; $emuncia. Aliqua fit ex pulueris latericij libra & triente, $alis fo$ $ilis be$$e, falis ammoniaci $extante & $emuncia, atram&etilde;ti $utorij item $extan te & $emũcia, halinitri $extante. Aliqua deni<01> habet pulueris latericij librã, $alis factitij trientem, atramenti $utorij $e$cunciam. At<01> hæc cuiu$<01> cõpo- $itionis propria $unt: quæ uerò $equuntur, cõmuniter ad omnes pertinent. Singulæ res primò $eparatim cõterendæ $unt in puluerem: lateres quid&etilde; $u per marmor uel $axun: durum impo$iti ferramento, reliquæ in mortarium pi$tillo: $ingulæ quo<01> $eor$um cribrandæ: deinde uniuer$æ cõmi$cendæ: & aceto uel hominis urina, qua paucus $al ammoniacus, $i compo$itio eum non habuerit, re$olutus $it, madefaci&etilde;dæ. Quidam tamen aureos globulos aut bracteolas eadem madefacere malunt: tum alternatim in ollis nouis & puris, & in quas nulla unquam aqua infu$a fuit, collocari debent: in ima par te res compo$itæ, quæ mox ferramento æquandæ $unt: po$tea globuli uel bracteolæ, quarũ aliæ iuxta alias ponendæ, ut illæ eas undi<01> po$$int attin- gere: tum rur$us res compo$itæ tantæ, quantæ manu compreh&etilde;di po$$unt, aut amplius, $i ollæ amplæ fuerint, inijci&etilde;dæ $unt, & ferramento æquandæ, at<01> ij$dem eodem modo globuli uel bracteolæ $uperponendæ. Hæc aut&etilde; iterare conuenit, donec ollæ utri$<01> compleantur: dein operculis tegere, & qua inter $e cõmittuntur lutũ artificio$um illinire: quod cùm $iccatum fuerit ollas in fornacem imponere: ea tres cameras habeat, quarum infima $it alta pedem: in hanc & aura per os eius penetrat, & cinis decidit è lignis combu- $tis, quæ $u$tinent bacilla ferrea $ic collocata, ut cratis figuram repræ$ent&etilde;t. Mediæ $it altitudo duorum pedum: per cuius os in eam immittuntur ligna: quæ uel querna, uel roborea, uel ilignea, uel cerrea e$$e deb&etilde;t: ex his enim i- gnis lentus & diuturnus, quali ad hanc rem nobis opus e$t. At $uprema ca- mera $uperius pateat, ut ollæ in eã demitti po$$int: quarũ altitudin&etilde; habeat: eiu$d&etilde; fundũ con$tet ex bacillis ferreis tam ualidis, ut ollarũ pondus & uim ignis $u$tinere queant: tanto inter $e $pacio di$tantibus, ut hic bene penetra re, & ollas calefacere po$$it: quæ etiam ip$æ inferius $int angu$tæ, ut igni in mediũ inter eas interuallũ recepto incale$cant: $uperius amplæ, ut coniũctæ eundem aliquantum arceant: quinetiam fornax $uperius laterculis non ad- modũ cra$$is uel tegulis & luto obturetur: relictis tantũmodo duobus uel <foot>H 3 tribus</foot> <p n=>366</p> tribus $piramentis, per quæ fumus & flammæ eluctari po$$int. Aur$ aũt glo buli uel bracteolæ & res compo$itæ alternis collocatæ, $i fornax antea, quã ollæ his plenæ in ea $tatuãtur, duabus horis excalfacta fuerit, quatuor & ui- ginti leni igni, & paulatim aucto coqu&etilde;dæ $unt: $i non fuerit, $ex & uiginti: ueruntamen ignis $ic auctibus cre$cat, ut auri particulæ & res, in quibus uis argenti & æris ab auro $eparãdi ine$t, nõ collique$cãt: ne fru$tra $u$cipiatur labor, & $umptus impendatur: ita<01> $atis e$t tantum ignis e$$e calor&etilde;, quan- to ollæ $emper rubræ maneant. Po$t tothoras omnia ligna ard&etilde;tia è forna- ce $unt extrah&etilde;da: ip$a fornax laterculis uel tegulis refractis $uperius aperi&etilde;- da, ollæ calentes forcipibus exim&etilde;dæ: opercula remou&etilde;da: tum $i otium da- tur, aurum $inere oportet per $e refrige$cere, minus enim damnũ faciet: $i ue- rò negotiũ ad eã rem tempus nõ concedit, aureæ particulæ $ingulæ mox in ua$culo ligneo aut aheno $unt urina uel aqua re$tingu&etilde;dæ $en$im, ne res cõ- po$itæ, quæ argentũ in $e traxerũt, id exhal&etilde;t. Sed aureæ particulæ & res cõ po$itæ ad eas adhærentes refrigeratæ aut re$tinctæ rutello $unt uer$andæ, ut harũ glebulæ cõminui, illæ ab ip$is nudari po$$int: dein angu$to cribro, cui $uppo$itũ $it ahenũ, incernendæ $unt: quo modo cõpo$itæ res cũ argen- to uel ære, uel utro<01> permi$tæ è cribro decidũt in ahenũ, aurei globuli uel bracteolæ in eo reman&etilde;t: quæ in ua$culũ proijci&etilde;dæ $unt et iterũ rutello uer $andæ, ut à rebus, quæ argentũ uel æs in $e traxerũt, purgentur. Res uerò i- p$æ quæ de cribri foraminibus in ahenũ delap$æ $unt, in alueo, $uper ua$e li gneo manibus agitato, lauandæ $unt, ut minutæ auri particulæ, quæ $imul ex cribro deciderũt, ab eis $eparari po$$int: quæ rur$us in ua$culo aqua cali- da lauandæ $unt, & ligno uel $copis uer$andæ, ut res madefactæ ab ip$is de- labantur: po$tea omne aurũ denuo calida lauari, & $etis $uillis colligatis pur gari debet in aheno foraminũ pleno, cui ua$culum $it $ubiectum: tum idem in orbem ferreum, cui item $uppo$itum $it ua$culum, proijcere oportet, at<01> calida lauare. Ad extremum ip$um conuenit conijcere in alueum, & $iccati globulum uel bracteolam coticulæ atterere unà cum acu, & con$iderare u- trum purũ an temperatum $it: $i nondum purum fuerit, globuli uel bracte- olæ cum rebus compo$itis, quæ argentum & æs in $e trahunt, $imili modo alternatim collocatis coquantur iterũ: imo uerò toties, quoties ip$a res hoc po$tulat. Sed noui$$ime tot horis, quot ad cas expurgandas opus erunt: & tum quidem una aliqua compo$itione ad globulos uel bracteolas adiecta quæ careat rebus à metallis ortis: quales $unt ærugo & atramentũ $utoriũ: $i enim hæc fuerint in cõpo$itione aurũ aliquam uilis metalli particulam $olet cõcipere, uel, $i eo caruerint, ip$is infici. Quamobrem quidam nun<08> talibus cõpo$itionibus, in quibus i$ta $unt, utuntur: & recte $ane illi: nam $olus pul- uis latericius & $al, maxime fo$$ilis, totum argentũ & æs ex auro elicere et in $e trahere po$$unt. At monetarij non nece$$e habent aurum pror$us purum efficere, $ed coquere, donec talis temperatura $it, qualis e$$e debeat aureorũ nummûm quos cudunt. Verùm cùm iam fuluus ille color auro in$ederit, & omnino fuerit purum, aut tale quale præparant monetarij, cum ea chry$o- colla, quam Mauri boracem nominant, uel cum $ale confecto ex lixiuio, ex cinere anthyllidis uel alterius herbæ $al$æ facto, coquatur, & ex eo liquefa- cto bacilla fiant. Sed res compo$itæ, quæ in $e traxerunt argentum, uel æs, <foot>aqua</foot> <p n=>367</p> aqua effu$a $iccentur, ligno terantur: cum molybdæna & plumbo depaupe rato permi$tæ excoquantur in prima fornace: mi$tura arg&etilde;ti & plumbi, uel argenti & æris & plumbi, quæ effluxit, denuo coquatur in $ecũda fornace, ut plumbum & æs ab argento $eparentur: hoc po$tremò in u$trina perpur- getur: quo $ane modo argenti nulla, uel perexigua particula perit.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. O<I>lla</I> B. O<I>perculum</I> C. S<I>piramenta</I> D.</cap> <fig> <P>Sunt præterea rerum, quæ aurum ab argento $eparant, aliæ quædam cõ- po$itiones ex $ulfure & $tibio alijs<03> cõfectæ: quarũ una con$tat ex atramen ti $utorij ignis calore $iccati & in puluer&etilde; re$oluti $emuncia, $alis facticij pur gati $extante, $tibij triente, $ulfuris ign&etilde; nõ experti & præparati $elibra, uitri $icilico, halinitri item $icilico, $alis ammoniaci drachma. Sulfur uerò $ic præ- paratur. Primò cõteritur in puluer&etilde;: deinde $ex horis ex acri aceto coquitur: tum effu$um in ua$culũ aqua calida abluitur: po$tremo &qring;d re$edit in ua$culi fundo $iccatur: at $al cõiectus in aquã fluuial&etilde;, coquitur, ut purgetur, & rur- $us exiccatur. Altera cõpo$itio habet $ulfuris ign&etilde; nõ experti librã unã, $alis purgati libras duas. Tertia fit ex $ulfuris ignem non experti libra, $alis facti- <*> purgati $elibra, $alis ammoniaci quadrante, minij è plumbo facti uncia. Quarta conficitur ex $alis factitij, $ulfuris ign&etilde; non experti, aridæ uini fecis, lingulorum libra, chry$ocollæ, quã Mauri boracem uocant, $elibra. Quinta <foot>H 4 habet</foot> <p n=>368</p> habet pares portiones $ulfuris ignem non experti, $alis ammoniaci, halini- tri, æruginis. Argentum autem, in quo ine$t aliqua auri portio, primò unà cum plũbo liquefiat in catino fictili, at<01> $imul coquãtur u$<01> dũ argentũ ex halet plumbũ: $i argenti fuerit libra, plumbi $int drachmæ $ex: tum arg&etilde;tum a$pergatur aliquo de i$tis pulueribus cõpo$itis, qui pendat uncias duas: de- in agitetur: po$tea effundatur in alterum catinum prius calefactum & $euo illitum: is<03> concutiatur: cætera perficiantur ratione iam explicata. Quineti am aurum ab argenteis poculis, alijs<03> ua$culis & operibus inauratis inte- gris manentibus $eparatur puluere, qui con$tat ex $alis ammoniaci parte u- na, $ulfuris dimidia: poculum, $iue aliud opus, inauratum olco illinitur: ei in $pergitur puluis: manu uel forcipe prehen$um admouetur igni, concutitur: quo modo aurum decidit in aquam ua$is $ubiecti, poculũ manet illæ$um. Separatur etiam aurum ab argenteis operibus inauratis argento uiuo: id in fundatur in catinũ fictilem, & igni $ic calefiat ut digitus, in ip$um immi$$us, calorem $u$tinere po$$it: in eo argenteum opus inauratum collocetur: cùm ad ip$um arg&etilde;tum uiuum adhæ$erit exemptũ imponatur in lancem: in quã aurum refrigeratum unà cum argento uiuo decidit. Iterum uerò & $æpius idem argenteũ opus inauratũ in argento uiuo calefacto collocetur: idem<03> labor $u$cipiatur u$<01> ad eum finem dum nullum aurum appareat in opere, cùm in ignem impo$itum fuerit, & ex eo argentum uiuum, quod ad ip$um adhæ$it, euolarit: mox arti$ex capiat pedem leporinũ, at<01> conueirat argen- tum uiuum & aurum: quæ $imul ex opere argenteo deciderunt in lancem: ca<03> infundat in linteum, lini xylini contextu factum, uel in alutam: per illũ uel hanc argentum uiuum expre$$um altera lance excipiatur. Aurum uerò in linteo uel aluta remanebit: quod collectum in carbonem excauatum inij ciat & coquat donec lique$cat, & ex eo ma$$ula fiat: quam cum pauco $tibio coquat in catino fictili: ea<03> in alterum ua$culum infundat: quo modo aurũ in fundo re$idere, $tibium tenere $uperiorem locum uidebit: tum eundem la borem $umat: po$tremò aureas ma$$ulas in later&etilde; excauatũ conijciat, eum<03> in igni collocet: qua ratione aurum fit purum. At<01> his modis aurum ab argento, uel contra argentum ab auro $ecernitur: nunc exponam rationes, quibus æs ab auro $eparatur. Sal, quem uocamus artificio$um, conficitur ex atramenti $utorij, aluminis, halinitri, $ulfuris ignem non experti $ingulorũ li bra, $alis ammoniaci $elibra: quæ res cõminutæ coquantur ex lixiuio facto ex cineris, quo lanarum infectores utuntur, parte una, calcis aqua non re$tin ctæ item parte una, cineris fagini partibus quatuor. Res autem ex hoc lixi- uio coquantur u$<01> dum totum con$umatur: mox $iccentur & reponantur in loco calido, ne in oleum uertantur: deinde cum eis cõminutis plumbi, in cinerem re$oluti, libra permi$ceatur: at<01> huius pulueris compo$iti $ingulæ $e$cunciæ $ingulis æris, in catino calefacti, libris paulatim in$pergantur: ac $i lo ferreo multum & celeriter agitentur: catino refrigerato & confracto au- rea ma$$ula reperitur. Altera $ecernendi ratio hæc e$t: $ulfuris ignem non ex perti libræ duæ, $alis facticij purgati quatuor cõminuantur & commi$cean- tur: huius pulueris $extans & $emuncia adijciantur ad be$$em globulorum confectorum ex plumbo, et ære, in quo ine$t aurum, plumbi duplo: $imul<03> <foot>coquan-</foot> <p n=>369</p> coquantur in catino fictili donec liquentur: quo refrigerato eximatur ma$- $ula, & à recremento purgetur: ex qua rur$us conficiantur globuli, ad quos, $i pendunt trientem, pulueris iam dicti $elibra addatur, alternatim<03> collo- centur in catino: qu&etilde; operculare & oblinire cõuenit: mox leni igni coquan- tur donec globuli lique$cant: paulo po$t catinus ex igni eximatur: ex refri- gerato ma$$ula extrahatur: ex qua purgata et denuo liquefacta tertio globu li fiant: ad quos, $i pendunt $extantem, pulueris $emuncia & $icilicus adijci- antur, eodem<03> modo coquãtur, & in catini fundo aurea ma$$ula re$idebit. Tertia ratio e$t: in æris liquefacti libras $ex, $ubinde inijciantur $ulfuris cera inuoluti, uel cum ea permi$ti, particulæ, et comburantur: pendat uerò $ulfur $emunciam & $icilicum: deinde halinitri, in puluerem contriti, $icilicus unus & dimidius proijciantur in idem æs, item<03> comburantur: tum denuo $ulfu ris cera inuoluti $emuncia & $icilicus: po$tea plumbi in cinerem re$oluti, & cera inuoluti, uel minij, ex plumbo facti, $icilicus et dimidius: mox auferatur æs, & ad auream ma$$ulam adhuc cum ære pauco permi$tum adijciatur $ti- bium, quod ma$$ulæ $it duplum: & $imul u$<01> eò coquantur, dum cad&etilde; ex- halet $tibium: tum ma$$ula & plumbum, quod $it ma$$ulæ dimidiũ, coquan tur in catino cinereo. Po$tremò aurum ex eo eximatur, & hominis urina re- $tinguatur: quod $i color nigricans ei in$ederit cum pauca chry$ocolla, quã Mauri boracem uocant: $i pallidus, cum $tibio recoctum, fuluum illum tra- het. Sunt qui æs liquefactum cochleari ferreo hauriunt & effundunt in alte rum catinum, qui foramen habet oblitum luto, eum<03> imponunt in carbo- nes ard&etilde;tes, & iniectis pulueribus iam dictis ma$$am filo ferreo celeriter uer $ant: at<01> hi aurum ab ære $ecernunt: illud in catini fundo re$idet, hoc $uper- natat: mox forcipe ignita catir foramen aperiunt, & effluit æs. Aurum ue- rò, quod reman$it, cum $tibio recoquunt: id cùm exhalauerit, aurum tertiò cum quarta plumbi parte coquũt in catino cinereo, & hominis urina re$tin guunt. Quarta ratio e$t, æris libra & triens, at<01> plumbi $extans liquefiũt & effunduntur in alterum catinum, intrin$ecus oblitum $euo uel gyp$o: & ad ea adijcitur puluis, qui con$tat ex $ulfuris præparati, æruginis, halinitri $in- gulorũ $emuncia, $alis cocti $e$cuncia. Quinta, æris libra & globulorũ plum beorum libræ duæ, at<01> $alis artificio $i $e$cuncia inijciuntur in catinũ, & pri mò coquãtur leni igni, deinde acriori. Sexta, æris bes, $ulfuris, $alis, $tibij, $irt gulorum $extans $imul eo quuntur. Septima, æris bes, $cobis ferri elimatæ, $alis, $tibij, recrementorum uitri $ingulorum $extans unà coquuntur. Octa- ua æris libra, $ul$uris $e$quilibra, æruginis $elibra, $alis purgati libra, $imul coquuntur. Nona in æris liquefacti libram inijcitur $ulfuris ignem non ex- perti & cõminuti tantundem, & filo ferreo celeriter uer$antur: mi$tura con- teritur in puluerem: in quem argentum uiuum infunditur: quod aurum ad $e allicit & trahit. At æs inauratum aqua madefactum igni imponitur: igni- tum frigida re$tinguitur: aurum filis orichalceis colligatis abraditur. His $a- ne rationibus auru ab ære $ecernitur: at id&etilde;, uel plumbũ ab argento ratione, quã nunc exponã, $eparatur. Officina uerò, $iue domiciliũ in quo id ip$um fit, prope officinam, in qua uenæ auri, uel argenti, uel mi$tæ excoquuntur, cõ$truatur: cuius murus medius $it longus pedes unũ & uiginti, altus quin- <foot>decim:</foot> <p n=>370</p> decim: à quo primus, qui e$t ad flumen, di$tet pedibus quindecim, po$tre- mus decem & nouem: uter<03> longus $it pedes $ex & triginta, altus quatuor- decim: $ed ex primi muri capite murus trã$uer$us pertineat ad caput po$tre- mi muri: deinde po$t pedes quindecim ex eodem muro primò alter murus tran$uer$us ductus $it ad caput muri medij. In hoc $pacio, quod e$t inter du- os i$tos muros tran$uer$os, collocentur pila, quibus uenæ & alia ad eas ex- coquendas nece$$aria frangantur: à primi quo<01> muri po$teriore capite ter tius murus tran$uer$us perductus $it ad alterum caput muri medij, & ab eo- dem ad caput muri po$tremi. Spacium autem, quod e$t inter $ecundum & tertium murum tran$uer$um, & inter po$tremum & medium murum lon- gum, contineat $ecundam fornacem, in qua plumbum $eparatur ab auro uel argento, cuius camini paries rectus $tatuatur $uper mediũ murũ, obliquus $uper trabem, quæ ex $ecundo muro tran$uer$o pertineat ad tertium: ea ita locata $it, ut pedibus tredecim di$tet à medio muro longo, quatuor à po$tre mo: ip$a uerò cra$$a & lata $it pedes duos: à terra $ur$um uer$us ad trab&etilde; hãc longam $int pedes duodecim. Quinetiam ne paries obliquus incidat in re- ctum: caueatur partim crebris bacillis ferreis, partim raris tignis luto obdu- ctis, quæ utra<01> è tignis parietis obliqui ad tigna recti pertineãt. Po$tremò tectum eodem modo $e habeat, quo tectũ officinæ, in qua uenæ excoquun tur: $ed in $pacio, quod e$t inter medium & primum murum longum, & in- ter primum & tertium murum tran$uer$um $int folles, machina, quæ eos de primit, organum, quod eo$dem diducit. Vnum etiam tympanum, quod e$t ad axem rotæ, habens fu$os moueat tympanum dentatum axis, cuius den- tes longi follium tigilla deprimunt, & tympanum dentatum axis, cuius den tes longi, pilorum dentes longos attollunt: $ed cõtrario modo: ut $i dentes deprimentes tigilla follium uoluantur à $eptentrione ad meridiem: contrà dentes longi attollentes pilorũ dentes longos uer$entur à meridie in $epten trionem. Verùm plumbum ab auro uel argento $ecernitur in hac $ecũda fornace: cuius $tructura con$tat ex $axis quadrangulis, ex duobus muris in- terioribus, quorum alter alterũ tran$uer$us $ecat, ex orbe, ex operculo. Ip$e uerò catinus conficitur ex puluere terreno & cinere: $ed primò de $tructura at<01> adeo de $axis quadrãgulis dicam: ea $int alta pedes quatuor, & palmos tres, cra$$a pedem: ab imo $ur$um uer$us ad pedes duos, & palmos tres, inte riore & $uprema parte ad palmũ pror$us exci$a $int, ut $axeus orbis in ip$is iacere po$$it. Solent aut&etilde; plerun<01> e$$e numero quatuordecim: at<01> lata ex- teriore parte pedem & palmũ, interiore angu$tiora: quod interior circulus multo $it angu$tior exteriore. Quod $i latiora fuerint, minus multa e$$e ne- ce$$e e$t: $i angu$tiora, plura. In terram fo diantur altitudine pedis & palmi: $uperius $emper bina quæ<01> proxima fibula ferrea connectantur: cuius cu- $pides in eorum foramina includantur, & in eadem plumbum liquidum in fundatur: $ed ea $tructura $axea habeat $piritalia foramina $ex à terra, $ur$um uer$us ad pedem: at<01> ita ab ima $axorum parte ad pedes duos & palmum: quorum quod<01> $it inter bina $axa altum palmos duos, latum palmũ & di- gitos tres. Vnum $it à dextro latere inter murum, qui murum principal&etilde; ab igni tuetur, & canaliculũ, per quem $puma arg&etilde;ti ex fornacis catino effluit. <foot>Cætera</foot> <p n=>371</p> Cætera quin<01> $int circũcirca paribus, quoad fieri pote$t, interuallis di$tin- cta: per ea exit halitus, quem terra cõcalefacta expirat: quæ ni e$$ent eum ca- tinus ad $e traheret, ac uitium faceret: hoc e$t talis cumulus fieret, qualis fieri $olet cùm talpa terram egerit: cinis<03> $upernataret, at<01> catinus $tannum ab $orberet. Aliqui eadem de cau$a po$teriorem $tructuræ partem pror$us pa- tent&etilde; faciunt. At duo muri interiores con$truantur lateribus, latitudinem<03> habeant lateris: at<01> alter alterum tran$uer$us $ecet: quibus etiam ip$is qua- tuor $int foramina $piritalia: in qua<01> parte unum: quæ circiter digitum $int altiora et latiora alijs: in ea quatuor templa inijciatur tantũ recrementorum, quantum capit ci$ium, eis<03> $uperfundatur tantus puluis, à carbonibus re- $olutus, quantum capit alueus maior bracteis lignis contextus. Muri autem extent è terra cubitum: quibus & $axorum quadrangulorũ parti exci$æ $u- perponatur orbis è $axo formatus, cra$$us palmũ & digitos tres: qui undi<01> pertingat ad $axa quadrangula. Quod $i rima aliqua fuerit, ea fragmentis $a xorum uel laterum expleatur. Orbis autem priore parte decliuis $it, ut cana liculus, per quem effluet $puma argenti, confici po$$it: attamen orbis $axei loco quidam ponunt tabulas æneas, ut mi$tura uel $tannum citius calefi- at. Sed operculum, quod globi dimidiati figuram habens tegit catinũ, con- $tet ex ferreis circulis & bacillis, at<01> operimento. Circuli numero $int tres, lati circiter palmũ, cra$$i digitum: infimus à medio di$tet pede: medius à $u- premo pedibus duobus: $ub eis $int bacilla ferrea dec&etilde; & octo, ad ip$os cla uis ferreis affixa: quæ bacilla eandem quam circuli latitudinem & cra$$itudi nem habeãt: $ed ita longa $int, ut curuata ab infimo circulo ad $upremũ per- tingant: hoc e$t pedes duos et palmos tres: cùm alio qui altitudo operculi $it tantummodo ad pedem & palmos tres: ad omnia operculi bacilla & circu- los interius bracteæ ferreæ filis ferreis $int alligatæ. Operculũ quo<01> habe- at foramina quatuor: quorũ po$tremum, quod è regione $it canaliculi, per quem $puma argenti effluet, inferius latum $it pedes duos: $uperius, quia cle menter a$$urget, angu$tius, nempe latum pedem & palmos tres at<01> digitũ: careat bacillo: nam id ex $uperiore circulo ad medium tantũmodo, non etiã ad infimum, pertineat. Alterum uerò foramen, quod exi$tat $uper canalicu- lo latũ $it inferius pedes duos & dimidium, $uperius pedes duos & palmũ: quod etiam careat bacillo. Etenim non bacillum modo nõ pertineat ad in- fimum circulum, $ed ip$e etiam infimus circulus ad eam partem non pertine at, ut magi$ter $pumam argenti ex catino po$$it extrahere. Ad murum præ- terea, quo murus principalis munitur contra uim caloris, ubi follium nares $ituantur, $int duo foramina lata palmos tres, alta circiter pedem: in quorum medio duo bacilla de$cendant bractea interius contecta. Fi$tulæ aũt, in qui bus nares folliũ collocentur, u$<01> ad ea foramina pertineant: quæ fi$tulæ ex laminis ferreis cõplicatis factæ lõgæ $int palmos II. & digitos III. Earũ uerò pars caua $it lata digitos tres & dimidiũ, in quas duas fi$tulas nares folliũ $ic condãtur, ut ab earũ foriculis di$t&etilde;t digitis trib. At operim&etilde;tũ cõficiatur ex circulo ferreo lato digiots II. qui inferius $it, et ex tribus bacillis ferreis incur uatis, quæ ab una circuli parte ad alterã ei oppo$itã pertingãt. Aliud aũt alij $uperpo$itũ $it $uperiore parte, ibi<03> per ea clauus ferreus infixus penetret: <foot>$ub quibus</foot> <p n=>372</p> $ub quibus item $int bracteæ clauis ad ea alligatæ. Po$tremò quæ<01> bractea habeat parua foramina, in quæ tam&etilde; digitus immitti po$$it, ut lutum, quod interius illiniri debet, adhærere po$$it. Operculum præterea habeat tres an nulos ferreos inclu$os in clauorum ferreorum foraminibus, quæ $int in eo- rum capitibus admodum latis. Hi claui ea parte connectant bacilla cum cir culo medio: annulis uerò inijciantur unci catenæ, qua operculum $ubleua- tur, quod fit, cùm magi$ter catinum præparat.</P> <cap>S<I>axa quadrangula</I> A. S<I>axeus orbis</I> B. S<I>piritalia foramina</I> C. M<I>uri interiores</I> D. C<I>atinus</I> E. O<I>perculum</I> F. C<I>irculi</I> G. B<I>acilla</I> H. F<I><*> ramina operculi</I> I. O<I>perimentum</I> K. A<I>nnuli</I> L. F<I>i$tulæ</I> M. F<I>oriculæ</I> N. C<I>atenæ</I> O.</cap> <fig> <P>In fornacis aut&etilde; orbem uel tabulas æneas & $axa inijciatur lutũ cum $tra- mentis permi$tũ, altum tres digitos: at<01> tundatur pilo ligneo u$<01> eo dum ad digiti altitudinem deprimatur. Pilum uerò $it teres et altum palmos tres, inferius latum duos, $ur$um uer$us angu$tius: cuius manubrium longum $it pedes tres: quà in pilum includitur, circulo ferreo cingatur. Quinetiam $a- xis $uperius illinatur lutum, etiam cum $traminibus nu$tũ cra$$itudine pal- mi: in quod occumbat operculum. Hæc omnia quamprimũ labefactata fue rint, reficiantur. Arti$ex, qui hoc $eparandorũ metallorum munus $u$tinet, laborem in duas duorum dierum operas di$tribuit: altero mane paucũ pri- <foot>mò ci-</foot> <p n=>373</p> mò cinerem in$pergit luto, & aquam affundens $copis uerrit: deinde inijcit cinerem cribratum, & aqua $ic madefactum, ut niuis in$tar in pi$æ figuram formari po$$it: cinis uerò $it ex quo lixiuiũ aqua percolata fuerit factũ: nã ali us, quia pinguis e$t, denuo urendus e$$et, ut macer fieret. Eum aut&etilde; cinerem manibus compre$$is æquat, catinum<03> medium uer$us decliuem facit: tum pilo iam de$cripto ip$um tundit: po$tea duobus pilis paruis, it&etilde; ligneis, for- mat canaliculum, per quem effluit $puma argenti: una enim manu compre- hendit unum, altera alterum: utrun<01> latum e$t palmum, cra$$um digitos du os, altum pedem. Vtriu$<01> manubrium aliquantum teres ad $e$quidigitum minus quàm ip$um latum e$t, $ed longum pedes tres: tam uerò pilum quàm manubrium ex uno ligno factum e$t. Mox calceatus in$cendit in catinum, & eum undi<01> pedibus calcat: quo modo $ub$idit & fit decliuis. Deinde ite rum eundem tundit pilo magno: tum exuto dextri pedis calceo catini circu lum eo de$ignat, & de$ignatum excindit lamina ferrea utrin<01> curuata, at<01> longa palmos tres, lata totidem digitos: cui $unt manubria lignea, alta pal- mum & digitos duos, cra$$a item digitos duos. Per ea penetrat utrin<01> pars laminæ ferreæ cu$pidata & $uperius recuruata. Quidam parte ligneæ bra- cteæ, cribrum cingentis, laminæ loco utuntur. Ea uerò lata e$t tres digitos, utrin<01> ad extremum $ic inci$a, ut manibus teneri po$$it. Po$tea tundit cana liculum per quem effluit $puma arg&etilde;ti. Ne uerò cinis delabatur, aperturam $axo, ad hanc formato, ob$truit: ad quod apponit tabellã: cui rur$us ne de- cidat, trudem opponit: tum cineris alueum infundit, eum<03> pilo magno tun dit: iterum deinde iterum<03> cinerem inijcit, & eum pilo tundit. Canaliculo facto $iccum cinerem catino undi<01> $uperinijcit cribro, ac eum manibus cõ- planat & atterit: tum madefacti cineris alueos tres in marginem catini circũ- circa inijcit, & operculum demittit. Mox in$cendens in catinum, id undi<01> cinere ob$truit, ne mi$tura liquefacta effluat. Deinde operculi operimento $ublato in catinum carbones alueo inijcit, prunas uerò batillo ferreo: & has quidem etiam per foramina, quæ operculum in lateribus habet, eas<03> eod&etilde; batillo adæquat: at<01> tantum laborem & munus duarũ horarum $pacio per ficit: tum paruum trũcum $uperponit laminæ ferreæ, quæ in terra po$ita e$t $ub canaliculo: ea longa e$t pedes tres & palmum, lata po$teriore parte pe- dem & palmos duos at<01> totidem digitos, priore palmos duos, & iterũ to- tidem digitos: at trunco $uperponit $axum, ac ip$i laminam ferream a$$imi- lem inferiori: in quam cõijcit carbonum alueum bracteis ligneis contextũ: in<03> eos tot prunas, quot batillo ferreo conijcere pote$t: at<01> catinus unius horæ $pacio calefit: deinde conto uncinato, quo detrahit $pumam argenti, cõmouet reliquias carbonũ. Vncus aũt longus palmũ, & latus digitos tres habet figuram duorum triãgulorum: cuius manubrium ferreum longũ e$t pedes quatuor, ligneum uerò, in ferreum inclu$um, $ex. Verùm aliqui $im- plicem contum uncinatum u$urpant. Po$t horæ ferè unius $pacium rur$us eodem conto uncinato cõmouet reliquias prunarum, & batillo eas, quæ in canaliculo iacent, in catinum inijcit. Tum iterum po$t horæ $pacium eodem conto cõmouet prunas: quas ni ita cõmoueat, in catino aliquis nigror ma- net, at<01> ea parte uitium facit: utpote non $atis exiccatus: etenim mini$ter cõ <foot>I mou&etilde;do</foot> <p n=>374</p> mou&etilde;do uertit prunas ut pror$us cõburantur, bene<03> calefiat catinus: quod ip$um fit tribus horis: reliquis duabus iterum catinus quie$cit. Cùm autem $onitus horæ undecimæ fuerit auditus, tunc cinerem, ex carbonibus factũ, $copis uerrit & de catino deijcit: mox a$cendit $uper operculum, & linteum tritum intingens in aquam, cum cinere permi$tam, quam ua$culum cõtinet, totum catinum eo madefacit, & uerrit per foramen operculi manum immit tens. Con$umit autem interdum duo aquæ $ic mi$tæ ua$cula: quorũ utrũ<01> capit $extarios Romanos quin<01>: quod iccirco fit, ne catinus, cùm $eparan- tur metalla, di$rumpatur: tum corio ceruino eundem terens, rimas oblinit. Quinetiam ad $ini$trũ canaliculi latus collocat duo molybdænæ fragmen- ta, alterum alteri $uperponens: quæ aliqua ex parte liquefacta con$idunt, & ob$taculo $unt, ne $puma argenti à flatu follium in orbem moueatur, $ed ibi $ub$i$tat: uerùm expedit in loco molybdænæ ponere laterem: citius enim, quod is ualidius calefiat, oritur argenti $puma. Catinus autem iuxta mediã eius partem profundior fit palmis duobus & totidem digitis: ip$a uerò me- dia pars præterea digito. Sunt qui catino $ic præparato illinũt albumen o- ui $pongia conceptum, et ex ea rur$us expre$$um, quo re$olutum $it thus in puluerem contritum. Quidam ei illinunt liquorem, qui con$tat ex oui albu mine, & eius duplo $anguine taurino, uel medulla: nõnulli eidem catino cal cem cribro $uperinijciunt. Po$tea magi$ter officinæ ponderat plumbũ, cum quo aurum uel argentum, uel utrun<01> e$t permi$tum: cuius interdum centũ pondia centum imponuntur in catinum: $ed frequenter $exaginta uel quin- quaginta, uel minus multa: quo facto tres $traminum manipulos circumcir ca in$pergit catino, ne plumbũ $ua grauitate inæ quabilem efficiat: mox per canaliculu imponit aliquot plumbi mi$ti panes, & aliquot ad latera per fo- ramen operculi po$tremum: deinde per eiu$dem operculi $uperius foram&etilde; in$cendens in catinum panes, quos ei mini$ter porrigit, circũcirca apponit ad operculum: tum a$cendens rur$us manibus immi$$is per idem foramen etiam aliquot panes imponit in catinum. Eos uerò qui reman$erunt, $ecun- do die furca ferrea lignis per po$tremum operculi foramen $uperimponit. Panibus $ic collocatis carbonum alueum bracteis ligneis contextum per $u perius operculi foramen inijcit, ac imponit operimentum operculo: quorũ iuncturam mini$ter luto illinit: ip$e magi$ter dimidium carbonũ alueũ per foramen, quod e$t ad fi$tulas narium, inijcit in catinum, ac folles præparat, ut $equenti die mane $ecundam operam in choare po$$it. Tale autem labo- randi munus horæ unius $pacio perficit, duodecima<03> omnia $unt præpa- rata: quæ horæ omnes collectæ conficiunt $ummam horarum octo.</P> <cap>A<I>rtifex pilo tundit catinum</I> A. P<I>ihom maius</I> B. S<I>copæ</I> C. D<I>uo pila minora</I> D. L<I>a mina ferrea curuata</I> E. P<I>ars bracteæ ligneæ</I> F. C<I>ribrum</I> G. C<I>inis</I> H. B<I>atillum ferreum</I> I. L<I>amina ferrea</I> K. T<I>runcus</I> L. S<I>axum</I> M. A<I>lueus bracteis lignis con textus</I> N. C<I>ontus uncinatus</I> O. A<I>lter contus uncinatus</I> P. L<I>inteum tritum</I> Q. V<I>a$culum</I> R. C<I>orium ceruinum</I> S. M<I>anipuli $traminum</I> T. L<I>igna</I> V. P<I>anes plum bi mi$ts</I> X. F<I>urca</I> Y. A<I>lter artifex luto extrin$ecus obducit fornacem, qua ei oper- culum e$t impo$itum</I> Z. A<I>lueus cineribus refertus</I> AA. O<I>perculi operimentum</I> BB. M<I>ini$ter pedibus in$i$t&etilde;s $calis carbones per $uperius operculi foram&etilde; inijcit in catinũ</I> CC. <foot>F<I>erra-</I></foot> <p n=>375</p> F<I>erramentum quo lutum uerberatur</I> DD. L<I>utum</I> EE. C<I>ochleare quo artifex $iue ma gi$ter experimentum rapit</I> FF. R<I>utrum quo plumbi cutis impur a detrahitur</I> GG. C<I>uneus ferreus quo argenti ma$$a $ubleuatur</I> HH.</cap> <fig> <foot>I 2 Sed</foot> <p n=>376</p> <P>Sed iam tempus e$t ut ad $ecundam operam ueniamus. Mane artifex pri mò accipiens batilla prunarum duo, ea inijcit in catinum iuxta fi$tulas nari- um per foramen: deinde per idem foramen imponit ligna abiegna uel picea $tri parua, qualia $ol&etilde;t ea e$$e, quibus pi$ces coquimus: tum machinæ, depri mentis tigilla follium, fores attollit ut uer$ari po$$it: at<01> ita $pacio unius ho ræ plumbum mi$tum lique$cit: quod cùm factum fuerit quatuor ligna, lon- ga pedes duodecim, per po$tremum operculi foramen imponit, & totidem per canaliculum: quæ ligna, ne catinum uitient, premendo utrin<01> $u$tinent $camna: ea $unt tigna longa pedes tres, lata palmos duos et totidem digitos, cra$$a palmos duos: quibus utrin<01> $unt duo pedes diuaricati. Ad $camnũ præterea ante canaliculum locatum apponit laminam ferream, ne $puma ar genti, cùm ip$am ex catino extrahit, ei in calceos in$iliat, pedes<03> & crura of fendat: quinetiam reliquos panes batillo uel furca ferrea lignis iam dictis im ponit per po$tremum operculi foramen. At argentum rude purum, aut plumbei coloris uel cinerei, uel rubri, uel deni<01> alterius dilatatum & conci $um at<01> calefactum in catinis ferreis, tunc in liquidum plumbum, cui argen tum immi$tum e$t, quod, ut $æpius dixi, nominatur $tannum, infunditur: ac $ic quod impurum e$t, ab eo $eparatur. Verùm cùm ligna oblonga priore parte fuerint cõbu$ta, tum cuneos ferreos longos pedes quatuor, priore par te latos digitos duos, deinde $e$quidigitum latos & cra$$os, magi$ter mal- leo in ea impellit, at<01> ip$is promouet: iacent uerò cunei in $camnis. At alij cùm $eparant metalla, duo eiu$modi ligna imponũt in catinũ per foramen, quod e$t inter folles: totidem per po$tremum foramen, unum per canalicu- lum: $ed his maiore lignorum numero, nempe $exaginta, opus e$t: cùm illi li gnis quadraginta operam perficere po$$int. Cùm uerò plumbum duabus horis ita fuerit calefactum, tum id ip$um cõmouet conto uncinato, ut magis calefiat. Quod $i difficulter $eparatur ab argento, in $tannum liquefactũ in- ijcit æs & puluerem carbonum. Si uerò mi$tura auri argento$i cum plum- bo uel $tannum ex uena contraxit impurum quiddam, in id inijcit portio- nes, aut pares, uel ergo aridæ uini fecis & uitri Veneti, $iue $alis ammoniaci, uel uitri Veneti, & $aponis it&etilde; Veneti: aut impares, nempe aridæ uini fecis duas, ferruginis unam. Sunt qui $ingulis compo$itionibus admi$cent halini tri particulam. Ad mi$turæ autem centumpondium adijcitur pulueris bes, aut libra, aut libra & triens: prout magis uel minus impura fuerit. Puluis cer te id, quod impurũ e$t, ab ip$a mi$tura $eparat. Tunc uerò plumbi, cum car- bonibus permi$ti, qua$i cutem quandã rutro per canaliculum extrahit: eam plumbum cùm calefit, gignit, $ed ut minus multam gignat, conto frequ&etilde;ter cõmouendum e$t: deinde ad horæ partis quartæ $pacium catinus combibit plumbum. Eo autem tempore, quo penetrat in ip$um, $alit & bullit: tum ma gi$ter cochleari ferreo haurit paucum plumbum, quod experitur at<01> ex eo cogno$cit, quanta argenti portio in ea mi$tura tota in$it. Cochleare uerò la- tum e$t digitos quin<01>: eius manubrij pars ferrea lõga e$t pedes tres, lignea totidem. Po$tea conto extrahit $pumam argenti: quæ fit ex plumbo & ære, $i id quo<01> inerit in mi$tura, u$tis: quare rectius $puma plumbi quàm argen ti diceretur. Etenim uitium argenti tunc nullum e$t, $ed plumbum & æs ab <foot>eo $epa-</foot> <p n=>377</p> eo $eparantur. Verùm plumbum magis etiam in alterius fornacis catino, in quo argentum perpurgatum fit purum. Quondam, Plinio autore, $ub cati- ni canaliculo alter erat catinus: defluebat<03> $puma argenti ex $uperiore in in feriorem: ex quo ueruculo $ublata cõuoluebatur, ut e$$et modici ponderis: quo circa ex ea olim fiebant tubuli: nunc, quia non conuoluitur ueruculo, ronficiuntur ma$$æ.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. L<I>igna</I> B. S<I>puma argenti</I> C. L<I>amina</I> D. M<I>agi$ter ie<*> edit but yrum, ne ueneuum, quod catinus exhalat, ei neceat, pecrliere <*> illius remedium e$t.</I> E.</cap> <fig> <P>Si periculũ fuerit, ne mi$tura $imul cum $puma arg&etilde;ti effluat, magi$ter in promptu habet lutũ in cylindri, qui utrin<01> acutus $it, figurã formatũ: id ad contum uncinatum apponens mi$turæ, ne effluat, opponit. At cùm iam $u- us argento in$idebit color, tum apparent maculæ lucentes, &, qua$i quidã colores, albæ. Articulo temporis po$t pror$us fit candidũ: mox mini$ter de mittit fores, ut canali clau$o rota non uer$etur, & folles quie$cant. Sed magi $ter aliquot aquæ ua$cula infundit in argentum ut refrige$cat. Alij infundut cerui$iam ut albidius fiat: $ed hoc nihil habet momenti, cùm argentũ adhuc $it perpurgandum: po$tea ferramento, cui figura cunei data, panem argente um attollit, quod longũ e$t pedes tres, latũ digitos duos. In eius part&etilde; cauã <foot>I 3 inclu$um</foot> <p n=>378</p> inclu$um e$t manubriũ ligneũ longũ circiter pedes quatuor. Extractum ue rò ex catino panem argenteũ lapidi imponit, & altera eius parte molybdæ- nã, altera $pumã argenti malleo decutit. Tum orichalceis $ilis colligatis, et in aquam intinctis eum purgat. Cùm aũt plumbum $eparatur ab argento plus argenti plerun<01> reperitur, quàm cùm experimentum fieret: etenim $i ante in centumpondio inerant unciæ tres, & totidem drachmæ, inueniuntur un ciæ tres & dimidia. Sed molybdæna reman&etilde;s in catino plerũ<01>, alta e$t pal- mũ: qua $ublata cinis reliquus rur$us cribratur: quod re$idet in cribro, quia molybdæna e$t, ad molybdænam adijcitur. Cinis uerò, qui decidit per cri- brum, eundem, quem prius, præbet u$um: quinetiam ex eo & puluere o$$iũ catilli fiunt cincrei. Po$tremò ad pariet&etilde;, ad quem fornax e$t extructa, pom- pholyx lutea adhæret: at<01> etiam ad operculi annulos, qui prope foramina $unt: ea, po$tquam multa adhæ$erit, ab$tergitur.</P> <cap>P<I>anis</I> A. L<I>apis</I> B. M<I>alleus</I> C. F<I>ila orichalcea</I> D. V<I>as aquam continens</I> E. F<I>ornsx ex qua panis exemptus e$t, adhuc fumans</I> F. B<I>aiulus panem ex officina deportans</I> G.</cap> <fig> <P>Sed grus, ut etiam hoc organum de$cribam, quo operculum leuatur, ita $e habet. Primò e$t $tatutus axis quadrangulus undi<01> latus pedem, longus pedes XII. eius codax inferior uertitur in catillo æneo, inclu$o in alterum <foot>tignum</foot> <p n=>379</p> tignum quernum: duo enim $unt $ic tran$uer$a locata, ut unius forma, quæ in cius <*>arte media e$t, in alterius formam, quæ item in eius parte media e$t, includatur, crucis<03> $peciem præbeãt: quorum tignorum utrun<01> longum e$t pedes tres, latum & cra$$um pedem. At $uperius axis caput teres e$t: nam $ic exci$um, ut latum $it palmos tres: id uertitur in dimidiata armilla, utrin<01> infixa in trabe, cui paries camini obliquus innititur. Ad axem uerò affixum e$t loculamentum: etenim primò $ur$um uer$us ad cubiti altitudinem in for ma axis inclu$um e$t tigillum, longum, exceptis capitulis, cubitum & digi- tos tres, latum & cra$$um palmos duos: deinde iterum $ur$um uer$us ad alti tudinem pedum quin<01>, alterum tigillum æque longum, latum, cra$$um e$t inclu$um <*> axe. Eorum aut&etilde; duorum tigillorum altera capitula inclu$a $unt in formis tigni $tatuti longi pedes $ex & palmos tres, lati & cra$$i dodrant&etilde;: at<01> clauis ligneis transfixa: tum ab inferiore tigillo $ur$um uer$us ad trium palmorum altitudinem in axis formis, quæ $unt à lateribus, inclu$a $unt ite- rum duo tigilla longa, exceptis capitulis, pedem & palmum, lata palmũ & digitos tres, cra$$a palmum. Pari modo $ub $uperiore tigillo $unt duo eiu$- dem magnitudinis tigilla: quinetiam in $tatuti tigni formis totidem tigilla inclu$a $unt eiu$dem, cuius proxima longitudinis, $ed cra$$a digitos tres, la- ta palmum & digitos duos: & duo quidem inferiora $upra inferius tigillum tran$uer$um, $uperiora uerò è regione duorum $uperiorum tigillorum in a- xis lateribus inclu$orum. Exterius aut&etilde; ad tigilla a$$eres $unt affixi: $ed pars locula nenti prior fores habet: at<01> etiam po$terior: quorum cardines infixi $unt in a$$eribus, affixis ad tigilla in lateribus axis inclu$a: tum inferiori tigil lo tran$u<*>$o a$$eres $unt $uperpo$iti: à quibus $ur$us uer$us ad duorum pal morum a<*>titudinem e$t axiculus ferreus quadrangulus: cuius latera $unt la- ta digitos duos: capitula, quorum utrun<01> teres, in armillis æneis aut ferreis uoluuntur: earum altera e$t in axe, altera in tigno $tatuto inclu$a. Circa uerò axiculum utrin<01> e$t orbis ligneus, altus pal<*>os tres & digitum, cra$$us pal mum, $uperius bractea ferrea tectus: hi duo orbes inter $e di$tant palmis du obus & totidem digitis: habent<03> fu$os quin<01>: qui cra$$i digitos duos & di midium di$tant inter $e digitis tribus: quo modo tympanum $ui generis effi ciru, quod ip$um à tigno $tatuto abe$t palmũ & digitum: longius uerò ab axe, nempe palmũ & digitos tres. Deinde ab hoc axiculo $ur$um uer$us ad pedis & palmi altitudinem e$t alter axiculus ferreus quadrangulus, cuius quod<01> latus e$t, latum digitos tres. Ip$e æque ac prior in armillis æneis uel ferreis uer$atur: circa eum e$t tympanum dentatũ, duobus orbibus compa- ctum, latum pedem & palmos tres, cra$$um palmum & digitos duos: cui in fr<*>nte $unt dentes tres & uiginti, lati palmum, cra$$i digitos duos: extantè tympano palmum: di$tant inter $e digitis tribus: at<01> etiam circa eundem a- xiculum uer$us tignum $tatutum ad duorum palmorum & totidem digito rum longitudin&etilde; e$t alter orbis æque ac tympani orbis latus, $ed cra$$us pal mum. Is uertitur in tigno $tatuto ea parte exci$o. Ex hoc orbe & tympani or be $it alterũ tympanum fu$os habens item quin<01>. Ab hoc altero præterea axiculo $ur$um uer$us ad altitudinem cubiti e$t axiculus ligneus: cui ferrei $unt codaces, cuiu$<01> capitula circulis ferreis $unt cincta, ut codaces in eis fir <foot>I 4 mi ma-</foot> <p n=>380</p> mi maneant: qui æque ac axiculi ferrei uoluuntur in armillis æreis uel ferre- is. Hic axiculus di$tat à $uperiore tigillo tran$uer$o circiter cubitum: & pro- pe tignum $tatutum habet tympanum dentatum, latum pedes duos & di- midium: cui in fronte $unt dentes $eptem & uiginti: at altera axiculi pars a- xem uer$us bracteis ferreis e$t tecta, ne à catena, quæ circa eam uoluitur, exe datur. Eius catenæ annulus extremus inclu$us e$t in fibula ferrea, & in axi- culũ infixa: ip$a catena ex loculam&etilde;to exiens in orbiculo, qui e$t inter ro$tri tigna, uer$atur. Etenim à loculam&etilde;to $ur$um uer$us ad pedis & palmi altitu|| dinem e$t gruis ro$trum: quod con$tat ex duobus tignis inclu$is in axe, lon gis pedes quindecim, latis palmos tres, cra$$is duos: quæ à tergo axis emi- nent cubitum: ibi<03> fibulantur, ligneo præterea clauo, qui per ip$a & axem penetrat, connectuntur: is clauus altera parte capitulum habet latum, altera foramen, in quod infigitur paxillus ferreus, ut tigna cum axe arcte con$trin- gat. Ea uerò ro$tri tigna, fulciuntur & $u$tinentur alteris duobus tignis lon gis pedes $ex & palmos duos, latis & cra$$is item palmos duos: quæ inferi- us inclu$a $unt in formis axis, $uperius ad tigna ro$tri, qua ab$unt ab axe cir citer pedes quatuor, clauis ferreis affixa. Po$t $uperiora horum tignorũ ca- pita uer$us axem e$t fibula ferrea, inferius in tigna ro$tri infixa, ut ea coerce- at & con$tringat. Vtriu$<01> tigni caput <*>us inclu$um e$t in lamina ferrea quadrangula, inter quas e$t tertia lamina ferrea quadrangula interiecta: qua ratione fit, ut tigna ro$tri ne<01> dilabi po$$int, nec alterum in alterum incide- re: quæ tigna $uperiore parte bracteis ferreis $unt tecta, ad pedum $ex lon- gitudinem, ut lingua in eis promoueri po$$it: quæ lignum e$t ex o$trya uel alia quadam arbore dura factum, longum cubitum, latum pedem, cra$$um palmos tres: ex quo utrin<01> ad altitudinem & latitudinem palmi, pars inferi us exci$a e$t, ut reliqua inter duo ro$tri tigna ire & redire po$$it. Priore aut&etilde; parte media exci$um e$t ad palmorum duorum & totidem digitorum lon- gitudinem, ut orbiculus æneus, qui e$t circa axiculum ferreum, in eo uolui po$$it. Habet præterea lingua prope angulos quatuor foramina: in quibus totidem orbiculi circumacti promouentur in ro$tri tignis: $ed quia lingua, cùm trahitur & retrahitur, $onitum edit quodãmodo $imilem latratui canũ, apud nos ex eo nomen inuenit. Vecti quidem promouetur, catina retrahi- tur. Vncus e$t ferreus, cuius annulus uertitur in fibula ferrea, in dextrum lin guæ latus infixa: qui uncus includitur in unum aliquem ferreum clauũ, qui dextro ro$tri tigno infixus e$t. At à fronte axis orbiculus e$t æneus, cuius a- xiculus ferreus inclu$us e$t in ro$tri tignis: in quo orbiculo catena, exi&etilde;s ex loculamento, uoluitur: at<01> per dor$um linguæ excauatum penetrãs ad or- biculum eius æneum, in ip$o circumacto uer$atur, de<03> eo de$cendentis un- cus implicatur annulo, in quo inclu$i $unt annuli $upremi trium catenarum longarum pedes $ex, quæ penetrant per tres annulos ferreos, quos in fora- minibus clauorum infixorum in medio operculi annulo e$$e dixi. Ita<01> cùm magi$ter operculũ grue uoluerit leuare, tunc mini$ter in uecte ferreo inclu- dit axiculum ferreum inferiorem, qui extat è tigno $tatuto palmum & digi- tos duos: e$t<03> ea parte axiculus etiam quadrangulus, latus $e$quidigitum, cra$$us digitum. Pari modo uectis foramen, in quo includitur, quadrangu- <foot>lum e$t</foot> <p n=>381</p> lum e$t & longũ digitos duos, latum paulo plus quàm digitum. Vectis au- tem $emicirculus longus e$t pedem, palmos tres, digitos duos, latus totid&etilde; digitos, cra$$us digitum. Manubrium uerò eius rectum, & teres longum e$t palmos tres, cra$$um $e$quidigitum. In axiculi capite foramen e$t, in quo cla uus ferreus infigitur ne uectis excidat. Hic autem grus, quia quatuor habet tympana, duo quibus $unt fu$i, & totidem dentata, facilius mouetur quàm alij, quibus tantum duo tympana $unt, alterum $cilicet quod fu$os habet, al- terum dentatum. Multis autem $implex e$t organum: cuius axis $tatuti co- daces eodem modo uer$antur, alter in catillo ferreo, alter in armilla. Ei axi tran$uer$um exi$tit tignum, quod obliquũ $u$tinet. Ad caput tran$uer$i ua- lidus annulus ferreus e$t affixus, ex quo alter annulus ferreus, in eo inclu$us eminet: in quo ualidus uectis ligneus arcte rur$us e$t inclu$us: cuius caput cingit tertius annulus ferreus: ex quo dependet uncus ferreus, $upremo ca- tenæ operculi annuli iniectus. Ad alterum uerò uectis caput e$t catena: quæ cùm deprimitur, alteram uectis partem attollit, at<01> ip$a operculum: cùm re laxatur, eandem demittit $imul cum operculo.</P> <cap>A<I>xis $tatutus</I> A. C<I>atillus</I> B. T<I>igna querna</I> C. D<I>imidiata armilla</I> D. T<I>rabs</I> E. L<I>oculamentum</I> F. T<I>igilla</I> G. T<I>ignum $tatutum</I> H. T<I>i- gilla quæ $unt a lateribus axis</I> I. T<I>igilla quæ $unt a lateribus tigni $ta- tuti</I> K. T<I>ympana quæ ex fu$is con$tant</I> L. T<I>ympana dentata</I> M. C<I>a tena</I> N. O<I>rbiculus</I> O. R<I>o$tri tigna</I> P. T<I>igna quæ $u$tinent ro$tri tigna</I> Q. L<I>aminæ quadrangulæ</I> R. L<I>igna</I> S. O<I>perculum fornacis</I> T. A<I>nnulus</I> V. T<I>res catenæ</I> X. V<I>ectis</I> Y. A<I>lterius organi axis $ta tutus</I> Z. T<I>ignum tran$uer$um</I> AA. T<I>ignum obliquum</I> BB. T<I>igni tran$uer$i annulus</I> CC. A<I>lter annulus</I> DD. V<I>ectis</I> EE. T<I>ertius annulus</I> FF. V<I>ncus</I> GG. C<I>atena operculi</I> HH. C<I>atena uectis</I> II.</cap> <foot>At in</foot> <p n=>382</p> <fig> <P>At in nonnullis locis, ut in Mi$ena Fribergi, $ecunda fornax $uperius la- teribus concamerata ferè $imilis e$t furno. Ea camera pedes quatuor alta ha <foot>bet fora-</foot> <p n=>383</p> bet foramina duo uel tria: quorum primum à fronte e$t altum $e$quipedem, latum pedem: ex quo effluit $puma argenti. Alterum, at<01> etiam tertiũ, $i tria fuerint, à lateribus $unt alta $e$quipedem, lata pedes duos & dimidiũ: ut is, qui catinum parat, in fornacem po$$it irrepere: $ed ba$is eius cit cularis ex ce mentis effecta duas habet uias, halitum expirantes, altas pedes duos, latas unum: quæ ab una parte ad ei aduer$am ductæ ac directæ $ic penetrant, ut altera alteram tran$uer$a $ecare, & foramina quatuor e$$e uideantur: eædem $uperius tectæ $unt $axis latis, $ed tantummodo palmum cra$$is: in quæ & reliquam ba$is partem interiorem, ex cementis effectam, ut etiam in prioris fornacis orbem, uel tabulas æneas & $axa inijcitur lutũ cum $tramentis per- mi$tum, altũ tres digitos. Tam autem id quàm cinerem iniectum magi$ter $iue mini$ter, qui præparat catinum, genibus innixus tundit curtis pilis li- gneis, & marculis item ligneis.</P> <cap>F<I>ornacis camera</I> A. E<I>iu$dem ba$is</I> B. V<I>iæ</I> C. P<I>ilum</I> D. M<I>arculus</I> E. A<I>rtifex</I> R<I>omano more ex argenti $puma tru- bulos conficit</I> F. C<I>analiculus</I> G. A<I>rgenti $puma</I> E. C<I>atinus inferior</I> I. V<I>eruculum</I> K. T<I>ubuli</I> L.</cap> <foot>At Po-</foot> <p n=>384</p> <fig> <P>At Polonis & Vngaris $ecunda fornax item $uperius lateribus concame rata ferè furno $imilis e$t: inferius autem ba$im habet $olidam, & halitus re- <foot>ceptaculo</foot> <p n=>385</p> ceptaculo carentem. Sed ad eius alterum latus e$t murus, inter quem & ba- $im catini uia receptaculi loco e$t: $uperius bacillis ferreis ex muro pertinen tibus ad catinum, & duobus digitis inter $e di$tantibus, tecta. In catinũ præ paratum primò $tramina inijciunt: in<03> ea panes $tanneos imponunt: in ba- cilla uerò ligna, quæ accen$a catinum calefaciant, & panes, octoginta modo centumpondia, modò centum pendentes, colliquefaciant. Deinde ignem le ni follium flatu excitant: tum bacillis tam multa ligna $uperinij ciunt, ut tan- ta flamma fiat, quanta $ola in catinum pertinens, plumbum ab argento $epa rare po$$it. Sed arg&etilde;ti $puma detrahitur ex alterius lateris foramine tam am plo, ut magi$ter per id in catinum $erpere queat. At Maraui & Carni, qui perraro plus quàm argenti be$$em uel dextantem cõficiunt, ab eo nec in for nace furno fimili plumbum $eparant, nec in catino, qui tectus e$t operculo, $ed qui uento expo$itus eo caret, in quem panes $tanneos imponunt, ip$is<03> $uperimponũt arida ligna: quibus rur$us cra$$a uiridia. Lignis autem accen $is ignem primò follis flatu excitant.</P> <cap>F<I>ornax furno $imilis</I> A. V<I>ia</I> B. B<I>acilla ferrea</I> C. F<I>oramen per quod argenti $puma detrabitur</I> D. C<I>atinus operculo ca- rens</I> E. L<I>igna cra$$a</I> F. F<I>ollis</I> G.</cap> <fig> <P>Dixi de ratione, qua plumbum ab auro uel argento $eparatur: nunc dicã <foot>K de ea,</foot> <p n=>386</p> de ea, qua argentum perpurgatur: nam auri perpurgandi rationem ante ex- plicaui. Argentum autem perpurgatur in u$trina: cuius fornacis focum $u- $tinet te$tudo lateribus concamerata: eius fornix, qui priore parte exi$tit, al- tus e$t pedes tres. Sed ip$e focus longus pedes quin<01>, latus quatuor: à late- ribus & po$teriore parte muri $unt integri: à priore uerò alter fornix alteri $uperpo$itus e$t: $uper quem & murum caminus $tatutus e$t. Focus foueam habet rotundã, latam cubitum, altam palmos duos: in quã inijcitur cinis cri- bratus, & in eũ te$ta præparata $ic imponitur, ut cinis undi<01> æque altus ac ip$a $it. Te$ta autem, quæ fictilis e$t, repletur puluere, qui cõ$tat ex paribus portionibus o$$ium in puluerem contritorũ, & cineris $umpti de catino, in quo plumbum ab auro uel argento $eparatur: alij ad cinerem admi$cent late rem cõminutum: quo modo neuter puluis argentum ad $e allicit: puluis cõ- po$<*>tus, & aqua madefactus paucus inijcitur in te$tã, et tunditur pilo ligneo terete, longo pedem, lato palmum & digitum: ex quo extant dentes nume- ro $ex, cra$$i digitũ, lati & alti digitũ & tertiam eius partem, inter $e di$tantes ferè digito. Hi $ex dentes circulũ efficiunt, in cuius medio e$t $eptimus dens teres æque altus ac cæteri, $ed cra$$us $e$quidigitũ. Pilum uerò paulatim ab inferiore parte $ur$um uer$us fit angu$tius, ut ultima manubrij pars teres $it, cra$$a tres digitos. Quidam utuntur terete pilo quod dentibus caret.</P> <cap>P<I>ilum cui dentes</I> A. P<I>ilũ quod dentibus caret</I> B. A<I>lueus cinerum plenus</I> C. T<I>e$tæ præpa/ ratæ & a$$eribus impo$itæ</I> D. T<I>e$tæ uacuæ</I> E. L<I>igna $ecanda</I> F. S<I>erra</I> G.</cap> <fig> <foot>Deinde</foot> <p n=>387</p> <P>Deinde iterum paucus puluis madefactus inijcitur in te$tam, & tũditur: qui labor iteratur u$<01> dum te$ta tota tali puluere fuerit cõpleta: quam ma- gi$ter excindit cultello utrin<01> acuto, & utrin<01> directo $ur$um uer$us acto, ut media pars caua $it, lata palmum & digitum: quæ modò recta e$t, modò curuata. Ip$e uerò cultellus latus $it $e$quidigitũ, utrin<01> $ur$um uer$us lon gus palmos duos, quæ manubria ad altitudinem palmi careant acie, uel in li gneis manubrijs includantur. Magi$ter autem una manu cultellum prehen dens te$tæ puluerem excindit, ut circumcirca cra$$us maneat tres digitos: tũ ei puluerem o$$ium $iccum cribro $uperinijcit: cuius fundum $etis admo dũ angu$te collo catis e$t contextum. Po$tea globo ex ligno duri$$imo facto, et cra$$o $ex digitos, iniecto te$tam utra<01> manu cõmotam æquat, & denuo $o lidam efficit: quinetiã altera manu globũ agitat. Te$tæ autem diuer$æ $unt capacitatis: earum enim præparatarum aliæ capiunt argenti libras plus mi- nus quindecim, aliæ uiginti, partim triginta, quædã quadraginta, aliæ quin quaginta. Sed quæ<01> te$ta $ic præparata in $ole $iccatur, uel in loco calido et tecto repo$ita. Quanto autem fuerit $iccior & antiquior, tanto e$t melior: o- mnes uerò, cùm argentum perpurgandum e$t, prunis iniectis calefiunt. Alij loco te$tæ utuntur circulo ferreo, $ed utilior e$t te$ta. Nam $i puluis uitium fecerit, argentum in illa remanet, ex hoc fundi experte dilabitur. Te$ta præ- terea in focum facilius quàm circulus imponi pote$t, & minus multi pulue- ris indiget: attamen, ne te$ta dilabi po$$it, & argentum damnum facere, qui- dam recte eam circulo ferreo cingunt.</P> <cap>C<I>ultellus rectus cui lignea manubria $unt.</I> A. C<I>ultellus cur uus cui item lignea manubria</I> B. C<I>ultellus curnus ligneis ma- nubrijs carens</I> C. C<I>ribrum</I> D. G<I>lobus</I> E. F<I>oris ferrea, quam magi$ter cum perpurgat argentum, demittit, ne calor i- gnis oculos lædat</I> F. F<I>erramentum cui imponuntur ligna cum argentum iam liquatum perpurgandum est</I> G. H<I>uius altera pars penetrat in circulum alterius ferramenti in fornacis muro inclu$i</I> H. T<I>e$tæ in quas prunæ $unt iniectæ</I> I.</cap> <foot>K 2 Purgator</foot> <p n=>388</p> <fig> <P>Purgator autem in promptu habet cratem ferream, cui panes argenteos $uperimponit, eos<03> prunis $ubiectis calefacit, ut facilius frangi po$$int. Ha- betitem $ellam orichalceam, latam & longam palmos duos, & digitos du- os, ac in eius medio cauam: eam imponit trunco ex o$trya facto, at<01> panes argenteos in ip$a locatos ancipiti malleo percutit, & in partes diuidit: qui malleus longus e$t pedem & digitos duos, latus palmum. Alij u$urpant tan tummodo truncum ligneum in medio cauatum. Panum uerò fragmenta ad huc calida forcipe prehen$a in alueum, foraminum plenum, inijcit, eis<03> aquam affundit, ut refrigerata in te$tam $cite imponere po$$it. Imponit ue- rò ea, ut erecta $tent, emineant<03> ex te$ta interdum ad duorum palmorũ al- titudinem. Inter ip$a uerò, ne unum in aliud incidat, carbunculos collocat: deinde inijcit in te$tã prunas: mox carbonũ duos alueos bracteis ligneis cõ textos: tũ folle uentũ in$pirat. Is duplicatus longus e$t pedes quatuor & pal mos duos, po$teriore parte latus pedes duos, & totid&etilde; palmos. Cætera $imi lia $unt ei, qu&etilde;libro vu. de$crip$i. Eius follis naris $ita e$t in fi$tula ænea, lon- ga ped&etilde;: cuius foram&etilde; priore parte pror$us teres, e$t latius digito: po$teriore latũ duos palmos. Foll&etilde; quid&etilde; magi$ter, &qring;d ad hoc munus arg&etilde;ti perpurgã- di acris ignis, at<01> iccirco uehem&etilde;tis flatus indigeat, ualde decliu&etilde; ponit, ut in mediam te$tam $iue argentum liquefactũ in$piret. Id efferue$cens depri- mit paruo trunco ad ferrei in$trum&etilde;ti, cuius extima pars $ur$um uer$us emi- <foot>net, affixo</foot> <p n=>389</p> net, affixo, & aqua madefacto. Lique$cit uerò argentum cùm $uerit circiter horam in te$ta coctum: quo liquato carbones ard&etilde;tes ex te$ta remouet, at<01> ei $uperponit duo ligna abiegna longa pedem & palmos tres, lata palmum & digitos duos, cra$$a $uperiore parte palmum, infcriore ad tres digitos. In- feriores autem partes coniungit: in quæ ligna rur$us conij cit carbones: nam acriigni $emper ip$i opus e$t ad purgandum argentum. Purgatur uerò ho- ris duabus uel tribus, prout fuerit purum uel impurum: hoc globulis æreis aut plumbeis in te$tam $imul iniectis efficit purius. Vt autem, dum argentũ purgat, tantum ignis calorem $u$tinere po$$it, forem ferream, longam pedes tres, altam pedem, & palmos tres demittit. Hæc utrin<01> inclu$a e$t in bracte is ferreis: quam cùm operam in hac re con$ump$erit, batillo ferreo rur$us at- tollit, ut eius cultellus in ferrũ uncinatũ, quod e$t in fornice, incidens ip$am apertam teneat. Sed cùm argentum iam fere fuerit purgatum, quam conie- cturam de eo facit ex temporis $pacio, tuncin ip$um infigit contum totũ fer reum: qui aciem habet chalybeatam & teres e$t, at<01> longus pedes tres & di midium, cra$$us digitum. Bracteam autem argenteam adhærentem ad con- tum orichalco impo$itam malleo decutit: ac ex eius colore conijcit an argen tum $atis purgatum $it necne. Si fuerit perpurgatum, albi$$imum e$t, & eius bes, drachma excepta, purus exi$tit. Quidam uerò argentum hauriunt fer- rei in$trumenti cauo: $ed cuiu$<01> be$$is argenti $icilicus comburitur: interdũ etiam, cùm ualde fuerit impurum, drachmæ tres uel $emuncia. At purgator ignem gubernat, & argentum liquidum cõmouet in$trumento ferreo, lon- go pedes nouem, cra$$o digitum, priore parte primò ad latus dextrum cur- uato, deinde recuruato, ut efficiatur circulus, cuius caua pars ad palmum la- ta $it. Alij utuntur in$trum&etilde;to ferreo, cuius extima pars recta $ur$um uer$us extat. Quin idem ferreum habet in$trumentum $iue forcipem uul$ellæ figu ra, quo carbones prehendit, & ip$o manu compre$$o eos ponit ac reponit: id longum e$t pedes duos, latũ $e$quidigitum, cra$$um tertiam digiti part&etilde;.</P> <cap>C<I>rates</I> A. S<I>ella orichalcea</I> B. T<I>runcus</I> C. P<I>anis argen teus</I> D. M<I>alleus</I> E. T<I>runcus ligneus in medio cauatus</I> F. A<I>lueus foraminum plenus</I> G. T<I>runcus ad ferreum in$tru- mentum affixus</I> H. L<I>igna abiegna</I> I. C<I>ontus ferreus</I> K. F<I>errei in$trumenti cauum</I> L. I<I>n$trumentum, cui circulus, $e- quens pictura continet:</I> I<I>n$trumentum cuius extima pars $ur- $us uer$us extat</I> M. I<I>n$trumentum uul$ellæ figura</I> N.</cap> <foot>K 3 Cùm</foot> <p n=>390</p> <fig> <P>Cùm autem argentum uidetur ip$i e$$e perpurgatum, tunc batillo carbo nes ex te$ta amouet: paulo pò$t aquam haurit cochleari æneo, cui manubri um ligneum e$t, longum pedes quatuor: quod<03> ex altera parte in fundi & marginis medio habet paruum foramen, per quod ferè canabis $emen pene trat. Hoc cochleare ter replet aqua, ter ea per foramen tota effluens in argen tum, paulatim ip$um re$tinguit: $i enim repente aquam multam in id infun- deret, di$$iliret at<01> læderet a$tantes. Deinde artifici ferreus e$t contus cu$pi datus, longus pedes tres: cui manubrium ligneum totidem pedes longum: hunc contum in te$tam infigit, ut eam cõmoueat. Idem efficit conto ferreo uncinato, lato digitos duos, alto palmum: cuius pars ferrea item longa e$t tres pedes, lignea, $iue manubrium, totidem. Tum te$tam ex foco amotã ba tillo uel furca $ubuertit: quo modo argentum dimidiati globi figura in $olũ cadit: quod batillo rur$us $ublatum inijcit in uas, in quo ine$t aqua: ubi ad- huc magnum $onitum reddit, uel panem argenteũ furca $ublatum $uperim- ponit, in$trum&etilde;to ferreo uul$ellæ $imili, in uas aqua refertũ impo$ito. Mox refrigeratum rur$us ex ua$e, exprimens trunco, ex o$trya fracto $uperponit, & malleo percutit, ut, $i puluis in te$tam iniectus, ad ip$um adhæ$erit, de eo decidat. Purgat etiam argentum eodem in$trumento, in uas aquæ plenũ im po$ito $uperimpo$itũ, filis orichalceis colligatis, & in aquam intinctis: qu&etilde; laborem percutiendi & purgandi iterat, u$<01> dum omnino fuerit purũ. Po- <foot>$teaid</foot> <p n=>391</p> $tea id imponit tripodi, uel crati ferreæ. Tripus altus e$t palmum & digitos duos, latus $e$quidigitum, cuius caua pars e$t lata palmos duos: tum $ubijcit tripodi uel crati prunas, ut argentũ aqua madefactum rur$us exiccetur. Po- $tremò præfectus rebus regis, uel principis, uel dominorum ip$um argen- tum imponit trunco, & cælo excindit duas particulas, unam inferiore par- te, alteram $uperiore: quas igni experitur, ut certe $cire po$$it utrum argentũ perpurgatum $it necne, & quo precio mercatoribus uendi debeat: mox $i- gillum regis uel principis, uel dominorum in id imprimit, & prope ip$um ponderis numerum.</P> <cap>I<I>n$trumentum cui circulus</I> A. C<I>ochleare</I> B. E<I>ius foramen</I> C. C<I>ontus cu$pidatus</I> D. F<I>urca</I> E. P<I>anis argenteus in$trumento uul$ellæ figura impo$itus</I> F. V<I>as aqua refertum</I> G. T<I>runcus cui panis impo$itus</I> H. M<I>alleus</I> I. A<I>rgentum rur$us in$trumento uul$ellæ $imili $uperimpo$itum</I> K. A<I>lterum uas aquæ plenum</I> L. F<I>ila orichalcea</I> M. T<I>ripus</I> N. A<I>l- ter truncus</I> O. C<I>ælum</I> P. F<I>ornacis catinus</I> Q. T<I>esta adhuc fumans</I> R.</cap> <fig> <P>Sunt qui argentum in te$ta, $ub tegula ferr ea uel fictili collocata, perpur- gant: ijs item fornax e$t: in cuius foco locant te$tã, in qua in$unt argenti frag menta, ei<03> $uperimponũt tegulam, à laterib us fene$tellas habentem, à fron <foot>K 4 te pon-</foot> <p n=>392</p> te ponticulum: ad tegulæ latera lareres apponunt: quibus & tegulæ carbo- nes $uperinij ciunt: ponticulo titiones ardentes, ut argentũ collique$cat. For naci e$t foris ferrea luto, qua $pectatigncm, obducta, ne ei noceat: ea clau$a ignis ardorem cõtinet: ueruntamen fene$tellam habet, ut artifices in te$tam in$picere, & interdum ignem flatu follis excitare po$$int: qui quanquam tar dius quàm cæteri argentũ perpurgant, tam&etilde; utilius, quod minus detrimen- ti accipiat. Lenis enim ignis particulam eius minorem, quam acris ille perpe tuo follis flatu excitatus con$umit: ijdem recte panem arg&etilde;teum, $i propter magnitudinem difficulter a$portari pote$t, cùm tegula fuerit $ublata, ip$e adhuc caleat, cuneo uel $ecuri, in eo impre$$a, $ecant in duas uel tres partes: nam qui refrigeratun: di$$ecant, non raro minutas aliquot particulas di$$i- lientes perdunt.</P> <cap>T<I>egula</I> A. E<I>ius fene$tellæ</I> B. E<I>iu$dem ponticulus</I> C. L<I><*> teres</I> D. F<I>oris ferrea</I> E. E<I>ius $ene$tella</I> F. F<I>ollis</I> G. S<I>ecuris</I> H. A<I>nnulus ferreus quo quidam pro te$t a uiuntur</I> I. P<I>i$t illum quo cinis in annulum iniectus tunditur</I> K.</cap> <fig> <P>De re Metallica Libri X. FINIS.</P> <foot>GEORGII</foot> <p n=>393</p> <head>GEORGII AGRICO LAE DE RE METALLICA LIBER VNDECIMVS.</head> <P>Dixi de modo, quo aurum ab argento $ecernitur, quo cõtrà argentũ ab auro, quo æs ab eodem, quo plumbũ tam ab auro quàm ab arg&etilde;to, quo deni<01> duo illa precio$a metalla perpurgantur: nũc dicam de ratione, qua argentum ab ære, qua idem à ferro $eparari debeat. Officina autem, $iue domiciliũ ne- ce$$arium ad opportunitatem, & u$um eorum, qui argentũ ab ære $ecernunt, ita $e habeat. Primò qua- tuor muri longi ducantur: quorum primus, qui ad alueũ fluminis exi$tat, & $ecundus longi $int pedes ducentos $exaginta qua tuor: $ed $ecundus ubilongus fuerit pedes centum quinquaginta unum de $inat, & qua$i interci$us po$t pedes quatuor & uiginti rur$us u$<01> eo duca- tur, dum primi longitudinem exæquet. Tertius autem longus $it pedes cen tum & uiginti: qui ex pede aliorum murorum $eptimo ex $exage$imo u$<01> ad cente$imum octoge$imum $extum pertineat. Quarti uerò longitudo $it pedum centum quinquaginta unius. At cuiu$<01> muri, ut etiam duorum reli quorum & tran$uer$orum, de quibus po$thac dicam, altitudo $it pedum de cem, cra$$itudo duorum & totidem palmorum. Solus tamen $ecundus mu- rus longus propter fornaces, ad eum con$truendas, altus $it pedes quinde- cim: uerùm primus murus longus à $ecundo di$tet pedibus quindecim, & totidem pedibus tertius à quarto: $ed $ecundus à tertio pedibus nouem & triginta. Deinde muri tran$uer$i ducantur: quorum primus à capite primi muri longi ad caput $ecundi muri longi perducatur: $ecundus uerò à capite $ecundi muri longi ad caput quarti: nam tertius murus longus eo non perti net. Tum ex capite tertij muri longi ducãtur duo muri: alter ad $ecundi mu r<*>ongi pedem $eptimum & $exage$imum: alter ad eũdem numero pedem quarti muri longi: $ed à quarto muro tran$uer$o ad decem pedes uer$us $e- cundum murum tran$uer$um, ex quarto muro longo ducatur quintus mu- rus tran$uer$us longus pedes uiginti. Ac uerò etiam ex eodem quarto mu- ro longo, qua di$tat ab altera parte quarti muri tran$uer$i pedibus triginta ducatur $extus murus tran$uer$us u$<01> ad tergum tertij muri longi. Septi- mus uerò murus tran$uer$us à $ecundo capite $ecundi muri longi, ubi pri- mò de$init, perducatur ad tertium murum longũ: & ab cius tergo octauus ad inferius quarti muri longi caput: deinde à $eptimo muro tran$uer$o, qua di$tat à $ecundo muro longo pedibus decem & nouem perducatur quin- tus murus longus: cuius longitudo $it pedum centum & nouem: ex quo ad pedes quatuor & uiginti ducatur nonus murus tran$uer$us ad tertium ca- put $ecundi muri longi: & ex ciu$dem quinti muri longi capite inferiore du catur decimus murus tran$uer$us ad po$tremum caput $ecundi muri longi: <foot>& ex</foot> <p n=>394</p> & ex eo undecimus ad inferius caput primi muri longi. Po$tremò ab hoc quinto muro longo uer$us tertium murum longum ad pedes quin<01>, item ex $eptimo muro tran$uer$o ducatur $extus murus longus: cuius longitudo $it quin<01> & triginta pedũ: à cuius inferiore capite duodecimus murus trãs- uer$us perducatur ad tertium murum longum: et decimustertius ab eodem ad quintum murum longum: at $pacium, quod e$t inter $eptimum murum tran$uer$um & duodecimum, diuidat in æquales partes decimus quartus murus tran$uer$us.</P> <cap>M<I>uri longi $ex:</I> P<I>rimus</I> A. S<I>ecundi prior pars</I> B. S<I>ecun/ di po$terior pars</I> C. T<I>ertius</I> D. Q<I>uartus</I> E. Q<I>uintus</I> F. S<I>extus</I> G. M<I>uri tran$uer$i quatuerdecim:</I> P<I>rimus</I> H. S<I>e- cundus</I> I. T<I>ertius</I> K. Q<I>uartus</I> L. Q<I>uintus</I> M. S<I>extus</I> N. S<I>eptimus</I> O. O<I>ctauus</I> P. N<I>onus</I> Q. D<I>ecimus</I> R. V<I>ndecimus</I> S. D<I>uodecimus</I> T. D<I>ecimustertius</I> V. D<I>ecimus quartus</I> X.</cap> <foot>At<01> $ic</foot> <p n=>395</p> <fig> <P>At<01> $ic $e habeat murorũ longitudo, altitudo, cra$$itudo, po$itio: quorũ fornices, o$tia, foramina quamuis in initio, cùm muri ducũtur, facienda $int, <foot>magis</foot> <p n=>396</p> magis tamen po$tea, quanta et qualia e$$e dedeant, poterit intelligi: nunc de parietibus quibu$dam & tectis dicam. Primò $uper $ecundum murum lon- gum $tatuatur paries omnino $imilis ei, cuius $tructuram libro nono expli- caui, cùm de$criberem officinam, in cuius fornacibus uenæ auri, argenti, æ- ris exco quuntur: ex hoc pariete tectum, quod cõ$tet è tegulis coctilibus, ad primum murum longũ pertineat: ea uerò domicilij pars in $e contineat fol- les, machinas eos comprimentes, organa eo$dem diducentia: deinde in me- dio $pacio, quod e$t inter $ecũdum & tertium murum tran$uer$um, $ub$tra- tis $axis erigatur tignum altum pedes octo, cra$$um & latum duos: quod di $tet à $ecundo muro longo pedibus tredecim. In hoc tigno $tatuto & $ecun do muro tran$uer$o, qui ea parte habeat foramen quadratum, altum & latũ pedes duos, locetur trabs longa pedes quatuor & triginta at<01> palmum. Al tera quo<01> trabs eiu$dem longitudinis, latitudinis, cra$$itudinis collocetur in eodem tigno $tatuto, & tertio muro tran$uer$o. Earum uerò duarum tra- bium capita, quà coeunt, fibulis ferreis copulentur. Simili modo à tigno $ta tuto uer$us murum quartum ad decem pedes alterum tignum erigatur, & duæ trabes ip$i ac muris imponantur: quæ $imillimæ $int iam dictis. In his duabus trabibus & quarto muro longo locentur trabes numero decem & $eptem, longæ pedes tres & quadraginta, at<01> palmos tres, latæ pedem, cra$ $æ palmos tres: quarum prima $uperponatur $ecundo muro tran$uer$o, ulti ma continenter ad tertium & quartum murum tran$uer$um, cæteræ in me- dio eorum $pacio. Di$tet autem una ab altera pedibus tribus. In ip$arũ for- mis, quæ $unt in capitibus, quæ $pectant $ecundum murum longum, inclu- dantur capita totidem tignorum obliquè erectorum in aduer$a illa, quæ re- cta $uper $ecundum murum longum $tatuta $unt: fiat<03> hoc modo alter ca- mini paries obliquus, a$$imilis ei, quem nono libro de$crip$i. Ne uerò hic in cidar in parietem rectum, cauetur bacillis ferreis, $ed raris: & quid&etilde; propte- rea quod quatuor camini latericij, qui in hoc $pacio con$truentur, cum par- um $u$tineant: retro ad pedes duodecim itenim in formis trabium, in dua- bus illis & quarto muro longo collocatarum, includantur capita totidem ti gnorum obliquè erectorum in alia totidem tigna item obliquè erecta, quo rum capita inferiora quo<01> includantur in formis trabiũ, qua in quarto mu ro longo collocatæ $unt. Illorum uerò rignorum obliquorum capita $uperi ora cum horum capitibus $uperioribus coniungantur. Sed cùm tigna obli- qua primi ordinis à tignis $ecundi ordinis ab$int pedes duodecim, ut cana- lis in medio $pacio bene locari po$$t, inter bina quæ<01> denuo bina obliquè erigantur: quorum capita inferiora etiam includantur in formis trabium, in duabus illis trabibus et quarto muro longo collocatarum: di$tent<03> in<*>r $e cubito. Superius uerò caput alterius longi pedes quindecim incũbat in ter- gum tigni primi ordinis alterius, longi pedes decem & octo, in tergũ tigni $ecundi ordinis, quod abe$t longius. Eiu$modi aut&etilde; medijs tignis obliquis tales $int $ub$tructiones: $uper alterã quã<01> trabem in duabus illis trabibus & quarto muro longo collo catam $tatuatur tignum rectum: quod ctiam i- p$um, ut $atis habeat firmitatis, fulciatur obliquo tigno. His rectis impona- tur trabs longa, in quam in cumbant unius ordinis media tigna obliqua. Si- <foot>mili</foot> <p n=>397</p> mili modo alterius ordinis media tigna obliqua incumbant in trabem lon- gam, quæ alijs rectis imponatur. Ab unaqua<01> præterea trabe, in duabus il lis & quarto muro longo collocata, $ur$um uer$us ad duos pedes ponatur tignum tran$uer$um: quod ex medio tigno obliquo primi ordinis ad medi um tlgnum obliquum $ecundi ordinis pertineat: quibus tignis tran$uer$is imponatur canalis ex una arbore cauatus: tũ à cuiu$<01> tigni medij primi or- dinis tergo tignum, longũ pedes $ex, pertingat ferè ad canalem: cuius tigni caput inferius $u$tineat tigillum longum duos pedes. Id uerò in$i$tat in eo- dem tigno medio primi ordinis: $imiliter à cuiu$<01> tigni medij $ecundi ordi nis tergo tignum ferè pertingat ad canalem, $ed longũ pedes $eptem: cuius item caput inferius $u$tineat tigillum, quod in$i$tat in eodem tigno medio $ecundi ordinis: ita<01> $uprema parte ad primi & $ecundi ordinis principalia tigna obliqua affigantur a$$erculi longi, ad quos appendantur tegulæ cocti les: media, ad primi & $ecundi ordinis media tigna: infima, ad tigna, quæ à tergo cuiu$<01> tigni medij primi & $ecundi ordinis fere pertingunt ad cana- lem: attamen ad a$$erculos, ad hæc tigna affixos, inferiores affigantur $can- dulæ abiegnæ in canalem penetrantes: minus cnim imber maximus, uel nix liquefacta permanat in domicilium. At interiores $ub$tructiones, quæ $u$ti neant obliqua tigna $ecundi ordinis, & aduer$a tertij, quod in$olentes non $int, non nece$$e habeo explicare. In hac autem domicilij parte ad $ecundũ murum longum $int fornaces, in quibus panes ærei fathi$centes iam torrefa cti coquũtur, ut denuo æris colorem & $peciem habeant, $icuti re uera $unt ærei: reliquum $pacium occupent aliæ duæ fornaces: una, in qua calefiũt æ- rei panes integri: altera, in qua ignis calore torr&etilde;tur fathi$centes: & uia, quæ à ianua e$t ad fornaces. Tum in medio tertij & quinti muri tran$uer$i $pacio $imiliter duo tigna $ub$tratis $axis erigantur: quorum utrun<01> $it altum pe- des octo, latum & cra$$um duos. Alterum à $ecundo muro longo di$tet pe- dibus tredecim, alterum totidem à tertio muro longo. Ip$a uero inter $e di- $tent pedibus item tredecim: his duobus tignis & tertio muro tran$uer$o $u perponantur duæ trabes longæ pedes unum & quadraginta ac palmum, la tæ & cra$$æ pedes duos. Aliæ item duæ trabes eiu$dem longitudinis, latitu dinis, cra$$itudinis $uperponãtur alijs duobus tignis $tatutis, & $eptimo mu ro tran$uer$o: capita binarum trabium, qua coeunt, fibulis ferreis copulen- tur. In eis autem trabibus rur$us collocentur trabes una & uiginti, longæ pe des tredecim, latæ pedem, cra$$æ palmos tres: quarum prima locetur in ter- tio muro tran$uer$o, ultima in $eptimo muro tran$uer$o, reliquæ in medio corum $pacio: di$tet<03> una ab altera pedibus tribus. In harũ formis, qua $pe- ctant $ecundum murum longum includantur capita totidem tignorum ob liquè erectorum in aduer$a, quæ recta $uper $ecundum murum longũ $unt $tatuta: fiat<03> hoc modo alter camini paries obliquus. At qua $pectant terti- um murum longum in earundem trabium formis includantur capita toti- dem tignorum obliquè erectorum, in aduer$a tertij parietis obliqui tigna: fiat<03> hoc modo alter alterius camini paries obliquus. Ne uerò hic incidat in cõtrarium obliquum, ille in contrarium rectum, caueatur partim crebris bacillis ferreis, ex nonnullis tignis ad eis oppo$ita pertinentibus: partim ti- <foot>L gnis</foot> <p n=>398</p> gnis raris, quæ è tergo tignorum obliquorum ad tergũ obliquorum, quæ retro $unt, pertin&etilde;t: ea cra$$a & lata $unt palmos duos, utrin<01> perforata. V- tra<01> tigna obliqua cingantur laminis ferreis, latis digitos tres, cra$$is $emi- digitum, quæ complexu $uo contineant capita tignorum, de quibus iam di xi: quæ copulationes ut firmæ $int: in cuiu$<01> capitis tignorum foramine in figatur clauus ferreus utrin<01> per laminam penetrans. Quia enim pondus ponderi renititur, tigna utrin<01> oblique erecta, in oppo$ita incidere nõ po$ $unt. Sed trabes & tigna media, quæ canales & tectum $u$tinere debent, o- mnino $e habeant, ut $upra dicta, ni$i quod media obliqua $ecundi ordinis non $int longiora medijs primi ordinis: & quod tigna, quæ à tergo cuiu$<01> medij tigni obliqui, $ecũdi ordinis pertingent ferè ad canalem non $int lon- giora tignis, quæ à tergo cuiu$<01> medij tigni obliqui primi ordinis pertin- gent ferè ad canalem. In hac domicilij parte ad $ecũdum murum longũ $int fornaces, in quibus æs cum plumbo mi$cetur, & recrementa reco quuntur. Ad tertium uerò murum longum fornaces, in quibus arg&etilde;tum & plumbũ ab ære $ecernuntur. Medium $pacium occupent duæ machinæ, quarum al- tera panes ærei de catino leuati in terra reponuntur: altera de terra in $ecun- da fornace. In tertio præterea & quarto muro longo collocentur trabes it&etilde; una & uiginti, longæ pedes decem & octo, ac palmos tres: in quarũ formis quæ à tergo tertij muri longi $unt ad duos pedes, includantur capita totid&etilde; tignorum oblique erectorum, in aduer$a tigna obliqua alterius obliqui pa- rietis $ecundi camini: fiat<03> i$to modo tertius paries obliquus, alijs pror$us a$$imilis. Totidem quo<01> tignorum capita includantur in formis earũdem trabium, qua collocatæ $unt in quarto muro longo: quæ tigna etiã ip$a ob- lique erecta incumbant in terga pro ximorum, & $u$tineãt tectum, quod to tum con$tet è tegulis coctilibus, & $ub$tructiones habeant u$itatas. In hac parte domicilij $int duo conclauia: in quorum priore concluduntur panes ærei, in altero plumbei. Deinde in medio noni muri tran$uer$i & decimi $pa cio, quod ad latera habet $ecundum & quintum murum longum, $ub$tratis $axis iterum erigatur tignum altum pedes duodecim, latum & cra$$um du- os: id di$tet à $ecundo muro longo pedes tredecim, à quinto muro longo, $ex. Ei tigno $tatuto & nono muro tran$uer$o $uperponatur trabs longa pe des tres & triginta, at<01> palmos tres, lata & cra$$a palmos duos. Altera &qring;<01> trabs eiu$dem longitudinis, latitudinis, cra$$itudinis eidem tigno $tatuto, et decimo muro tran$uer$o $uperponatur: quarũ duarum trabium capita, quà coeunt, fibulis ferreis copul&etilde;tur. In his trabibus & quinto muro longo col- locentur trabes numero decem, longa pedes octo, et palmos tres: quarũ pri ma locetur in nono muro tran$uer$o, ultima in decimo, reliquæ in medio e- orum $pacio. Alia ab alia ab$it pedes tres: in ip$arum formis, quà $pectant $e cundum murum longum, etiam includantur capita totidem tignorum ob- liquorum erectorum in aduer$a, quæ $uper $ecundum murum longum re- cta $unt $tatuta: fiat<03> rur$us hoc modo camini paries obliquus, cæteris o- mnino $imilis: qui $uprema parte, qua fumus eluctatur, à recto di$tet pedi- bus duobus. Totidem quo<01> tignorum capita includantur in earum trabi- um formis, qua collocatæ $unt in quinto muro longo: quæ etiam oblique <foot>erecta</foot> <p n=>399</p> erecta in terga proximorum in cumbant, $u$tineant<03> tectũ è tegulis coctili bus factũ. In hac domicilij parte ad $ecundũ murũ longũ $int quatuor forna ces, in quibus plumbum ab argento $eparatur: at<01> machinæ, quibus earũ opercula de catinis leuantur: quinetiam domicilij pars, quæ e$t inter primũ murũ longum, & part&etilde; $ecundi muri longi interci$am, in qua e$t pilum, quo panes ærei $ranguntur: & quatuor pila, quibus cadmiæ, quæ decutiuntur è parietibus fornacum, $ubiectæ franguntur & cõminuuntur: at<01> lateres, $u- per quos panes ærei fathi$centes $tatuti torrefiunt, tectũ habeat u$itatum: ut etiam ea quæ e$t inter $eptimũ murum tran$uer$um, & duo decimũ at<01> de- cimumtertiũ: ac cui à lateribus $unt quintus murus longus, & $extus & terti us. Quæ domicilij pars di$tribuatur in duas partes: in quarum priore $tatua tur fornacula, in qua artifex experiatur metalla, & puluer&etilde; o$$ium cõminu- torum unà cum alijs con$eruet: in altera conficiatur puluis, ex quo foci & ca tini fornacũ fiunt. Sed extra domiciliũ ad tergũ quarti muri longi prope o- $tiũ officinæ ad ingredientis læuã $it focus, in quo ex magnis plumbi ma$$is liquefactis fiant minores, ut facilius appendi po$$int. Tam enim plumbeæ ma$$æ quàm ærei panes debent primò præparari, ut appendi, & certo pon- dere in fornacibus coqui & commi$ceri po$$int. Sed focus, ut inde ordiar, in quo liquandæ $unt ma$$æ plumbeæ, longus $it pedes $ex, latus quin<01>, ab utro<01> latere, munito $axis in terra partim defo$$is, $ed altioribus quàm fo- cus palmo, & interius luto oblitis, uer$us mediam & priorem partem decli- uis, ut plumbum liquidũ defluere, & in catinũ effluere po$$it. Po$teriore ei- us parte murus exi$tat, qui murum quartum longum muniat contra uim i- gnis. Is, ex lateribus & luto factus, altus $it pedes quatuor, cra$$us palmos tres, in ferius latus pedes quin<01>, $uperius tres & palmos duos. Etenim pau- latim fiat angu$tior: cui parti $uperiori $eptem lateres imponantur: quorum medij recta erigãtur, extremi oblique: toti lutum cra$$um illinatur. Ante fo- cum $it catinus: cuius fouea lata pedem & palmos tres, alta pedem, $en$im fi- at angu$tior. Ita<01> cùm ma$$æ plumbeæ $unt liquandæ, tunc operarius pri- mò ligna $ic imponat in focum, ut eorum caput alterum $pectet murum, alte rum catinum. Deinde, ab alijs operarijs adiutus, ma$$am trudibus in uchicu lum promoueat, & ad gruem trahat. Vehiculum aũt con$tet ex a$$eribus, qui coagmentati $unt lati pedes duos & dimidium, longi quin<01>: id habeat duos axiculos ferreos: circũ quos utrin<01> uoluantur orbiculi ferrei, lati pal- mos duos, cra$$i totidem digitos. Habeat temonem, & in eo inclu$um fun&etilde;, quo pertrahatur ad gruem: qui pror$us $imilis e$t eis, qui in $ecũda officinæ parte $unt, ni$i quod ro$trum tam longum nõ habeat. Forceps, cuius chelæ prehend&etilde;t ma$$am plumbeam, longa $it pedes duos, & palmum ac digitos duos. Eius utra<01> chela uncinata malleo percu$$a, ma$$æ impingatur & infi gatur: utrun<01> manubrium $uperiore parte $it recuruum, alterum dextram uer$us, alterum $ini$tram: in quorum utro<01> infimi duarum catellarũ annu- li, tres uerò eis $int, includantur, $upremi autem in magno annulo rotundo: in quo etiam includatur uncus catenæ, à ro$tri orbiculo demi$$æ: grus uecti uer$atus ma$$am $ubleuat: ro$tro ductus ad focum eam lignis imponit: dein de aliam at<01> aliam ma$$am operarij aduchant, & $imili modo in lignis $oci <foot>L 2 collocent:</foot> <p n=>400</p> collocent. Etenim ma$$æ quæ pendunt circiter centũ & $exaginta centum- pondia $imul in ea imponi & liquari $olent. Tũ operarius carbones in ma$- $as conijciat: quæ omnia ue$peri parentur: quare, $i metuerit pluuias, ea te- cto, quod huc at<01> illuc portari pote$t, operiat. Id po$teriore parte duos ha- beat pedes, ut pluuiæ, quas excepit, è decliui defluant in aream: $equenti die mane prunas batillo in carbones conijciat: quo modo ma$$æ plumbeæ car- bonibus $ubinde adiectis lique$cunt. Plumbum, quàm primũ id ip$um con ceperit catinus, cochleari ferreo effundat in catillos æreos, qualibus $ecretor uti $olet. Quod $i $tatim refrigeratum non fuerit, tum aquã affundat & mal- leo cu$pidato, in ip$um infixo, extrahat: cuius mallei pars cu$pidata $it, lon- <*> palmos tres: teres, digitos duos. Sed catillis aquam luto$am illinire opor <*>t, ut ex eis inuer$is, & mallei parte terete, quæ lata e$t, percu$$is panes plũ- bei facile excidant: qualis aqua ni catillis illinatur, periculum e$t, ne plumbũ per colliquefactos penetret. Alij in $ini$tram $umunt lignum inferiore par- te graue, co<03> catillum percutiun<*> dextra uerò mallei aciem in panem plum beum infigunt, at<01> $ic ip$um extrahunt. Mox operarius aliud plumbum in catillos uacuos infundat: id<03> faciat, donec munus plumbi liquandi perfe- cerit. Cùm autem plumbum liquatur, quiddam $pumæ argenti $imile na$ci- tur: nec mirum, cùm ea quondam Puteolis ex $olo plumbo, in $ecundis for nacibus acri igni cocto, facta $it, & nunc fieri po$$it. I$ti porrò plumbei pa- nes in conclaue plumbarium inuehantur.</P> <cap>F<I>ocus</I> A. S<I>axa in terra defe$$a</I> B. M<I>urus qui quartum mu- rum longum ab iniuria ignis tuetur</I> C. C<I>atinus</I> D. M<I>a$$æ plumbeæ</I> E. V<I>ehiculum</I> F. E<I>ius orbiculi</I> G. G<I>rus</I> H. F<I>orceps</I> I. L<I>igna</I> K. C<I>atilli</I> L. C<I>ochlear</I> M. M<I>alleus</I> N. P<I>anes</I> O.</cap> <foot>At panes</foot> <p n=>401</p> <fig> <P>At panes ærei ci$ijs iniecti inuehantur in tertiam officinæ partem, ibi<03> $inguli ma$$is $uperpo$iti, & crebris pili præ ferrati ictibus $ellæ impacti frã <foot>L 3 gantur:</foot> <p n=>402</p> gãtur: qualis machina $ic$e habeat. Truncus quernus humi locetur longus pedes quin<01>, latus et cra$$us tres: cuius cap$a, in media eius parte priore pa tens, longa $it pedes duos & totidem palmos, lata pedes duos, alta palmos tres & digitos duos: cuius pars extuberans $upina exi$tat, lata iaceat in trun co. In eorum medio locetur $ella ænea: cuius pars $en$im depre$$a & lata pal mum, ac digitos duos interiecta $it inter duas ma$$as plũbeas, altior utrin<01> lata palmum, eiu$dem $ubiecta. Ita<01> tota $ella $it lata palmos tres & digitos duos, longa pedem, cra$$a palmos duos. At $uper trun cum utrin<01> ad latus cap$æ $tatuatur tignum latum & cra$$um cubitum: eorum capita $uperiora aliquantum reci$a includantur in formis trabium domicilij: à trũco $ur$um uer$us ad pedes quatuor, & digitos duos, duo tigna tran$uer$a continenter coniungantur: quorum utrun<01> latum & cra$$um $it palmos tres: eorum ca pita intrin $ecus reci$a includantur in formis exterioribus tignorum $tatuto rum, una<03> cum eis terebrentur: in quæ foramina infigantur claui ferrei, pri ore parte cornuti: quorum alterum cornu $ur$um uer$us ad tignum $tatutũ adigatur, alterum deor$um: po$teriore uerò parte perforati, ut ferreis paxil- lis latis in foramina infixis, & adactis tigna tran$uer$a coercere po$$int: ea ti- gna in medio habeant foramen quadrangulum, quaquauer$us latũ palmos tres & $emidigitum: in quod pilum præferratum immittatur. Ab his tignis tran$uer$is $ur$um uer$us ad pedes tres, & palmos duos: iterũ eiu$modi duo tigna $int, habeãt<03> foramen quadrangulum in $e cõtinens idem pilũ: quod quadrangulum $it, & longũ pedes undecim, latum & cra$$um palmos tres: Eius ferri, longi pedem & palmum, caput longum & latum $it palmos du- os, cra$$um $uperius palmum et digitos duos, inferius totidem digitos: nam paulatim fiat angu$tius. Cauda uerò longa palmos tres, lata et cra$$a, quà de capite oritur, palmos duos: quò longius ab ip$o di$cedet, eò etiam fiat angu $tius. Superiore parte includatur in pilo perforata, ut paxillus ferreus infigi po$$it: tribus laminis ferreis quadrangulis uinciatur: quarum infima latum palmum $it inter caput ferri et caput pili: media lata digitos tres deinceps ca put pili cingat: à quo $uprema totid&etilde; digitos lata ab$it digitos duos. Ab in- fima ferri parte $ur$um uer$us ad pedes duos, & totid&etilde; digitos $it dens qua- drangulus, è pilo pedem & palmum extans, cra$$us palmos duos: attamen, cũ à pilo di$ce$$erit $ex digitos, inferius ad duos digitos fiat tenuior: à den- te $ur$um uer$us ad palmos tres, pilum in medio habeat foramen rotundũ: in quod infigatur clauus ferreus, teres, longus pedes duos, latus $e$quidigi- tum: in cuius po$teriore parte caua in clu$um $it manubrium ligneum longũ palmos duos & totid&etilde; digitos. Is clauus in inferiora tigna tran$uer$a in cum bens ob$tat, ne ip$um, cùm res hoc non po$tulat, decidat. Axis aut&etilde;, qui pi- lum attollit, utrin<01> habeat binos dentes: qui inter $e di$tent palmis duobus & digitis tribus: qui ex eo extent pedem & palmũ, ac digitos duos: qui per eum penetrantes paxillis adactis firmentur: qui lati & cra$$i $int palmum ac digitos duos: quorum capita rotũdata tegantur lamina ferrea æque ac ip$a lata, utrin<01> pedem demi$$a, clauis ferreis ad ea affixa: quæ capita habeant $o ramina rotunda: in quæ in cludatur axiculus ferrcus per axiculum æneũ pe- hetrans. Illi ab altera parte caput $it latum, ab altera foramen, in quod infiga <foot>tur cla-</foot> <p n=>403</p> tur clauus ferreus, ne ip$e axiculus è dentibus excidat. Ænea præterea fi- $tula $it longa palmos duos, lata unum: per cuius foramen rotundum latum digitos duos, ferreus axiculus penetret in ea inclu$us. Nec æneus $olum uol uatur circa ferreum, $ed ip$e quo<01> ferreus uer$etur. Ita<01> cùm axis uoluitur, axiculi ænei uici$$im leuant dentem pili. Quoniam uerò axiculis ferreis & æneis ex dentibus extractis, hic pili dens non attollitur, alterius organi pila $ine hoc $ubleuantur. Porrò unum idem<03> tympanum, quod circa axem ro tæ e$t, cui<03> fu$i $unt, & huius axis tympanum dentatum moueat, & alteri- us, qui tigilla follium $equentis quartæ domicilij partis deprimit: $ed cõtra- rio motu. Nam tympanum axis, qui pila attollit, uer$us $eptentrionem cir- cumagit: eius, qui tigilla follium deprimit, uer$us meridiem.</P> <cap>T<I>runcus</I> A. T<I>igna $tatuta</I> B. T<I>igna tran$uer$a</I> C. P<I>ili caput</I> D. E<I>ius dens</I> E. E<I>iu$dem foramen</I> F. C<I>lauus ferreus</I> G. M<I>a$$æ plumbeæ</I> H. S<I>ella ænea</I> I. A<I>xis</I> K. D<I>entes eius</I> L. A<I>xiculus ferreus</I> M. F<I>i$tula ænea</I> N.</cap> <fig> <P>Sed panes qui cra$$iores $unt, quàm ut ictibus pili præferrati cito frangi po$$int, quales poti$$imum $unt hi, qui in infimo catini loco re$ederunt, in- uehantur in primam officinæ partem: at<01> ibi calefiant in fornace, quæ à $e- cundo muro longo di$ter pedibus octo & uiginti: à $ecundo tran$uer$o du <foot>L 4 odecim:</foot> <p n=>404</p> odecim: cuius tres parietes $axis quadrangulis, quibus $uperpo$iti $int late- res, extruantur. Po$terior altus exi$tat pedes tres & palmum: quæ altitudo etiam $it his, qui $unt à lateribus. Eorum tamen uter<01> priore parte, qua pa- tet fornax, decliuis, altus $it tantũmodo pedes duos, & palmos tres: omnes uerò cra$$i pedem & palmum: $uper hos parietes, ne ip$i minus cra$$i, nimis graue onus impo$itum ferre non po$$int, $tatuantur quatuor tigna, luto<03> oblinantur. Ea $u$tineant caminum a$$urgentem, & per tectum penetrant&etilde;: cuius camini non modo cratibus, $ed etiam tignis lutum cra$$um illinatur. Focus autem fornacis quaquauer$us $it longus pedes $ex, lateribus $tratus, decliuis. Panes ærei in hac fornace collocati calefiant hoc modo: in $ornac&etilde; primo continenter ponantur, tantummodo lapillis oui magnitudine inter- po$itis, ut ignis calor in medium inter eos $pacium penetrare po$$it: quineti ain qui in infimo catini loco re$ederunt, in dimidium laterem eadem de cau $a impo$iti exaltentur. Ne uerò ultimi, qui $unt ad o$tium fornacis, cadant, ad eos laminæ ferreæ, uel panes ærei, cùm æs rur$us perficitur, ex catino pri mum extracti apponantur: at<01> ad hos panes ærei fathi$centes, aut $axa. De inde in panes inijciantur carbones: tum prunæ. Primò autem panes cale$cãt à leni igni: mox ad eos adijciantur plures carbones: interdum altitudine do drantis. Acriori certe igni nobis opus e$t ad duros æreos panes calefacien- dos quàm ad fragiles: panibus $atis calefactis, quod $pacio horarum ferè du arum fieri $olet, ex o$tio fornacis remoueantur laminæ ferreæ, et panes ærei fathi$centes uel $axa. Deinde panes calefacti ordine extrahantur ra$tro bi- denti, quali is, qui panes fathi$centes torrefacit, utitur. Tum primus pani fa- thi$centi $uperponatur: & malleis à duobus operarijs percutiatur donec di$ $iliat. Quo uerò qui$<01> panis magis calet, hoc frangitur citius: quo minus, hoc tardius: nam ærei ua$is in$tar huc & illuc flectitur. Primò pane fracto $e cundus in eius fragm&etilde;tis collocetur & percutiatur, u$<01> dum etiã ip$e diffi$- $us di$$iliat: $imili modo reliqui panes ex ordine frangantur. Verùm mallei $int longi palmos tres, lati unum, utrin<01> acuti: eorũ uerò manubria lignea tres pedes longa: fragmenta ærea, $iue panes frigidi pilo fuerint fracti, $iue calefacti malleis, in conclaue ærarium inuehantur.</P> <cap>P<I>aries po$terior</I> A. P<I>arietes qui $unt a lateribus</I> B. T<I>igna $tatuta</I> C. C<I>aminus</I> D. P<I>anes collocati</I> E. L<I>aminæ ferreæ</I> F. S<I>axa</I> G. R<I>a$trum bidens</I> H. M<I>alleus</I> I.</cap> <foot>At præ$es</foot> <p n=>405</p> <fig> <P>At præ$es o$$icinæ æs $ecundum diuer$as argenti portiones, quæ in eius centumpondio in$unt, cum plumbo temperet, $ine quo argentum ab ære $e parari non pote$t. Si medio cris argenti portio inerit in ære, id quadrifariam temperet. Etenim $i in tribus quartis centũpondij æris partibus argneti $e- libra, uel $elibra & $icilicus, uel $elibra & $emuncia, uel $elibra & $emuncia et $icilicus non fuerint, tum diuitis plumbi, hoc e$t eius, à quo nondũ argen- tum $eparatum $it, dimidium centumpondium, uel totum, uel totũ & dimi- diũ addat, ut in æris & plũbi mi$tura in$it unũ aliquod ex iam dictis argenti ponderibus: quæ prima t&etilde;peratura e$t: ad quã adijciat tantũ plũbi depaupe rati, uel $pumæ arg&etilde;ti pondus, quantũ ad hanc r&etilde; $atis $it, ut ex his omnibus panis cõfletur, qui in $e cõtineat fere duo plũbi centũpondia. Quoniã uerò ex $pumæ argenti libris centũ & triginta plerũ<01> cõficiuntur plũbi tantum modo centũ libræ, pro cõplemento $pumæ argenti plus quam plumbi de- pauperati adijciat. Sed quia quatuor i$tiu$modi panes $imul collo cantur in fornace, in qua argentum cum plumbo mi$tũ ab ære $ecernitur, in tot pani- bus erunt æris tria, plumbi octo centumpondia. Sed plumbum cùm fuerit ab ære $ecretum, pendat $ex centumpondia: in quorum $ingulis argenti qua drans & $ere $icilicus in$it. Eiu$dem uerò argenti $eptunx, remaneat in æreis panibus fathi$centibus, & in ea æris ac plumbi mi$tura, quam no$tri $pi- nas, non tam quod non careat aculeis, quam quod uilis, nominant. Sin au- <foot>tem in</foot> <p n=>406</p> tem in tribus quartis centũpondij æris partibus non fuerit arg&etilde;ti $eptunx, & $emuncia, uel bes, tum plumbum diues tantum addat, ut æris & plumbi mi$turæ alterum ex iam dictis argenti ponderibus in$it: quæ $ecunda tem- peratura e$t: ad quam rur$us adijciat tantũ plumbi depauperati, uel $pumæ argenti pondus, ut ex mi$tura cõflari po$$it panis, qui plumbi duo centum- pondia, & quartam centumpondij part&etilde; in $e contineat: quo modo in qua- tuor i$tius generis panibus inerunt æris tria, plumbi nou&etilde; centumpondia. Plum um, quod ex illis panibus de$tillat, centumpondia $eptem pendat: in quorum $ingulis argenti quadrans, & paulo plus quam $icilicus in$int: fere $eptunx, remaneat in panibus fathi$centibus & $pinis: liceat nobis uetus no men, nouæ rei impo$itum, terere. Si uerò in tribus quartis centumpondij æris partibus argenti dodrans, aut dodrans & $emuncia nõ in$unt, tũ plum bum diues tam graue addat, ut æris & plumbi mi$tura alterũ ex iam dictis argenti ponderibus in $e contineat: quæ tertia temperatura e$t: ad quam ad ijciat tantum plumbi depauperati, uel $pumæ argenti pondus, ut panis, ex his omnibus conflatus, duo plumbi centumpondia, & tres quartas centum pondij partes in $e contincat: quo modo in quatuor id genus panibus æris tria, plumbi undecim centumpondia inerunt. Plumbũ, quo hi panes in for- nace recocti $tillant, centumpondia ferme nouem pendat: in quorum $ingu lis argenti quadrans & plus quàm $icilicus in$int: $eptunx in panibus fathi- $centibus & $pinis reliquus $it. Si deni<01> in tribus quartis centumpondij æris partibus argenti dextans, aut dextans & $emuncia non in$unt, tum tan tam diuitis plumbi portionem addat, ut æris & plumbi mi$tura alterum ex iam dictis argenti ponderibus in $e contineat: quæ quarta temperatura e$t: ad quam adijciat tantum plumbi depauperati uel $pumæ argenti pondus, ut panis inde factus tria plumbi centumpondia in $e contineat: quo modo in quatuor i$tius generis panibus æris tria, plumbi duodecim centumpon- dia inerunt. Plumbum, quod inde manat, centumpondia ferè dec&etilde; pendat: in quorum $ingulis argenti quadrans, & plus quàm $emuncia in$unt, aut $e- ptunx: in panibus fathi$centibus, & $pinis, bes, uel $eptunx & $emuncia re$i- deant. In $ecunda aũt domicilij parte, cuius $pacium e$t longum pedes octo ginta, latum nouem & triginta, ad $ecundum murum longum $int fornaces quatuor, in quibus æs cum plumbo coctum permi$cebitur: et $ex, in quibus recrementa recoquentur: harum pars caua lata $it pedem & palmos tres, lon ga pedes duos & digitos tres: illarum lata pedem & palmum, longa pedem & palmos tres ac digitum. Parietibus $it altitudo fornacum, in quibus auri uel argenti uenæ excoquuntur. Cùm aũt $pacium definitum in duas partes tignis $tatutis diuidatur, prior habeat primo loco duas fornaces, in quibus r<*>menta recoquentur: $ecundo duas, in quibus æs cum plumbo mi$cebi t<*>, tertio unam, in qua recrementa recoquentur. Po$terior uerò primò lo- co unam, in qua recrementa recoquentur: $ecundo duas, in quibus æs cum plumbo cõmi$cebitur: tertio duas, in quibus recrementa recoquentur: una- quæ<01> ab alia di$tet pedibus $ex. Primæ dextrum latus occupet pedes tres, & palinos duos: ultimæ $ini$trum pedes $eptem. Binæ fornaces habeant cõ mune o$tium altũ pedes $ex, latum cubitum: attamen prima habeat propri- um, item<03> decima: cui<01> fornacum $it $uus fornix in muri tergo: $ua à $ron- <foot>tefo-</foot> <p n=>407</p> re fouea, quæ repleta puluere cõpo$ito fi$tucatione $pi$$etur, ut catinus fiat: & $ub eo latens humoris receptaculum: ex quo canalis $tructilis per muri, ad quem e$t fornax, tergum dextror$um penetrans halitus expiret, $uus de- ni<01> catinus æreus ad dextrum frontis latus, in quem ex altero catino æs cũ plumbo mi$tum fundatur, ut panes æque graues confici po$$int. Hic cati- nus æreus $it cra$$us digitũ, eius caua pars lata pedes duos, alta digitos $ex. Po$t uerò $ecundum murum longum $int follium paria decem, duæ machi- næ eos cõprimentes, uiginti organa eo$dem diducentia: quæ omnia cuiu$- modi e$$e debeant, ex nono libro pote$tintelligi. Excoctor aũt mi$turus æs cum plumbo in fornacem, excalfactam primò maiora æris fragmenta, in manus $umpta, inijciat: deinde alueũ carbonum: tum minora æris fragmen- ta. Cùm uerò æs liquatum cœperit ex ore fornacis defluere in catinum, tũc in eandem inijciat $pumam argenti, ac, ne ex fornace pars eius euolet, carbo nes $uperinijciat: po$tremò plumbum. Sed quamprimum æs & plumbum, ex quibus mi$tis panis pote$t confici, in fornacem coniecerit, rur$us inijciat alueum carbonum, & mox æris fragmenta, ex quibus $ecundus panis con- flari poterit, cis $uperinijciat: mox æs & plumbum, quæ influxerunt in cati- num, rutro purget à recremento. Rutrum autem tale e$t a$$erculus, in quo contus ferreus e$t infixus: a$$erculus ex alno uel $alice factus, longus e$t di- gitos decem, latus $ex, cra$$us $e$quidigitũ. Contus uerò longus pedes tres: $ed eius manubrium ligneum in eo inclu$um, longum e$t pedes duos & di- midium. Dum autem mi$turam purgat & cochleari effundit in catinum æ- reum, interea æris fragm&etilde;ta, ex quibus $ecundus panis fiet, liquãtur. Quod ubi cœperit defluere, rur$us $pumam argenti inijciat, & carbonibus $uper- iniectis $tatim plumbum: quem laborem iteret, u$<01> dum panes triginta cõ- fecerit: in quo operam & $pacium horarum nouem, aut $ummùm decem cõ $umet. Si panes plures quàm triginta conflauerit, cùm extraordinarios tri- ginta cõfecerit, ei unius operæ precium per$oluatur: uerùm $imul ut æris & plumbi mi$turam in catinum æreum infuderit, aquam $uperiori catini parti paulatim affundat: deinde ligno fi$$o & hiante preh&etilde;dat uncum, & eius par tem rectam in panem adhuc liquidũ immittat. Vncus ip$e cra$$us $it $e$qui- digitum, eius recta pars longa palmos duos, lata & cra$$a digitos duos: po- $tea etiam pani aquam $uperfundat: quo refrigerato includat uncum cate- næ ab orbiculo linguæ gruis demi$$æ, in annulo ferreo: cuius pars caua $it lata $ex digitos, ip$e cra$$us fere $e$quidigitum: at<01> eundem annulum in un co, cuius pars recta in panem immi$$a e$t: at<01> $ic panem de catino leuatũ in $uo loco reponat. Æs autem & plumbum, cùm ita recoquuntur, paucum re crementum exudant, $puma argenti multum: quod non cohæret, $ed $icuti reliquiæ hordei, ex quo cerui$ia $it facta, dilabitur. Ad murum & parietem ei $uperpo$itum pompholyx in candido cinerea adhære$cit, ad latera for- nacum $podos.</P> <cap>F<I>ornax in qua recrementa recoquuntur</I> A. F<I>ornax in qua as cum plumbo mi$cetur</I> B. O<I>$tium</I> C. C<I>atinus qui est in terra</I> D. C<I>atinus æreus</I> E. R<I>utrum</I> F. V<I>ncus</I> G. L<I>ignum fi$/ $um</I> H. C<I>oruis ro$trum</I> I. V<I>ncus eius catenæ</I> K.</cap> <foot>At<01></foot> <p n=>408</p> <fig> <P>At<01> hoc $ane modo plumbum mi$ceatur cum ære, in quo mediocris ar- genti portio fuerit. Si uerò magna in eo inerit, utpote libræ duæ, uel duæ & bes in centumpondio, quod pendat libras centum triginta tres et trientem, aut centum quadraginta $ex & be$$em, tũc præ$es officinæ ad talis æris cen tumpondium addat plumbi tria centumpondia: in quorum $ingulis $it ar- genti triens, uel triens et $emuncia: quo modo tres fiant panes: in quibus æ- ris tria, plumbi nouem centumpondia inerunt. Plumbum, cùm fuerit ab æ- re $ecretum, centumpondia $eptem pendat: in quorum $ingulis, $i æris cen- tumpondium duas argenti libras, plumbi trientem in $e continebat, argen- ti libra & $extans, ac plus quàm $emuncia inerunt: in panibus uerò fathi$cen tibus & $pinis remanebit triens. Sin autem æris centumpondiũ duas argen ti libras & be$$em, plumbi trientem & $emunciam in $e continebat, in $ingu lis panibus argenti $e$quilibra & $emuncia, at<01> plus quam $icilicus inerut: in panibus uerò fathi$centibus triens & $emuncia remanebunt. At $i exi- gua argenti portio in ære fuerit, ea ab ip$o $ecerni utiliter non pote$t, priu$- quam in alia fornaceita $it recoctum, ut in eius parte inferiore plus argenti, minus in $uperiore remaneat. Ea fornax crudis lateribus concamerata $imi- lis e$t furno æque ac altera, in qua plumbum ab argento $eparatur, à nobis proximo libro de$cripta. Eius catinus codem modo, quo illius ex cinere cõ ficitur à $ronte fornacis e$t os, ex quo æs recoctũ in duos catinos, qui tribus <foot>pedibus</foot> <p n=>409</p> pedibus alte $unt à $olo officinæ, deriuatur: à $ini$tro uerò latere iccirco fo- ramen, ut ligna fagina, quibus ignis alitur, in eam imponi po$$int. Ita<01> $iue in æris centumpondio argenti $extans & $emuncia fuerint, $iue quadrans, $i ue quadrans & $emuncia, eius octo & triginta centumpondia $i nul in hac fornace recoquũtur, u$<01> dum in unoquo<01> æris re$idui centumpondio re- maneat argenti triens & $emuncia: uerbi cau$a: Si in æris nondũ recocti cen tumpondio argenti quadrans & $emuncia fuerint, octo & triginta eiu$dem centumpondia, quæ $imul recoqui $olent, undecim arg&etilde;ti libras & unciam in $e continebunt. Quoniam uerò à tanta æris ma$$a recocta quindecim cen tumpondia, quibus de libris argenti quatuor ac triente & $emuncia re$tant duæ libræ ac triens, auferuntur, tria & uiginti centumpondia, in quibus in- $unt argenti libræ octo & dimidia at<01> quadrans, remanent: quorũ quod<01> argenti trientem, $emunciam, drachmam, drachmæ partem tertiam & uice$i mam in $e continet. At<01> à tali ære argentũ $ecernere fructuo$um e$t. Vt au- tem magi$ter de numero c&etilde;tumpondiorum æris re$idui certior fieri po$$it, ab eo ab$tractum ponderet: primo enim deriuatur in catinum fornaci $ubie ctum, & ex eo panes fiunt: at<01> in ære $ic diuidendo operam & $pacium ho- rarum quatuordecim con$umit: æs quidem re$iduum, cùm ad ip$um certũ plumbi pondus, de qua temperatura mox dicam, adiectum fuerit, denuo co quitur in prima fornace, ac conflantur panes, & ab ære arg&etilde;tum $ecernitur. Ab$tractum uerò etiam iterum coquitur in prima fornace: deinde in $ecun- da recoquitur, ut re$iduum rubrum fiat: at tunc ab$tractum etiam denuo co quitur in prima fornace, ac in $ecunda recoquitur, ut inde conficiatur æs cal darium. Cùm autem æs uel fuluum, uel rubrum, uel caldariũ, in $ecunda for nace recoquitur, cuius<01> quadraginta centumpondia in ea collocãtur: at<01> ex ip$is conficiuntur minimùm uiginti, $ummùm quin<01> & triginta centũ- pondia. Quinetiam panum fathi$centiũ circiter duo & uiginti centumpon dia, & æris fului decem, rubri octo $imul in hac fornace collocata recoquun tur, ut inde fiat æs perfectum.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. C<I>atinus $uperior</I> B. C<I>atinus in$erior</I> C. P<I>anes</I> D.</cap> <foot>M Ita<01></foot> <p n=>410</p> <fig> <P>Ita<01> tale æs re$iduum trifariam mi$cetur cum plumbo. Etenim primò æ- ris quin<01> centumpondij octauæ, & plumbi centũpondia duo & tres, quar tæ $umuntur: ex quibus, quia unus conflatur panis, ex æris centumpondijs duobus & dimidio, at<01> plũbi undecim cõficiuntur quatuor panes. Quod $i in $ingulis æris centumpondijs fuerit argenti triens, in tot æris centũpon- dijs inerit dextans: ad quæ adijciuntur plumbi, ex recrementis recocti, cen- tumpondia quatuor: quorum quod<01> in $e cõtinet argenti $icilicum & dra- chmam: quæ pondera efficiunt $e$cuntiam: item plumbi depauperati $ept&etilde; centumpondia: in quorũ unoquo<01> $it drachma: quo modo in quatuor pa- nibus ex ære & plumbo mi$tis argenti libra & $icilicus, ac drachma: at<01> $ic in $ingulis plumbi, po$tquam ab ære fuerit $ecretum, centumpondijs argen ti uncia & drachma: quam mi$turã appellamus $tannum pauper, quod pau cum argentum in $e contineat. Quoniam uerò quin<01> id genus panes $imul in fornace collocãtur, ex eis conflantur $tanni pauperis centumpondia ple- run<01> nouem & tres quartæ: in quorum $ingulis argenti uncia & drachma in$unt, in uniuer$is uerò deunx minus drachmæ quarta: $pinarum autem re manent centumpondia tria: in quorum $ingulis argenti tres $icilici $unt. At panum fathi$centium centumpondia quatuor: quorum $ingula in $e conti- nent $emũciam, & drachmæ quartam & dimidiam. Quod $i in æris re$idui centũpondio præter argenti trient&etilde; fuerit $emuncia, in quin<01> panibus qui- <foot>bu$<01></foot> <p n=>411</p> bu$<01> in$uper argenti $e$cuncia & drachma dimidia inerunt. Deinde rur$us ex æris re$idui alijs centũpondijs duobus & dimidio, ac plumbi centũpon- dijs undecim conficiũtur quatuor panes. Quod $i in $ingulis æris centũpon dijs fuerit argenti triens, in tot uilioris metalli centumpondijs precio$ioris dextans ineft: ad quod æs adijciuntur $tanni pauperis octo c&etilde;tumpondia: quorum $ingula argenti unciam & drachmam in $e continent, uniuer$a do- drantem: item plumbi depauperati centumpondia tria: in quorum $ingulis ine$t drachma: quo modo quatuor id genus panes argenti libram, $eptun- cem, $icilicum, drachmam in $e continent: at<01> $ic $ingula plumbi, cùm ab æ- re fuerit $ecretum, centumpondia argenti $e$cunciam & $icilicum: quam mi $turam $tannum mediocre nominamus. Tum iterũ ex æris re$idui alijs cen- rtimpondijs duobus & dimidio, ac plumbi centumpondijs undecim con- flantur quatuor panes. Quod $i in $ingulis æris centumpondijs etiam fuerit argenti triens, in tot uilioris metalli centumpondijs precio$ioris dextans in e$t: ad quod æs adijciuntur $tanni mediocris nouem centumpondia: quorũ $ingula argenti $e$cunciam & $icilicum in $e continent: uniuer$a librã, qua- drantem, $emunciam, $icilicum: item $tanni pauperis centumpondia duo: in quorum utro<01> argenti uncia & drachma in$unt: quo modo quatuor id ge- nus panes argenti libras duas & trient&etilde; in $e cõtinent: at<01> $ic $ingula plum- bi, cùm ab ære fuerit $ecretum, centumpondia argenti $extantem & $emun- ciam ac drachmam: quam mi$turam $tannum diues appellamus: id infertur in $ecundas $ornaces, in quibu plumbum ab argento $eparatur. Quot rati- onibus æs pro diuer$a argenti portione, quæ in eo ine$t, cũ plumbo mi$cea tur, utro<01> in fornace liquefacto, & in catinum defluente, dixi: nunc dicã de modo, quo plumbum unà cum argento rur$us ab ære $ecernatur. Panes pri mo $ic grue de terra leuati in æneis fornacum laminis collocentur: uncus ca tenæ à ro$tro gruis demi$$æ includatur in annulo forcipis, altera chela hab&etilde; tis uncũ: in cuius forcipis utro<01> manubrio annulus e$t inclu$us: at<01> hi duo annuli rur$us in tertio, in quo deinceps uncus catenæ. At uncus chelæ mal- leo percu$$us penetret in id ip$um panis foramen, in quod pes unci erat im- mi$$us, cùm de catino æreo leuaretur. Altera uerò forcipis chela nõ uncina- ta panem cõprimat, ne illius uncus ex eo excidat. Forceps autem longus $it $e$quipedem, annulus qui$<01> cra$$us $e$quidigitum, pars eius lata palmũ & digitos duos. Tales autem grues, quibus panes ex catinis æreis leuati in ter ra reponuntur, & ex ea rur$us $ublati collocantur in fornacibus, duo $int: u- nus in medio $pacio, quod e$t inter tertium murum tran$uer$um, & duo ti- gna $tatuta: alter in medio $pacio, quod e$t inter eadem tigna & $eptimũ mu rum tran$uer$um. Vtriu$<01> axis quadrangulus, latus & cra$$us pedes duos, di$tet à tertio muro longo pedibus decem & octo, à $ecundo decem & no- uem. Vtriu$<01> loculamento duo tympana $ufficiant: alterum ex fu$is cõ$tet: alterum $it dentatum: utriu$<01> ro$trum ex axe extet pedes decem & $eptem, at<01> palmos tres, & totidem digitos. Vtriu$<01> lingua $it longa pedes duos, & totidem palmos, lata pedem & digitos duos, cra$$a ab utro<01> latere pal- mum & digitos duos: qua uerò inter ro$tri tigna fertur, lata digitos tres, cra$$a palmum: quin<01> habeat foramina, in quibus quin<01> orbiculi orichal <foot>M 2 cei uer-</foot> <p n=>412</p> cei uer$entur: quorũ quatuor parui $int, quintus cæteris multo maior. Fora- mina, in quibus parui uer$entur, longa $int palmos duos, aliquanto latiora palmo: quod orbiculi cra$$i $int palmũ, $ed lati palmũ & digitos duos. Qua tuor foramina $int prope quatuor linguæ angulos, quintum in medio duo rum priorum: à fronte tamen ab$it duos palmos. Orbiculus cæteris maior, qui in co foramine uoluetur, latus $it palmos tres, cra$$us palmum, circũcir- ca cauus, ut catena ferrea uoluatur in ea parte caua. Eadem lingua duos ha- beat axiculos: ad corum alterũ priores tres orbiculi $int affixi, ad alterũ po- $teriores duo. Duo promoueantur in uno ro$tri tigno: duo in altero: quin- tus, cæteris maior, inter hæc duo tigna. Qui uerò carent gruibus panes in a$ $erem triangularem imponunt: ad eum bacilla ferrea $unt affixa, ut diutius durare po$$it. Eidem $unt tres catenæ ferreæ $uperius in annulo ferreo inclu $æ. Operarij duo perticam, per eundem annulum penetrantem humeris $u- <*>entes panem ad fornacem, in qua arg&etilde;tum $eparatur, ab ære deportant.</P> <cap>G<I>rus</I> A. T<I>ympanum quod ex fu$is con$tat</I> B. T<I>ympanum dentatum</I> C. L<I>ingua eius<03> orbiculi</I> D. A<I>$$er triangularis</I> E. P<I>anes</I> F. C<I>atenæ gruis</I> G. E<I>ius uncus</I> H. A<I>nnulus</I> I. F<I>orceps</I> K.</cap> <fig> <P>At è regione fornacum, in quibus æs cum plumbo mi$cetur, & recremen ta recoquuntur, ad tertiũ murum longum $int item fornaces decem, in qui- <foot>bus ar-</foot> <p n=>413</p> bus argentum cum plumbo permi$tum ab ære $ecernetur. Cùm autem hoc $pacium $it longum pedes octoginta & palmos duos, at<01> in eius medio ter tius murus longus habeat o$tium latum pedes tres & palmos duos, ex u- tra<01> ip$ius parte reliquæ erunt pedes octò & triginta, at<01> palmi duo: cũ<03> fornacum quæ<01> occupet pedes quatuor & palmum, interuallum, quod ab una ad aliam e$t, latum $it pedem & palmos tres, latitudo quin<01> forna- cum, & quatuor interuallorum, efficiet pedes octo & uiginti ac palmum, re$tant ergo pedes decem & palmus: quæ men$ura $ic diuidatur, ut quin<01> pedes & duo digiti $int à prima fornace u$<01> ad murum tran$uer$um, & totidem pedes ac digiti, à quinta fornace u$<01> ad o$tium. Simili modo in altera $pacij parte ab o$tio ad $extam fornacem $int quin<01> pedes & duo digiti, & à decima fornace u$<01> ad $eptimum murum tran$uer$um, item quin<01> pedes & duo digiti. O$tium uerò $it altum pedes $ex, & palmos du- os: per id officinæ præ$es & operarij ingredientur in cõclaue, in quo plum- bum, cum argento permi$tum, reponetur. Quæ<01> fornacum habeat ba$im, focum, murum, parietes, catinum. Ba$is con$tet ex duabus $oleis $axeis, qua- tuor $axis, quadrangulis, duabus laminis æneis. Soleæ $int $axa longa pe- des quin<01> & palmum, lata cubitum, cra$$a pedem & palmum: hæ in terra defodiantur, ut extent palmum & digitos duos: di$tent<03> inter $e palmis fe- rè tribus: quod tamen $paciũ po$teriore parte $it angu$tius. At $axorũ qua- drangulorum quod<01> longum $it pedes duos & totidem palmos, latum cu bitum, cra$$um exteriore parte cubitum, interiore, qua $pectat focum, ped&etilde; & palmum. Decliuia enim formentur ut laminæ æreæ, quæ ip$is imponen- tur, decliues locari po$$int: eorum enim duo in una $olea collocentur: in<03> ea $uperius foramina incidantur, & immi$$is fibulis ferreis copul&etilde;tur: plum bo etiam infu$o. Verùm $ic in $oleis colloc&etilde;tur, ut ip$a à lateribus extent pal mum, $oleæ priore parte tantundem emineant: $i $axa quadrangula non fue rint in promptu, lateres in eorum locum $upponãtur. Sed laminæ æreæ $int longæ pedes quatuor & palmos duos ac totidem digitos, latæ cubitũ, cra$- $æ palmum: utra<01> habeat particulam eminentem: altera priore parte, altera po$teriore: quæ longa $it palmum & digitos tres, lata & cra$$a palmum. Hæ laminæ $ic imponantur $axis quadrangulis, ut ip$æ parte po$teriore ab$int à tertio muro longo tres digitos: $axa priore extent totidem digitos, à lateri bus palmũ at<01> tres digitos: cùm laminæ coniunctæ fuerint, caua pars, quæ e$t inter particulas eminentes, & per quam $tannum, quo $tillant panes, de- fluet, lata $it palmum & digitos tres, longa pedes quatuor. Laminæ uerò uel igni uel decu$$u $tanni, quod ad eas $tiriarum figura adhærere $olet, corru- ptæ permut&etilde;tur, dextra in locum $ini$træ repo$ita, contra<03> $ini$tra in locũ dextræ. Earum enim pars læuis, quæ dum æris fu$ura fierent, arenam conti- git, e$$e debet $upina. Sed, quia, cùm laminarum permutatio facta fuerit, emi nentes particulæ, quæ tunc exteriorem locum tenent, à $axis extant, ne $ecre tori $int impedimento, ex eis decutiatur aliquantulum. In utriu$<01> uerò lo- cum $upponatur ferrum longum palmos tres, cra$$um utrin<01> digitum, $ed palmum media eius parte: quæ longa $it palmum & tres digitos. Pars caua, quæ e$t $ub ip$is laminis, inter utriu$<01> lateris $axa quadrangula po$teriore <foot>M 3 parte</foot> <p n=>414</p> parte lata $it pedem, priore pedem & palmum: paulatim enim dilatetur. At focus, qui e$t intra ba$im, $tratus $it molybdæna, ex catino, in quo plumbũ ab argento $eparatur, $umpta. Po$trema parte, quæ $umma e$t, tam altus, ut digitos tantummodo $ex ab$it à laminis: à qua æqualiter decliuis ad imam, ut $tannum, quo $tillant panes, in catinum defluere po$$it. Sed murus ad ter tium murum longum, ut eum ab iniuria ignium tueatur, lateribus $uper la- minas æreas $tatutis, & luto conglutinatis ducatur, altus pedes duos & pal mum, ac digitos duos, cra$$us palmos duos, inferius latus pedes tres & pal- mum, at<01> digitos tres, nam utran<01> laminam ibidem contegat: $uperius pe des tres, etenim utrin<01> oblique a$$urgat. Ad utrun<01> i$tius muri latus, qua $ub $umma eius parte $uberit altitudine palmi & duorum digitorum, $it ba- cillum ferreum uncinatum, in foramine tertij muri longi inclu$um: plumbo etiam infu$o: ex quo muro extet palmos duos. Ip$um latũ $it digitos duos, cra$$um digitum: habeat uncos duos: alterum ad latus, alterum parte po$tre ma, & quidem $uperiore: quorum uter<01> $pectet murum: uter<01> cra$$us $it digitum: uter<01> includatur in ultimum aut $equentem aliquem annellum ca tellæ ferreæ, quæ con$tet ex quatuor annellis: quorum qui$<01> longus $it pal mum & digitum, cra$$us $emidigitum. Sed primus in foramine anteceden- tis bacilli ferrei includatur: in uno aut&etilde; aliquo ex reliquis tribus annellis al- teruter $equentis bacilli ferrei uncus. Bacilla uerò duo antecedentia $int lon ga pedes tres et totidem palmos ac digitum, lata digitos duos, cra$$a unum. Vtrun<01> utriu$<01> caput habeat foramen: quorum po$terius teres $it, & latũ digitum, in quo primus annellus, ut dixi, includendus e$t: prius longum di- gitos duos, & dimidium, latum $e$quidigitum. Etenim hoc bacilli caput la- tum $it digitos tres, cùm reliquum eius corpus tantummodo digitos duos $it latum: po$terius caput digitos duos & dimidium. In priora bacillorũ fo- ramina repagulum ferreum infigatur, longum pedes tres & palmos duos, latum digitos duos, cra$$um unum. Id priore eius parte quin<01> parua fora- mina quadrangula, undi<01> lata duas tertias digiti partes, habeat: quorũ ali- ud ab alio di$tet $emidigito: $ed primum à capite circiter digitum: in ea $ecre tor clauum ferreum infigat: $i fornacem angu$tare uoluerit, in po$tremum: $i dilatare, in primum: $i mediocriter cõtrahere, in aliquod medium: eadem cau$a e$t, cur alteruter bacilli uncus, modò in ultimo catellæ añello, modò in tertio, nũc uerò in $ecundo includatur. Dilatatur autem fornax, cùm panes multi in ea collocantur: contrahitur, cùm pauci. Veruntamen plures quàm quin<01> collocari ne<01> $olent ne<01> po$$unt: quinetiã panes tenues cau$a $unt cur paries intror$us ponatur: idem repagulum po$teriore parte utrin<01> cor nu eiu$dem latitudinis & cra$$itudinis, cuius ip$um e$t, habeat: quod extet digitum. Ea cornua ob$tant, ne repagulum per foramen dextri bacilli pene- tret: in quo infixum etiam tunc manet, cùm ip$um ac bacilla, parietes forna- cis complexu $uo non coerc&etilde;t & cõtinent. Porrò parietes fornacis tres $int, duo à lateribus, unus à fronte: nã à tergo murus alter e$t: qui à lateribus exi- $tunt, longi $int pedes tres, & totidem palmos ac digitos duos, alti pedes du os: prior uerò longus pedes duos, & palmum, at<01> digitos tres, altus, æque ac parietes à lateribus, pedes duos: qui$<01> cõ$tet ex ferreis bacillis, pedibus, <foot>bracteis,</foot> <p n=>415</p> bracteis: ijs, qui à lateribus exi$tunt, $eptem $int bacilla: quorum inferius & $aperius habeant longitudin&etilde; parietis: illud $tatuta $u$tineat, hoc eis impo- natui. Statuta quin<01> numero altitudinem habeant eãdem quam parietes: corum media inclu$a $int in foraminibus inferioris & $uperioris bacilli, exti ma ex uno eodem<03> bacillo, ex quo inferius & $uperius facta: quod<01> latũ $it digitos duos, cra$$um unum. At paries prior quin<01> habcat bacilla: inferi us, quod item $tatuta, $ed tria tantum, $u$tineat: $uperius, quod eis impona- tur. Singulis autem parietibus bini $int pedes, ad inferius bacillum utrin<01> affixi longi palmos duos, lati unum, cra$$i digitum. Sed bracteæ ferreæ ad interiorem bacillorum partem filis ferreis alligentur, & lutum eis illinatur, ut diutius in igne durent, & incorruptæ permancant. Sint præterea lateres ferrei longi palmos tres, lati unum, cra$$i $e$quidigitum. Superiore parte ali quantum caui, ut panes in eis $tatuí po$$int. Hi lateres in uas, in quo e$t terra cum aquis mi$ta, intincti $upponantur tantũmodo panibus, qui fiunt ex ære cum plumbo in fornacibus permi$to: nam in eis plus arg&etilde;ti ine$t quàm in alijs qui conficiuntur ex $pinis uel cadmijs, uel recrementis recoctis. Sin- gulis uerò panibus bini lateres $ubijciantur, ut ignis in exaltatos maiorem uim cõferre po$$it: eorum alter in dextra lamina, alter in $ini$tra collocetur. Po$tremò extra focum $it catinus, latus pedem, altus palmos tres: is corru- ptus folo luto, quod facile continet $tannum, reficitur.</P> <cap>S<I>oleæ</I> A. S<I>axa quadrangula</I> B. L<I>aminæ</I> C. P<I>aries prior</I> D. P<I>arietes qui $unt a lateribus</I> E. R<I>epagulum</I> F. B<I>acilla antece- dentia</I> G. C<I>atenula</I> H. B<I>acillum uncinatum</I> I. M<I>urus qui ab iniuria ignium tuetur tertium murum longum</I> K. T<I>ertius murus longus</I> L. P<I>edes parietum</I> M. L<I>ateres</I> N. P<I>anes</I> O. F<I>ocus</I> P. C<I>atinus</I> Q.</cap> <foot>M 4 Sed</foot> <p n=>416</p> <fig> <P>Sed panes quatuor numero in unius fornacis laminis collocentur, eis<03> $ubijciantur lateres ferrei. Quod $i fuerin: panes cõflati, uel ex ære re$iduo, uel ex $pinis, uel ex cadmijs, uel ex recrem&etilde;tis, de quibus partim $upra $cri- p$i, partim paulo po$t $ciibã, quin<01> numero, quod tam magni et graues nõ <foot>$int,</foot> <p n=>417</p> $int, $imul in æreis laminis collocentur, nec eis $ubijciantur lateres. Verùm ne panis alius in aliũ, aut ultimus in murũ, qui tertiũ murũ longũ ab iniuria ignis tuetur, incidat, carbones longi digitos $ex interponantur: medijs<03> lo cis uacuis it&etilde; longi & magni. Deinde parietibus appo$itis, & repagulo ob- dito fornax carbonibus paruis cõpleatur: tũ tot carbones, quot capit alueus bracteis ligneis cõtextus, inijciantur in catinũ: & $uperinijciãtur prunæ: pau lo po$t carbones ardentes batillo $ublati in o&etilde;s fornacis partes di$pergãtur ut carbones, qui in ea $unt, æqualiter accendant. Qui uerò reman$erũt in ca tino, inijciantur in focũ, ut etiã ip$e calefiat: quod ni factũ fuerit $tannũ, quo $tillant panes, foci frigore congelans nõ defluit in catinũ. Incipiunt aũt po$t quartã horæ part&etilde; $tillare $tanno: &qring;d, quà nõ cocunt laminæ, defluit in fo- cũ: carbonibus longis cõbu$tis, $i panes inclinant ad murũ, conto uncinato erigantur: $in ad repagulũ, carbonibus $uffulciantur. Si præterea panis ali- quis magis quàm cæteri $ub$idet, ad illũ carbones addãtur, ad hos nõ addã- tur. Argentũ quid&etilde; unà cũ plunibo de$tillat: nam utrun<01> citius quã æs li- que$cit: $pinas, quæ non effluũt, $ed re$id&etilde;t in foco, crebrius conto uncinato uer$are oportet, ut etiã ip$æ $tillent $tanno, mox in catinũ defluente: etenim id, quod in eis remanet, rur$us excoquendũ e$t in primis fornacibus: &qring;d in catinũ defluit, $tatim cũ reliquo in $ecũdas fornaces infertur, & plumbũ ab argento $eparatur. Contus aũt uncinatus manubriũ ferreũ habeat, longũ pe des duos: in quo ligneũ inclu$um $it longum pedes quatuor. Stannũ, quod effluxit in catinũ, $ecretor cochleari æneo effundat in octo catillos æreos, la tos palmos duos & digitos tres: quibus prius aqua luto$a illinatur, ut eò fa- cilius ex euer$is $tannei panes excidant: uerũ $i eũ catilli propterea deficiũt, quod $tannũ nimis celeriter defluit in catinũ, tunc in ip$os aquã infundat, ut panes refrigerati citius ex eis elabantur: ut<03> mox rur$us ij$dem catillis uti po$$it: ni$i enim talis nece$$itas urgeat $ecretorem, catillis uacuis aquã luto- $am illinat. Cochleare aũt pror$us eius e$t $imile, cuius u$us e$t in effunden- dis metallis, quæ in primis fornacibus colliquefacta $unt. Sed cũ omne $tan num è foco defluxerit in catinũ, & in catillos æreos effu$um fuerit, tunc pri- mò $pinæ rutro trahantur è foco in catinum: deinde ex catino in $olum: tum batillo conijciantur in ci$ium: quo auectæ coaceruentur at<01> recoquantur, Rutrũ uerò $it longum palmos duos & totidem digitos, latũ palmos duos & digitũ, cum<03> eius po$teriore parte coniunctũ $it manubriũ ferreũ longũ pedes tres: In quod inclu$um $it ligneum totidem pedes longum. Po$tquã $tannum ab ære fuerit $ecretum, panes re$iduos appellamus fathi$centes, &qring;d $ic excocti $int, ut exucti e$$e uideantur. Hi $patha $ub ip$os acta $ubleu&etilde;tur, & forcipe prehen$i conijciantur in ci$ium, at<01> aduehantur ad fornacem, in qua torr&etilde;tur. Spatha quidem a$$imilis $it eius, qua cadmiæ, quæ ad parietes primarum fornacum adhæ$erunt, decuti $olent: forceps uerò longus pedes duos & dimidiũ. Eadem $patha $tiriæ decutiantur è laminis, ex quibus pen dent: eadem ferrei lateres è panibus fathi$centibus, ad quos adhær&etilde;t. Secre- tor autem opus diurnum perfecit, cùm à panibus maioribus quater quater- nis, à minoribus quater quinis $tannum $ecreuit: $in à pluribus, extraordina riæ operæ precium ip$i $eor$im per$oluatur.</P> <foot>F<I>ornax</I></foot> <p n=>418</p> <cap>F<I>ornax in qua opus $ecernendi perficitur</I> A. F<I>ornax in qua non perfici- tur</I> B. C<I>atinus</I> C. C<I>atilli</I> D. P<I>anes</I> E. S<I>pinæ</I> F.</cap> <fig> <foot>At<01></foot> <p n=>419</p> <P>At<01> argenti quidem, $iue plumbi cum argento permi$ti, quod $tannum appellamus, ab ære $ecernendi hæc ratio e$t. Stannum uero in $ecundas for naces infertur, in quibus plumbũ ab argento $eparatur: de qua ratione, &qring;d eam proximo libro pluribus uerbis expo$ui, unum illud dicam. Apud nos abhinc aliquot annos $tanni tantummodo quatuor & quadraginta centũ- pondia, & æris unum $imul in $ecundis fornacibus fuerunt cocta, nunc $tan ni $ex & quadraginta, æris unum & dimidium coquuntur: alibi uerò $tanni plerun<01> centum & uiginti, æris $ex: quo modo $pumæ argenti centũpon- dia plus minus centũ & decem, molybdænæ triginta conflantur. Omnibus autem his modis argentum, quod ine$t in ære iniecto, cum reliquo argento permi$cetur, ip$um æs, æque ac plumbum, partim in argenti $pumam, par- tim in molybdænam mutatur. Stannum, quod non lique$cit, è margine in catinum conto uncinato trahatur. At munus torrendi, in quatuor operas di$tributum, quatuor perficiatur diebus. Primò, ut etiam cæteris tribus, ma gi$ter mane hora quarta ordiatur, & unà cum mini$tro $tirias è panibus fa- thi$centibus decutiat, & hos aduehat ad fornacem, illas aucctas $pinis $uper inijciat. Malleus uerò longus $it palmos tres & totidem digitos, acuta eius pars lata palmum, teres cra$$a digitos tres, manubrium ligneum longũ qua tuor pedes.</P> <cap>P<I>anes</I> A. M<I>alleus</I> B.</cap> <fig> <foot>Deinde</foot> <p n=>420</p> <P>Deinde magi$ter puluerem terrenum conijciat in ua$culum, & eum cum aqua affu$a permi$ceat: qua totum fornacis focũ perfundat, ei<03> digiti cra$$ì tudine puluerem carbonum in$pergat. Quod $i facere neglexerit, æs in uijs in$idens, ad laminas æreas adhæret, è quibus difficulter decutitur: aut ad la- teres, $i focus eis $tratus fuerit, qui ære ex eis decu$$o facile franguntur. Se- cundo die idem magi$ter lateres ordinibus decem di$ponat: quo modo du odecim fiunt uiæ. Primi autem duo laterum ordines $int inter primum for- nacis foramen, quod e$t ad dextram, & $ecundum: tres inter $ecundũ & ter- tium foramen: rur$us tres inter tertiũ & quartum: duo inter quartũ & quin- tum. Lateres i$tiu$modi $int longi pedem & palmum, lati palmos duos & digitum, cra$$i palmum & digitos duos: $ept&etilde; in latere cra$$o ex ordine col- locentur: $int enim $eptuaginta numero. Mox tribus cuiu$<01> ordinis priori bus lateribus imponat panes fathi$c&etilde;tes, & tot carbones magnos in eos cõ- ijciat, ut ad altitudin&etilde; digitorum quin<01> a$$urgant: deinde $imiliter panes fa thi$centes $uper alios lateres $tatuat, eis<03> carbones $uperinijciat, hoc modo $eptuaginta panum centumpondia in foco fornacis collocantur. Si uerò di midia tot ponderum pars, aut paulo maior fuerit torren da, cui<01> ordini late res quatuor $ufficiu<*>attamen qui panes fathi$centes, ex ære re$iduo confla tos, torrent, hi centumpondia nonaginta, uel centum $imul in fornace collo cant. Priore fornacis parte locus relinquatur $upremis panibus ex catino, in quo æs perficitur, ex&etilde;ptis: quos $u$tinere panes fathi$c&etilde;tes $atius e$t, quàm laminas ferreas. Etenim $i panes illi calore liquefacti $tillauerint ære, id cum $pinis in primas fornaces referri pote$t: ferrum liquatum his in rebus nullo nobis e$t u$ui. Panibus i$tiu$modi ante panes fathi$centcs collocatis, torre- factor repagulum ferrcum includat in muri interioribus foraminibus, quæ à foco $ur$um uer$us $unt ad palmos tres, & digitos duos: quorum $ini$trũ longius penetrat in murum, ut repagulũ in ip$um immitti & retrahi po$$it: id teres $it longum pedes octo, cra$$um digitos duos. Ad dextrum latus habeat an$am item $erream, quæ à dextro capite ab$it pedem: eius pars caua $it, lata palmum, alta digitos duos, ip$a cra$$a digitum. Repagulum aũt ob- $tat, ne panes fathi$centibus oppo$iti, unà cum eis decidant: id, cùm munus torrendi fuerit perfectum, torrefactor conto uncinato, in ip$ius an$a inclu- $o, ut po$tea dicam, extrahat. Sed, ut ea, quæ dixi, quæ<03> dicturus $um, intel- ligi po$$int, etiam de hac fornace, qualis e$$e debeat, præcipere oportet. A quarto muro longo ab$it pedes nouem, & totidem à muro qui e$t inter $e- cundum & quartum murum tran$uer$um: cõ$tet ex parietibus, fornicibus, camino, interiore muro, foco. Parietes duo $int à lateribus, longi pedes un- decim, palmos tres, digitos duos. Alti, qua $u$tinent caminum, pedes octo & palmum: qua prior fornix e$t, tantũmodo pedes $eptem: cra$$i pedes du- os, palmos tres, digitos duos: conficiantur ex $axis uel lateribus: di$tent in- ter $e pedibus octo, & palmo, at<01> duobus digitis. Fornices quo<01> duo $int: etenim $pacium etiam po$tremum inter parietes $tatim à $olo fornicatũ $it, ut caminum $u$tinere po$$it. Eius fornicis fundamentum $it in parietibus: pars caua inferius eandem longitudinem habeat, quã $pacium, quod e$t in- ter parietes, habet: $uprema parte $it alta pedes quin<01> & palmum, ac duos <foot>digitos.</foot> <p n=>421</p> digitos. In huius fornicis parte caua: exi$tat murus ex lateribus calce cõglu- tinatis factus: qui $ur$um uer$us à $olo pedem & palmos tres habeat quin<01> foramina $piritalia, alta palmos duos & digitum, lata palmum & digitum: quorum primum $it ad dextrum murum interiorem, ultimum ad $ini$trum, reliqua tria in medio eorum $pacio: quinetiam ea $oramina per murum inte riorem, qui e$t ad fornicem, penetrent. In eiu$modi foramina lateres dimidi ati imponantur, ut fornax nimia aura non in$piretur: & eximantur interdũ, ut is, qui panes æreos fathi$centes torrefacit, in uias, quas uocant, in$picere po$$it, & contemplari, an recte torreãtur. At prior fornix à po$teriore di$tet pedibus tribus: & palmis duobus: cuius pars caua æque longa $it, acpo$te- rioris fornicis: $ed lata pedes $ex. Ip$e fornix eandem habeat altitudin&etilde;, quã ibidem habent parietes. Fornicibus autem & parietibus caminus, ex lateri- bus calce cõglutinatis factus, $uper$truatur, altus pedes $ex & triginta: is per tectum penetret. Murus uerò interior ad po$teriorem fornicem & utrun<01> parietem appo$itus, ex quibus extat ad pedem, altus $it pedes tres, & totid&etilde; palmos, cra$$us item palmos tres: ex lateribus luto conglutinatis confectus undi<01> luto cra$$o illinatur, adeo ut id ip$i $uperius illitum clementer a$$ur- gat ad altitudinem pedis. Murus hic quidam qua$i clypeus e$t aliorum mu- rorum: eos enim tuetur ab ignis calore muros labefactante: qui nõ facile re- fici po$$unt, cùm i$te leui opera reparari po$$it. Focus uerò fiat ex luto, & te- gatur uel laminis æneis, quales $unt fornaci, in qua argentum ab ære $ecerni tur, $ed quæ particulis eminentibus careant: uel lateribus, $i domini in tabu- las æneas impen$am facere noluerint. Horum latior pars ponatur decliuis: quo modo focus po$teriore parte tam altus fit, ut u$<01> ad quin<01> foramina $piritalia pertingat: priore tam humilis, ut po$terior prioris fornicis pars ca ua $it, alta pedes quatuor, & palmos tres, ac totidem digitos, prior pedes quin<01>, palmos tres, & totidem digitos. Quinetiam focus extra $ornac&etilde; ad pedes $ex tectus $it lateribus. Prope hanc fornacem ad quartum murũ lon- gum, e$t lacus longus pedes tredecim et palmum, latus pedes quatuor, altus pedem & palmos tres: a$$eribus undi<01> munitus, ne terra in cum incidat: in quem altera parte per fi$tulas aqua influit, altera eandem, $i turbo fuerit ex- tractus, terra $orbet. In huius lacus aquam cõijciuntur panes ærei, à quibus arg&etilde;tum & plumbum $unt $eparata: prioris fornicis pars prior partim clau- di $olet fore ferrea, inferius lata $ex pedes & duos digitos, $uperius aliquan- tum rotundata, alti$$ima parte, quæ media e$t, alta pedes tres & palmos du- os. Compo$ita uerò e$t ex ferreis bacillis & bracteis, ad ea filis item ferreis affixis. Bacilla numero $unt $eptem, tria tran$uer$a, quatuor $tatuta: quorum quod<01> latum e$t duos digitos, cra$$um $emidigitum: $ed infimum tran$uer $um longum e$t pedes $ex, & duos palmos, medium candem habet longitu dinem, $upremũ incuruatum media parte altius e$t, at<01> $ic longius alijs du- obus. Statutorum aliud ab alio di$tat pedibus duobus: quorum utrun<01> ex tremum altũ e$t pedes duos, & totidem palmos, media uerò, alta pedes tres & palmos duos, ex $upremo tran$uer$o curuato extant, & foramina hab&etilde;t, in quæ inclu$i $unt unci catellarum longarum duos pedes: quarum $upremi annelli in clu$i in unum aliquem annellum tertiæ catellæ: quæ exten$a tigilli <foot>N caput</foot> <p n=>422</p> caput aliquantum exci$um complectitur, & ei circumuoluitur, rur$us<03> de- mi$$æ uncus uni alicui ip$ius annello iniectus hæret. Tigillum autem lon- gum pedes undecim, latum palmum & digitos duos, cra$$um palmum, cir- ca ferreum axem, in proxima trabe infixum, uoluitur. Po$teriore parte ferre um habet clauum: qui longus palmos tres, & digitum per tigillum, qua $ub it $ub trabem, penetrat: & ex ip$a extat altera parte palmũ & digitos duos, altera digitos tres, qua perforatus e$t, ut anne'lus, in eo infixus, ip$i ob$tet, ne ex tigillo excidat: nam ea pars uix cra$$a e$t digitum, cùm altera teres cra$ $ior $it digito. Is clauus, cùm foris demittitur, $ub trabem $ubit, & facit, ut ibi retenta pror$us nõ decidat. Idem ob$tat, ne ferrea lamina quadrangula, quæ ante ip$um complectitur tigillum, & cui iniectus e$t annulus longi unci, de capite decidat. Catenæ autem ferreæ, longæ pedes $ex, infimus annulus in- clu$us e$t in annulo fibulæ utrin<01> in dextrum fornacis parietem actæ, & plumbo, in foramina infu$o, $irmatæ. Vncus uerò $uperius ex annulo pen- dens, in uno aliquo annulo, cùm foris attollitur, includi $olet: cùm demitti- tur, & ex eo eximi, & in $upremum imponi.</P> <cap>P<I>arietes</I> A. F<I>ornix prior</I> B. F<I>ornix po$terior</I> C. M<I>urus in eius parte caua</I> D. M<I>urus interior</I> E. F<I>oramina</I> F. C<I>aminus</I> G. F<I>ocus</I> H. L<I>acus</I> I. F<I>i$tula</I> K. T<I>urbo</I> L. F<I>oris ferrea</I> M. B<I>ecilla tran$uer$a</I> N. B<I>acilla $tatuta</I> O. B<I>racteæ</I> P. B<I>acillorum foramina</I> Q. C<I>atellæ</I> R. O<I>rdi/ nes laterum</I> S. R<I>epagulum</I> T. E<I>ius an$a</I> V. T<I>abulæ æneæ</I> X.</cap> <foot>Tertio</foot> <p n=>423</p> <fig> <P>Tertio die magi$ter aggrediatur opus principale perficere. Primo tot car bones, &qring;t capit alueus, in $olũ, quod e$t ante focũ, cõijciat, & prunis, ad eos additis, accendat: Candentes carbonibus, in panes iniectis, batillo ferreo $u <foot>N 2 perin-</foot> <p n=>424</p> perinijciat, æqualiter<03> di$pergat. Batillum longũ $it palmos tres & digitũ, latũ palmos tres: eius manubriũ ferreũ longũ palmos duos, lign<*>ũ pedes de c&etilde;, ut ad po$terior&etilde; fornacis pariet&etilde; pertingat. Cũ panes fathi$c&etilde;tes iam ex- cande$cunt, &qring;d eis, $i æs bonũ & durũ fuerit, $e$quihoræ $pacio accidit: $i ma lũ & fragile, po$t duas horas, tunc torrefactor ad ip$os addat carbones, qua eos deficcre uid&etilde;tur: quos carbones po$tea per patens $paciũ, quod utrin<01> e$t inter pariet&etilde; & for&etilde; demi$$am, in fornac&etilde; inijciat: id uerò latũ $it ped&etilde; & palmũ. Forem aũt demittat, cũ recrementis primũ effluentibus uiã conto a- perit: quod fit, po$t<08> horæ quin <01> abierint: & iccirco quid&etilde; foris $ub $upre mã fornicis part&etilde; cauã ad pedes duos & totid&etilde; digitos demittitur, ut magi- $ter uim caloris $u$tinere po$$it. Sed qua panes de$id&etilde;t, ea carbones nõ $unt adijciendi, ne liquentur. Quod $i panes, ex malo & fragili ære cõflati, cũ pa- nibus, ex bono & duro ære cõfectis, torr&etilde;tur, $æpenumero æs adeo in uijs in$idere $olet, ut contus adactus in eas penetrare non po$$it. Is ferreus $it, & lõgus pedes $ex at<01> palmos duos: in quo manubriũ ligneũ includatur lon gum pedes quin<01>. Deinde rutro recrementa detrahat de foco ad dextrã: id ex bractea ferrea factum priore parte: latum $it pedem & palmum: mox pau latim angu$tius fiat manubrium uer$us. Altum uerò exi$tat palmos duos: ei us manubriũ ferreũ $it longum pedes duos, ligneũ, in hoc inclu$um, decem.</P> <cap>F<I>oris <*>emi$$a</I> A. C<I>ontus</I> B. P<I>anes fathi$centes</I> C. L<I>ateres</I> D. F<I>orceps</I> E.</cap> <fig> <foot>Cùm</foot> <p n=>425</p> <P>Cùm autem panes fathi$centes fuerint torrefacti, magi$ter forem eo, quo dixi modo, $ubleuet: repagulum quo<01> conto uncinato, in eius an$a inclu- $o, ex dextri muri foramine trahat in foramen $ini$tri: at<01> inde retractum re ponat: tum contis uncinatis ip$e & magi$ter extrahant panes fathi$centibus oppo$itos: mox de lateribus detrahãt panes fathi$centes. Vncus aũt qui$<01> $it altus palmos duos, latus totidem digitos, cra$$us unum: eius manubrium ferreum $it longum pedes duos, ligneum undecim. Sunt etiam ip$is ra$tri bi dentes, quibus torrefacti panes extracti trahantur ad latus $ini$trum, ut for- cipe prehendi po$$int: eorum dentes cu$pidati exi$tant, alti palmos duos, la ti totidem digitos, cra$$i unum. Eorund&etilde; manubrij pars ferrea $it longa pe- dem, lignea pedes nouem. Panes torrefactos, à magi$tro & mini$tris e foco exemptos, alij forcipibus prehendentes in lacum quadrangulum, aqua ferè plenum, inijciãt: qui forceps longus $it pedes duos & palmos tres. Eius ma- nubrium utrun<01> teres & digito cra$$ius, po$teriore parte ad latus rectà ex- tet palmum & digitos duos: utra<01> chela priore parte lata $it $e$quidigitum & acuta, po$teriore cra$$a digitum, deinde paulatim tenuior. Hæ cùm coe- unt, pars caua $it, lata palmos duos & totidem digitos. Panes autem torrefa cti, qui $tillant ære, $tatim in lacum inijciendi non $unt: quod di$$iliant, & to nitru in$tar $onitum reddant: ijdem panes rur$us ex lacu, duobus a$$eribus tran$uer$is, in quibus $tent operarij, $uperiniectis ip$i, forcipibus mox exi- mantur: quanto enim citius ex eo fuerint exempti, tanto facilius ex ip$is æs, quod cinereum colorem contraxit, decutitur. Po$tremò magi$ter $patha la- teres adhuc cal&etilde;tes de foco parumper leuet: ea longa $it palmum & digitos duos, inferius acuta, & lata palmum & digitum, $uperius palmum: qua ma- nubrium uer$us fiat teres: cuius pars $errea $it, longa pedes duos, lignea $e- ptem & $emi$$em.</P> <cap>F<I>oris $ublata</I> A. C<I>ontus uncinatus</I> B. R<I>a$trum bidens</I> C. F<I>orceps</I> D. L<I>acus</I> E.</cap> <foot>N 3 Quarto</foot> <p n=>426</p> <fig> <P>Quarto die magi$ter primò extrahat $pinas, quæ in uijs $ub$ederunt: hæ magis diuites $unt argenti, quàm quæ confectæ $unt, cùm $tannũ ab ære $e- cerneretur. Etenim panes torrefacti $tillant ære pauco, $ed reliquo $tanno fe rè toto, ex quo $pinæ cõ$tant: certe quid&etilde; cũ æris torrefacti centũpondio ar genti tantũmodo $emũcia remanere debeat, interdum drachmæ tres rema- n&etilde;t. Deinde torrefactor de lateribus metalla, quæ ad eos adhærent, malleo decutiat, ut recoquãtur. Alij uerò lateres $ub pila $ubiectos cõtundant & la uent: æs & plumbũ $ic etiã collecta recoquãtur: magi$ter, cùm has res aue- ctas, in $uis locis repo$uerit, opus diurnũ perfecit. At mini$tri panes torrefa ctos, proximo die ex lacu exemptos, truncis quernis impo$itos, primò mal- leis teretibus percutiant, ut æs cinereũ de ip$is decidat: deinde eorund&etilde; par ua foramina, in quibus id&etilde; æs ine$t, malleis cu$pidatis excau&etilde;t. Mallei tere- tes longi $int palmos tres & digitũ: quorũ altera pars $it teres, & lata ac cra$- $a duos digitos: altera, quæ acuta $it, lata digitos duos & dimidiũ. Mallei ue rò cu$pidati, cùm eand&etilde; habeant longitudin&etilde;, quam teretes, altera parte $int cu$pidati, altera acuti. Sed eu$pis ex quadrangula $uperiore parte paulatim fiat tenuior. Hæc aũt e$t natura æris, ut, cũ torretur, color&etilde; cinereũ cõtrahat: quia uerò tale æs in $e continet argentum, recoquatur in primis fornacibus.</P> <cap>L<I>acus</I> A. A<I>$$er</I> B. F<I>orceps</I> C. P<I>anes torrefacti ex lacu extracti</I> D. T<I>runcus</I> E. M<I>alleus teres</I> F. M<I>alleus cu$pidatus</I> G.</cap> <foot>Dera-</foot> <p n=>427</p> <fig> <P>De ratione, qua panes ærei fathi$centes torrentur, $atis dixi: nunc dicam de modo, quo ex ij$dem torrefactis rur$us æs conficitur. Hi autem, ut æris $peciem quodãmodo ami$$am recuperent, coquantur in fornacibus, quarũ quatuor $int ad $ecundũ murum longum in ea domicilij parte, quæ e$t inter $ecundum et tertium murum tran$uer$um: cuius $pacium longum e$t pedes tres & $exaginta, at<01> palmos duos. Cùm uerò quæ<01> fornacũ occupet pe- des tredecim, utrun<01> $pacium, quorum alterũ e$t ad dextrum latus primæ fornacis, alterum ad $ini$trum quartæ, latum $it pedes & palmos tres, medi- um $pacium, quod e$t inter $ecundam & tertiam fornacem, longum erit pe- des $ex. In cuiu$<01> horum trium $paciorum medio $it o$tium latum $e$quipe dem, altum pedes $ex: quorum medium cõmune $it utriu$<01> fornacis magi- $tro: quæ<01> fornax proprium caminum habeat: qui inter duos camini lon- gi, $upra de$cripti, parietes a$$urgens innitatur duobus fornicibus & muro cõmuni. Is $it in medio duarum fornacum longus pedes quin<01>, altus dec&etilde;, cra$$us duos. Ante hunc murum $it pila cõmunis duobus duarum fornacũ prioribus fornicibus, cra$$a pedes ducs & totidem palmos, lata pedes tres & dimidium. Ita<01> fornicum prior ex hac pila cõmuni pertineat ad alteram pilam ei cõmunem cum altero eiu$dem fornacis fornice: is uerò ex $ecundo muro longo dextror$um ad eandem pilam pertineat: quæ inferius cra$$a & lata $it pedes duos, & totidem palmos. Sed prioris fornicis $pacium uacuũ <foot>N 4 $it, long</foot> <p n=>428</p> $it longum pedes nouem & palmum: altiore eius parte altum pedes octo. Eius uerò, qui à latere dextro e$t, $pacium $it longum pedes quin<01> & pal- mum, altitudo alteri æqualis: uter<01> autem fornix æque altus exi$tat ac mu- rus cõmunis. His certe fornicibus et muro cõmuni, muri camini innixi obli que a$$urgentes $ic cõtrahuntur ut $uprema parte, qua fumus cluctatur, $pa- cium fiat longum pedes octo, latum pedem & palmos tres. Quartus uerò camini paries e$t rectus ille $uper $ecundum murũ longum $tatutus. Vtau- t&etilde; murus medius cõmunis e$t duabus fornacibus, ita murus $uper$tructus duobus caminis: at<01> hoc $ane modo $e habeãt alij camini. Ac primò quæ<01> fornax longa $it pedes $ex, & palmos duos, lata pedes tres & palmos duos, alta cubitum. Cuiu$<01> etiam pars po$terior, ad $ecundum murum longum: prior, uacua. Primæ latus dextrum item uacuum & decliue, ut recrementa detrahi po$$int: $ini$trum ad murum cõmunem, ubi murum, ex lateribus lu to conglutinatis factum, habeat, qui murũ cõmunem ab iniuria ignis tuea- tur at<01> defendat: contra $ecundæ fornacis latus $ini$trum uacuũ $it, dextrũ ad murum cõmunem: ubi etiam ip$i $uus murus, qui igni tutamentũ $it. De- inde cuiu$<01> fornacis pars prior extruatur $axis quadrangulis, media terris compleatur: tum quæ<01> $ornacum ad $eeundum murum longum, qua in ei- us foramine & fornice, qui à tergo e$t, collocatur fi$tula ærea, foueam habe- at rotundam, latam pedes duos & totidem palmos, quæ à muro cõmuni ab $it pedes tres. Po$tremò $ub cuiu$<01> fornacis fouea ad altitudinem cubiti $it latens humoris receptaculum, alijs a$$imile: cuius canalis $tructilis penetrãs in $ecundum murum longum declinet ad latus, dextrũ quidem primæ for- nacis, $ini$trum uerò $ecundæ. Magi$ter autem primò catinum, $i æs proxi- mis diebus in co fuit confectum, excindat $patha lata digitos tres, longa to- tidem palmos: cui manubrium ferreum $it longum pedes duos, cra$$um $e$- quidigitum: ligneum uerò, in eo inclu$um, teres, & longum pedes quin<01>, cra$$um ad digitos duos. Deinde altera $patha exci$oria eundem catinũ æ- quet: ip$a $it lata palmum, longa palmos duos. Eius manubrium, partim fer reum, partim ligneum, omnino $imile priori. Tum puluerem terrenũ & car bonum in eum inijciat, aquam affundat, $copis, quibus pertica e$t infixa, uer rat. Mox in eundem catinum conijciat puluerem compo$itum: qui habeat pulueris carbonum cribrati ci$ia duo, pulueris terreni item cribrati totidem ci$ia, arenæ fluuiatilis, quam cribrum angu$ti$$imum tran$mi$it, alueos $ex. Is puluis æque ac ille, quo excoctores utuntur, aqua con$per$us, priu$quam conijciatur in catinum, madefiat, ut manibus niuis in$tar in pilæ figurã for- mari po$$it. Iniectum primò magi$ter pugnis æquet at<01> tundat: deinde du obus pi$tillis ligneis: quorum utrun<01> longum $it cubitum: utrun<01> habeat utrin<01> caput teres, $ed alterum latum palmum, alterum tres digitos: utrũ<01> in medio $it angu$tius, ut manu teneri po$$it. Tum iterum in catinum conij- ciat puluerem madefactum, iterum<03> eum pugnis æquet, ac ij$dem & pi$til- lis tundat: quinetiam a$cendens & digitis in$i$tens, marginem catini plantis æquet. Po$tea catino æquato, $iccum puluerem carbonum in$pergat, & ite- rum eundem pi$tillis tundat: $ed prius angu$tioribus eorum capitibus, po- $terius latioribus. Deinde catinum percutiat marculo ligneo, longo pedes <foot>duos:</foot> <p n=>429</p> duos: cuius utrunq; caput teres $it, & latum digitos tres: manubrium ligne- um longum palmos duos, cra$$um $e$quidigitum. Po$tremò in catinum in- ijciat tantum cinerem purum & cribratum, quantus utra<01> manu compre- hendi pote$t: ac in eum infundat aquam: & $umpto panno lineo trito, cun- dem cinere madido oblinat. Catinus autem rotundus & decliuis fiat: at<01>, $i æs ex optimis panibus torrefactis conficitur, latus pedes duos, altus unũ: $in ex alijs, latus cubitum, altus palmos duos. Magi$ter præterea habcat la- minam ferream utrin<01> recuruatam, longam palmos duos, latam totidem digitos: ea marginem catini, $i fuerit altior quàm par $it, amputet. At fi$tulæ æneæ, quæ decliuis po$ita ex muro eminet & extat palmos tres, $uperiori parti & utri<01> cius lateri, ne aduratur, lutum cra$$um illinat: inferiori, tenue: nam eã margo catini ferè attingit: æs, cùm catinus ip$o liquefacto fuerit ple- nus, tangit: quin muro, qui e$t $upra fi$tulam, ue uitium faciat, lutum illinat. Item alteri parti laminæ ferreæ, longæ pedem & palmos tres, altæ pedem: quam prope catinũ ad latus foci decliue $upra lapillos $tatuat, ut recremen- ta $ub ip$a effluere po$$int. Alij laminæ non $upponunt lapillos, $ed ex ea in$erius excindunt particulam longam digitos tres, altam totidem. Verùm laminam, ne decidat, bacillum ferreum muro, $ur$um uer$us ad palmos du- os & totidem digitos, infixum teneat: id extet ex muro palmos tres.</P> <cap>F<I>ornacis focus</I> A. C<I>aminus</I> B. P<I>ila communis</I> C. A<I>lte- ra columna</I> D. M<I>urus cõmunis post pilam communem est, & uiderinon potest:</I> F<I>ornices</I> E. M<I>urus qui cõmunem muruns ab iniuria ignium tuc: ur</I> F. F<I>ouea</I> G. S<I>ecundus murus lon- gus</I> H. O<I>$tium</I> I. S<I>patha</I> K. A<I>ltera $patha</I> L. S<I>copæ quibus pertica est infixa</I> M. P<I>i$tilla</I> N. M<I>arculus li- gneus</I> O. L<I>amina</I> P. L<I>apilli</I> Q. B<I>acillum ferreum</I> R.</cap> <foot>Tum</foot> <p n=>430</p> <fig> <P>Tum batillo ferreo, cui manubrium ligneum lõgius $ex pedibus, prunas in catinum inijciat, uel carbones, quos paucis prunis, ad eos adiectis, accen- dat: & prunis $uperponat panes torrefactos, qui, $i ex ære fuerint, cui prima bonitas, centumpondia tria, uel tria & dimidium pendant: $i ex ære, cui $e- cunda bonitas, duo & dimidiũ: $i ex eo, cui tertia, tantum duo. Qui uero æ- ris, cui præcipua bonitas, centumpondia $ex imponunt, hi catinũ latior&etilde; & altiorem faciunt. Sed infimus panis torrefactus à fi$tula di$tet duobus pal- mis, cæteri longius. Etenim cùm inferiores liquati fuerint, $uperiores dela- p$i propius ad fi$tulam accedunt. Quod $i non delabuntur, batillo uel alte- ra $patha moueri debent. Batillum autem longum $it pedem, latum palmos tres & digitos duos. Eius manubrij pars $errea, longa palmos duos, lignea pedes nouem. Circum panes torrefactos carbones longi & magnilocandi $unt: in fi$tula mediocres. His omnibus ordine di$po$itis ignis acrior flatu follium excitetur. Cùm uerò ære iam lique$cente carbones flammant, tunc magi$ter contum ferreum in medios infigat, ut ip$i flatum concipere, flam- ma eluctari po$$it: qui contus cu$pidatus longus $it pedes duos & dimidiũ. Eius uerò manubrium ligneum, quatuor. Panibus partim lique$actis magi $ter egre$$us o$tio per fi$tulam æneam in$pectet catinum: $i aduerterit recre menta nimis ad os fi$tulæ adhærere, flatum<03> follium impedire, contum fer reũ uncinatũ in fi$tulã inter nares folliũ immittat, & eũ circũ os fi$tulæ uol- <foot>uens</foot> <p n=>431</p> uens recrem&etilde;ta ab ip$o remoueat: qui uncus $it altus duos digitos. Eius ma- nubrij pars ferrea longa pedes tres, lignea totid&etilde; palmos. At<01> tũc tempus e$t cõtũ $ub lamina infigere, ut recrem&etilde;ta effluere po$$int. Cũ uerò panes o- mnes liquefacti in catinũ influxerint, tunc ex ære rapiat experimentũ tertio conto terete, & pror$us ferreo, longo pedes tres, cra$$o digitum, habente cu $pidem chalybeatum, ne hi$cens æs in $e recipiat. Hunc contũ altero folle cõ pre$$o per fi$tulam inter utriu$<01> narem, quàm pote$t celerrime immittat in catinum. Rapiat uerò experimentũ bis, ter, quaterue, imo u$<01> dũ intelli<*>at æs perfecte coctũ e$$e. Si æs bonũ fuerit, facile ad contũ adhæret, tunc<03> du- obus tantummodo experimentis ip$i opus e$t: $i bonũ non fuerit, pluribus. Etenim nece$$e habetid tandiu in catino coquere, u$<01> dum ip$i ad contum adhærenti orichalceus color in$idere uideatur. At<01> $i eius bracteolæ æreæ pars tam $uperior quàm inferior facile frangitur, æs perfecte coctum e$$e $i- gnificat. Conti autem cu$pidem in parua incude ferrea locet, & de ea bracto olam malleo decutiat.</P> <cap>C<I>ontus cu$pidatus</I> A. B<I>racteola area</I> B. I<I>ncus</I> C. M<I>alleus</I> D.</cap> <fig> <P>Quinetiam $i æs non fuerit bonum, magi$ter recrementa detrahat, bis, ter<03>, $i res hoc po$tulauerit: primò, cùm aliqui panes fuerint liquefacti: <foot>$ecundo</foot> <p n=>432</p> $ecundo cum omnes: tertio, cùm æs aliquandiu fuerit coctum. At $i æs fue- rit bonum, recrementa anteaquam opus perficiatur, detrahere nece$$e non e$t: $ed detracturus recrementa utriu$<01> follis tigillum deprimat, & $uper u- trun<01> $tatuat lignum longum cubitum, latum palmum, $uperiore parte di- midia exci$um, ut $ub ferreum clauum, po$teriori ligno perforato infixum, $ubire po$$it. Idem agat, cùm æs perfecte coctum fuerit. Tunc uerò mini$ter laminam remoueat forcipe, longo pedes quatuor, & palmos tres: cuius che læ circiter pedem longæ $int: etenim earum pars recta palmos duos & tres digĩtos, curuata palmum & digitum. Idem mini$ter batillo ferreo maiores carbones conijciat in foci partem, quæ e$t ad murum, qui alterum murum ab iniuria ignis tuetur, & eos coaccruet, ac aquis affu$is partim re$tinguat. Verùm magi$ter æs bacillo colurno, etiam in catinũ immi$$o bis agitet: po- $tea recrementa detrahat rutro: quod con$tat ex $patha ferrea lata & acuta, & alni ligno: $patha $it lata $e$quidigitum, longa pedes tres: manubrium li- gneum, in eius parte caua inclu$um, longum totidem pedes. At alni lignũ, in quod $patha e$t infixa, $peciem quandam gerat rhombi, longum uerò $it palmos tres & digitum, latum palmum & digitos duos, cra$$um palmum. Mox $copis $umptis cum puluere carbonum, & carbunculis catinum totũ conuerrat, ne æs, priu$quam ei conducat, refrigeretur: tum tertia $patha re$e cet recrementa, quæ ad marginem catini adhæ$erũt: ea longa $it palmos du- os, lata palmum & digitum. Eius manubrij pars ferrea, longa pedem & pal- mos tres, lignea $ex pedes. Deinde iterũ recrem&etilde;ta detrahat de catino: quæ mini$ter nunquam aqua affu$a re$tinguat, ut alia recrem&etilde;ta re$tingui $ol&etilde;t, $ed eis paucam aquam in$pergat, & $inat refrigerari: $i æs bullauerit, bullas $patha deprimat: tum aquã muro & fi$tulæ affundat, ut tepida defluat in ca- tinum. Etenim æs, $i frigida in ip$um calidum $tatim fuerit infu$a, di$$ipatur. Certe $i tunc lapillus, uel lutum, uel lignum, uel carbo madidus in id incide- rit, catinus æs omne, magno cum $onitu, qualis e$t tonitru, euomit, & quic- quid tetigerit, lædit, & incendit. Po$t hæc a$$crculum excidendo curuatum ad priorem catini partem apponat. Is longus $it pedes duos, latus palmũ & digitos duos, cra$$us digitum. Mox æs, quod ine$t in catino, cuneo ferreo in panes $ecare debet: is longus $it pedes tres, latus digitos duos, priore par te ad digitos duos chalybeatus: cuius manubrium ligneum item pedes tres $it longum. Hunc autem cuneum a$$erculo curuato imponat, & in ære infi- xum agitando deprimat: quo modo in uacuum æris $pacium aqua influit, & panem à reliquo eius corpore $eparat. Si æs $atis perfecte coctum non fu erit, panes fiunt nimis cra$$i, & non facile ex catino eximi po$$unt: quen<01> uerò panem mox mini$ter forcipe prehen$um & $ublatum in aquam, quam contineat labrum, immergat: & hunc primum $eor$im reponat, ut magi$ter eum $tatim recoquat: nam, quia aliquid recrementi ad eũ adhæret, tam per- fectus non e$t, quàm qui ip$um $ub$equitur. Quin $i æs non fuerit bonum, duos priores panes reponat: tum iterum aquam muro, & fi$tulæ affundens $ecundum panem excindat: quem mini$ter item in aqua immer$um, in offi- cinæ $olo reponat, ei<03> reliquos omnes, codem modo exci$os, $uperimpo- nat. Qui $i æs fuerit bonum, erunt tredecim aut plures: $i non fuerit, minus <foot>multi:</foot> <p n=>433</p> multi: at<01> etiam $i æs fuerit bonum, unam operæ partem, nam in quatuor partes di$tributa e$t, duabus horis magi$ter perficit: $i mediocre, duabus & dimidia: $i uile, tribus. Alternis autem in uno catino, alternis in altero panes torrefactos recoquat: $ed mini$ter quàm primum panes omnes, ex altero ca tino exci$os, aqua re$tinxerit, laminã ferream, quæ e$t in priore fornace, for- cipe reponat in $uo loco, & carbones batillo in catinum reijciat: dum hoc $u um munus exequitur magi$ter, interea remoueat ligna à tigillis follium, ut in alijs panibus reco quendis tertiam operæ partem con$umat. Hoc præte- reundum non e$t: $i particula alicuius in$trumenti ferrei ca$u in catinum in- ciderit, aut ab homine maleuolo iniecta fuerit, æs, anteaquam ferrum con$u matur, confici non pote$t: quo modo duplicatus labor in id in$umitur. Ad extremum mini$ter carbones candentes omnes extinguat: & malleo lutum $iccatum ex ore fi$tulæ æneæ decutiat. Is altera parte cu$pidatus $it, altera te res. Manubrium habeat ligneum quin<01> pedes longum. Quoniam uerò pe riculum e$t, ne æs, $i pompholyx & $podos, quæ adhæ$erunt ad murum & parietem ei $uppo$itum, decidant in catinum, di$$ipetur, eas interdũ ab$ter- gat: $ed $ingulis hebdomadis florem æris ex labro aquis effu$is eximat: in id enim de panibus, cùm re$tinguuntur, decidit. Porrò folles, quibus magi$ter ille utitur, ab alijs differũt magnitudine: nam eorum tabulata $unt longa pe des $eptem & $emi$$em, po$teriore parte lata pedes tres, priore, qua caput at tingunt, pedem et palmos duos ac totidem digitos. Caput uerò longum e$t cubitum & digitũ, po$teriore parte latum cubitum & palmum, deinde pau latim angu$tius: follium nares con$tringuntur catena ferrea: quam coercet batillum cra$$um, cuius alterum caput penetrat in terram ad $ecundi muri longi tergum: alterum $ub tignum, quod prioribus tignis perforatis e$t im- po$itum, $ubit. Eædem nares $ic collocantur in fi$tula ænea, ut ad palmum unum ab$int ab ore: quod latũ e$$e debet digitos tres, ut flatus eo uehemen- tius per angu$tias eluctetur.</P> <cap>C<I>atinus</I> A. A<I>$$erculus</I> B. C<I>uneus</I> C. P<I>anes ex ære, cun<*> diui$o, facti</I> D. F<I>orceps</I> E. L<I>abrum</I> F.</cap> <foot>O Re$tat</foot> <p n=>434</p> <fig> <P>Re$tat de $pinis, de ære cinereo, de recrem&etilde;tis, de cadmijs. Panes ex $pinis cõficiantur hoc modo: ad tres centũpondij partes $pinarũ, quæ de panibus, <foot>ex ære</foot> <p n=>435</p> ex ære & plumbo cõflatis, dum $tannũ ab ære $ecerneretur, ortæ $unt: & ad totidem centumpondij partes $pinarum, quæ de panibus, ex $emel recoctis $pinis conflatis eodem modo ortæ $unt, addatur plumbi depauperati cen- tumpondium, molybdænæ dimidium: $in officina abundat $puma argenti, ea in locum plumbi depauperati $upponatur. Vel ad idem pondus prima- rum $pinarum, & ad c&etilde;tumpondium dimidium $pinarum, quæ de panibus, ex bis recoctis $pinis conflatis, $imili modo ortæ $unt: & ad quartam centũ- pondij partem $pinarũ, quæ, dum panes fathi$c&etilde;tes torrerentur, natæ $unt, adijciatur $e$quicentũpondium $pumæ argenti & molybdænæ: utro<01> mo do ex tribus c&etilde;tumpondijs fit panis unus. Eiu$modi uerò panes, excoctor, $ingulis diebus plus minus quindecim conficiat: qui diligenter curet ut res metallicæ, ex quibus antecedens panis conflatur, prius recte at<01> ordine ef- fluant in catinum quàm aliæ, ex quibus in$equ&etilde;s conficitur. Quin<01> autem panes $imul in fornace, in qua $tannũ $eparatur ab ære, collocentur: qui cen- tumpondia fere quatuordecim pendunt: nam recrementa, inde conflata, ple run<01> centumpondiũ. In tot uerò panibus argenti libra et unciæ ferme duæ in$unt: at $tannum, quo hi par es $tillant, centumpondia $eptem & dimidiũ pendit, quorum quod<01> argenti $e$cunciam in $e cõtinet: $ed $pinæ tria cen- tumpondia, in quorum $ingulis argenti fere uncia ine$t: panes fathi$centes centumpondia duo & quartam partem: quæ omnia argenti ferme $e$cunci- am in $e continent. Attamen hæc pro $pinarum uarietate multum uariant: etenim in $pinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, dum $tannũ ab ære $ecerneretur, ortæ $unt, & quæ de panibus fathi$centibus dum torre rentur, argenti unciæ fere duæ in$unt, in cæteris uncia non integra. Sunt a- liæ præterea $pinæ, de quibus paulo po$t dicam. Sed qui ex ære re$iduo, &qring;d in fornace $imili furno, cùm $uperior æris pars ab inferiore fuerit diui$a, re- manet, in Carpatho monte panes cõficiunt, hi $pinas, quæ de panibus, cùm $tannum pauper uel medio cre ab ære $ecerneretur, ortæ $unt: item eas, quæ de panibus ex recoctis $pinis, aut $puma argenti recocta conflatis, uno in lo co coaceruant: $ed eas, quæ de panibus ex molybdæna cõflatis in loco, à pri mo $eparato, locant: $imiliter ex panibus fathi$centibus, dum torrer&etilde;tur, na- tas $eparatim locant. Ex his autem $pinis $ic cõficiunt panes. De primo acer uo $umunt quartam centumpondij partem, de altero tantundem, de tertiò centumpondium: ad quas $pinas addunt $pumæ argenti $e$quicentũpondi um, & molybdænæ dimidium centumpondium, at<01> ex eis in prima forna ce coctis panem conflare $olent. Tales uerò panes excoctores $inguli $ingu lis diebus conficiunt uiginti. Hæc quo<01> hactenus, redeo ad no$tra. Æs ci- nereum, quod è panibus torrefactis, ut dixi, decutitur, abhinc aliquot annis in$per$um fuit $pinis, quæ de panibus, ex ære & plumbo conflatis, ortæ fue runt, quod in ip$o æque, ac in illis argenti unciæ duæ in$int: nũc uerò ramen to, ex cadmijs, alijs<03> rebus lotis collecto, in$pergitur. At incolæ Carpathi montis æs i$tiu$modi coquũt in fornacibus, in quibus recrementa, quæ, dũ æs rur$us conficeretur, $unt conflata, recoquuntur. Quia uerò id cito lique- $cit, & ex fornacibus defluit, ad ip$um coquendum opus e$t duobus exco- ctoribus: quorum alter coquat: alter panem cra$$um mox ex catino eximat: <foot>O 2 hi panes</foot> <p n=>436</p> hi panes tantũmodo torrentur, & ex torrefactis æs denuo cõficitur. Sed re- crementa, $iue mox rutro de metallis mi$tis detracta fuerint, $iue cùm ad ca- tinum cinereum digiti cra$$itudine adhæ$erint, & eum angu$tior&etilde; fecerint, po$tea $pathis execta, dies, noctes<03> cõtinenter recoquantur: quo modo pa nes duo uel tres conflantur: prout multa uel pauca recrementa, de mi$tura æris & plumbi liquefacti detracta, recoquuntur. Talis autem panis ad tria centumpondia pendere $olet: in quorum $ingulis ine$t argenti $emuncia. Quin<01> uerò panes $imul in fornace, in qua $tannum $ecernitur ab ære, col- locentur: ex his fit plumbum, cuius centũpondium argenti $emunciam in $e continet: panes fathifcentes apponantur ad reliquos panes fathi$centes uili ores: ex quorum utri$<01> æs luteum conficitur. Spinæ uiles tunc ortæ cũ pau cis recrementis uilioribus recoquantur: ramento, ex cadmijs, alijs<03> rebus facto, ip$is in$per$o: quo modo $ex uel $ept&etilde; panes conflantur: quorũ qui$<01> pendit ad duo centumpondia: eorum quin<01> $imul in fornace, in qua $tan- num ab ære $ecernitur, collocentur: qui $tillant plũbo, quod pendit tria cen tumpondia: in quorum $ingulis ine$t argenti $emuncia. Spinæ uili$$imæ tũc natæ tantũmodo cum paucis recrementis recoqui debent: æs mi$tum cum plumbo, quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effundatur in æreos catinos oblongos: hi panes cum uilibus panibus fathi$c&etilde;tibus tor rentur. Spinæ tunc ortæ, adijciantur ad $pinas uiles, at<01> ex ip$is eo modo, quo dixi, conficiantur panes, $ed ex panibus torrefactis efficiatur æs: cuius exigua quædã portio addatur ad optimos panes torrefactos, cùm ex ip$is æs conficitur: ut æs uile unà cum bono permi$tum, $ine detrimento, diuen- di po$$it: recrementa $ecundo & tertio, $i fuerit utile, recoquantur: panes in- de facti torreantur: ex torrefactis conficiatur æs: quod æri bono immi$cea- tur. At recrementa, quæ detrahit magi$ter, qui æs ex panibus torrefactis cõ ficit, cribrentur: quæ ex cribro decidunt in uas $ubiectum, lauentur: quæ in co remanent, in ci$ium effu$a aduehantur ad primas fornaces, & recoquan- tur unà cum alijs recrementis: quibus etiam in$pergatur ram&etilde;tum quod ex i$tis uel tunc natis cadmijs lauatis colligitur, æs quod è fornace defluit in ca tinum cinereum, etiam cochleari effundat in æreos catinos oblongos: quo modo conflantur panes nouem uel decem: qui $imul cum uilibus panibus fathi$centibus torreantur: ex torrefactis conficiatur æs luteum. Quinetiam cadmia, apud nos uocata, fit ex recrementis, quæ detrahit magi$ter qui æs ex panibus torrefactis conficit, unà cum alijs uilibus recrem&etilde;tis recoctis. E- tenim $i panes ærei, ex talibus recrementis conflati, franguntur, fragmenta nominant cadmiam: ex qua & ære luteo duobus modis fit æs caldariũ: uel enim cadmiæ duæ portiones cum una æris lutei in primis fornacibus colli- quefactæ permi$centur: uel contrà æris lutei duæ cum una cadmiæ: æs aut&etilde; quod è fornace defluit in catinum cinereum, cochleari effunditur in æreos catinos oblongos ante calefactos, ut cadmia & æs luteũ bene cõmi$ceãtur: ij$dem catinis, priu$quam æs caldarium futurum in ip$os infundatur, puluis carbonum in$pergatur, & eod&etilde; puluere æs infu$um $uper$pargatur, ne cad- mia & æs luteum, anteaquam bene mi$ceantur, congelent: quen<01> pan&etilde; ex catino effu$um mini$ter à puluere purget ligno: idem eum inijciat in labrũ, <foot>in qua</foot> <p n=>437</p> in qua calida in$it: pulchrius enim fit æs caldarium, $i calida re$tinguatur. Verùm quia $æpe mentionem feci de æreis catinis oblongis, quales e$$e de- beant, paucis dicam. Longi $int pedem & palmum: eorum pars caua $uperi- us, lata palmos tres & digitum, inferius rotundata.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. C<I>atinus</I> B. C<I>atini oblongi</I> C.</cap> <fig> <P>Verùm ramentum duplex e$t, precio$um & uile: illud fit aut ex cadmijs primarum fornacum ortis, cùm panes conflantur uel ex ære & plumbo, uel ex $pinis precio$is, uel ex recrem&etilde;tis melioribus, uel ex ramento præ$tanti- ore: aut ex purgamentis & lateribus fornacum, in quibus panes fathi$c&etilde;tes torrentur: quæ omnia quibus modis tundenda & lauanda $int, libro octa- uo explicaui. Vile uerò ramentũ conficitur ex cadmijs natis, cùm panes cõ- flantur uel ex $pinis uilibus, uel ex recrementis deterioribus. Excoctor aũt, qui ex ramento precio$o conficiet panes, ad tria eius ci$ia $pumæ argenti & molybdænæ quatuor ci$ia, æris cinerei unũ adijciat: quo modo nouem uel decem panes conflantur: quorum quin<01> $imul in fornace, in qua $tannum ab ære $ecernitur, collocentur: centumpondium plumbi, quo $tillant hi pa- nes, argenti unciam in $e cõtinet: $pinæ $eor$im locentur: quarum alueus cũ $pinis precio$is recoquendis cõmi$ceatur. Panes fathi$centes unà cum alijs bonis panibus fathi$centibus torreantur. At $pinæ, quæ de plumbo, cùm <foot>O 3 in $e-</foot> <p n=>438</p> cùm in $ecundis fornacibus $eparatur ab argento, detrahuntur, at<01> molyb- dæna, quæ in earũdem fornacum media catini parte re$idet, ac focus, qui ui- t<*>um fecit & $tannum combibit, $imul cum paucis recrementis in primis for <*>acibus coquantur: plumbum, $iue potius $tannum, quod è fornace deflu- <*>t in catinum, effundatur in catillos æreos, qualibus utitur $ecretor. Talis piumbi centumpondium arg&etilde;ti uncias quatuor, aut $i focus uitium fecerit, plures in $e continet: cuius exigua portio addatur ad æs & plumbum, cùm ex eis conficiuntur panes. Si enim magna adijceretur, temperatura ditior, quàm par $it, fieret: qua de cau$a $olertes officinæ præ$ides $pinas cum alijs <*>inis precio$is permi$cent: molybdænam, quæ in media catini parte re$e- <*>t, & focum, qui $tannum cõbibit, cum alia molybdæna, quæ in catino re$e <*>it. Attamen aliquot panes i$tiu$modi diuites unà cũ reliquis panibus $tan <*>eis, quos $ecretor confecit, rur$us in $ecundas fornaccs inferri po$$unt. Sed ncolæ Carpathi montis, $i abũdauerint particulis æris tu$i, aut plumbo ex ecrementis confecto, uel in fornace, in qua panes fathi$centes torrentur, col <*>ecto, aut $puma argenti, ea uarijs modis temperant. Prima temperatura ha- bet plumbi ex $pinis conflati centumpondia duo, $pumæ argenti, $pinarum ex molybdæna confectarum: plumbi in fornace, in qua panes fathi$centes torrentur collecti, æris minuti $ingulorum dimidium centumpondium: ex quibus conflatur panis: quo modo excoctores, cùm debitam operam in co <*>endo cõ$ump$erint, panes id genus quadraginta conficiunt. Altera tem- <*>eratura habet $pumæ argenti c&etilde;tumpondia duo, plumbi depauperati, uel <*>crecrementis conflati unum et quartam partem, plumbi ex $pinis confecti dimidium centumpondium, æris minuti tantundem. Tertia $pumæ argen- ti centumpondia tria, plumbi depauperati, plũbi ex $pinis confecti, æris mi- nutè contu$i $ingulorum dimidium centumpondium: utro<01> modo confla tur panis. Excoctores cùm munus coquendi perfecerint, panes triginta con fecerunt. Rationem aũt, qua apud Rhetos panes fiunt, à quibus item $tan- num $eparatur, libro nono explicaui. At argentum hoc modo à ferro $e- cernatur: $cobis ferri elimatæ & $tibij pares portiones conijciantur in cati- num fictilem: qui operculatus & oblitus imponatur in fornacem, quæ aura in$piratur: his liquefactis & rur$us refrigeratis catinus frangatur. Ma$$ula, quæ in eius fundo re$idet exempta, in puluerem conteratur: ad quem plum bi tantundem addatur: in altero catino fictili cocta permi$ceantur: ad ulti- mum, ma$$ula inijciatur in catinum cinereum, & plumbum ab argento $epa retur. At<01> tot & tam uariæ $unt rationes, quibus metallum à metallo $ecer- nitur. Modos uerò, quibus eadem mi$centur, partim in libro de natura fo$$i lium octauo expo$ui, partim aliàs exponam: nunc ad reliqua pergam.</P> <P>De re Metallica Libri XI. FINIS.</P> <foot>GEORGII</foot> <p n=>439</p> <head>GEORGII AGRICO LAE DE RE METALLICA LIBER DVODECIMVS.</head> <P>Praecepta argenti di$cern&etilde;di ab ære, libro pro- ximo tradidi, $upere$t ea pars, quæ ad $uccos con- cretos pertinet: quæ, cùm aliena à re metallica uide ri po$$it, quid cau$æ $it cur ab ea $eparari non debe- at, libro $ecũdo explicaui. Succi autem concreti cõ- ficiũtur uel ex aquis, quas natura, aut ars, $uccis in- fecit, uel ex ip$is $uccis liquidis, uel ex lapidibus mi $tis. Initio $olertes homines cùm uiderent aquas quorundam lacuum, natura $ucci plenas, $olis ardo ribus $iccatas con$pi$$ari, at<01> ex eis fieri $uccos concretos, ucri$imile e$t eos aquas a$$imiles alijs in locis infudi$$e uel corriua$$e in areas, ad aliquam alti- tudinem depre$$as, ut ip$as etiam $olis calores conden$arent. Deinde, quia uiderent i$ta ratione $uccos concretos tantũmodo æ$tate confici po$$e, nec tamen in omnibus regionibus, $ed in calidis & temperatis $olum, in quibus æ$tiuo tempore raro pluit, eas quo<01> in ua$is igne $ubiecto coquere ad $pi$- $itudinem cœpi$$e: quo modo omnibus anni temporibus in omnibus regi onibus, etiam frigidi$$imis ex aquis $ucco$is, $iuc natura, $iue ars eas infece- rit, coctis $ucci concreti confici po$$unt. Po$tea cùm quo$dam lapides u$tos $tillare $uccis uiderent, eos in ollis coxi$$e, ut etiam $ic aliquos $uccos concre tos efficerent. Sed quot & quibus rationibus, eorum qui$<01> confici po$$it, operæpreciũ e$t cogno$cere. Ita<01> ordiar à $ale: qui fit aut ex aqua, quæ uel naturaliter $al$a e$t, uel talis hominũ operis effecta: aut ex diluto $al$o, aut ex lixiuio item $al$o. At<01> aqua quidem naturaliter $al$a, aut in $alinis à $olis ar dore, aut in cortinis uel ollis, uel fo$$is, ab ignis calore con$pi$$ata uertitur in $alem. Quæ uerò arte $al$a e$t, igne den$ata in eundem $alem mutatur. Sali- næ autem, $i loci ratio ita fert, ac ip$a res hoc po$tulat, fodiendæ $unt multæ: nec tamen plures quàm utile $it. Tantũ enim $alem cõficere debemus, quan tum po$$umus diuendere. Sit uerò earum altitudo modica & planicies æ- quata, ut omnes aquæ $olis caloribus $iccentur in $alem: quinetiam areæ $ali nariæ, ne combibant aquas, $ale primum facto cru$tentur. Vetus hoc e$t & multis in locis u$itatũ, aquas marinas infundere in $alinas, $iue in ea$d&etilde; deri- uare: non minus uetus $ed minus u$itatũ aquas puteales in $alinas ingerere: &qring;d Babylone factũ e$$e autor e$t Plinius: & in Cappadocia nõ modo putea les, inge$tas e$$e, $ed etiã fontanas. Certe in calidis regionib. omnes aquæ $al $æ, lacu$tres quo<01>, in tales $alinas ductæ, uel fu$æ, uel inge$tæ, & $olis ardo ribus $iccatæ in $alem conuerti po$$unt. Dum autem aquæ $al$æ, quas conti nent $alinæ, $ole coquuntur, $i magni & crebri imbres effluxerint, $pi$$itati $unt impedimento: $i rari, $al $aporem grauiorem contrahit: ut etiam, cùm $alinæ alia aqua dulci rigantur. Sed $al ex aqua marina hoc modo cõficitur: <foot>O 4 qua</foot> <p n=>440</p> qua parte mare ad litus $tagnauerit, & ampla fuerit ac æquata campi plani- cies, in quam marini fluctus non infunduntur, ea uel tria, uel quatuor, uel quin<01>, uel $ex, incilia fiunt, lata pedes $ex, alta duodecim, longa $excentos: uel longiora, $i planicies illa $e extendit in longius $pacium: eorum unum ab altero di$tat ad pedes duc&etilde;tos. Rur$us inter ea fiũt tria incilia trã$uer$a: quin fo$$a principalis $ic agitur, ut aquas è $tagno hau$tas, infundere poffit in in- cilia, at<01> hæc in $alinas, quibus inter incilia planicies plena e$t. Salinæ aut&etilde; $unt areæ ad modicã altitudinem depre$$æ: circa quas terræ, ex eis, cùm de- primerentur, effo$$æ, uel cùm purgarentur, extractæ, aggerantur: at<01> etiam inter areas $iunt aggeres pedem alti: qui retinent aquas in eas immi$$as. Inci lia habent ora, per quæ aquas primæ quæ<01> areæ recipiunt. Areæ quo<01> ha bent ora, per quæ aquæ rur$us ex alijs in alias permanant. Præcipitur aut&etilde; libramento, ut aquæ ex area in aream influere, & eam replere po$$int. His o- mnibus recte & ordine factis, $epto reclu$o aperitur os $tagni, quod aquas marinas cum aqua pluuia, uel fluuiali permi$tas cõtinet: ac omnia incilia cõ- pl&etilde;tur. Deinde aperitur os primæ cuiu$<01> areæ: quæ reliquas talibus aquis replet: hæ cùm $ale, in quem den$antur, totas areas incru$tauerint, ip$æ de- nuo ab omnibus rebus terrenis purgantur: tum rur$us prima quæ<01> area in cili proxima repletur i$tiu$modi aquis: quæ relinquuntur, donec plurimis earum partibus tenuibus, ardore $olis in halitum conuer$is & di$$ipatis ali- quantum cra$$e$cant: mox aperto ore ex ea emittũtur in $ecundam: ubi cum certo temporis $pacio man$erint, eius quo<01> os aperitur, ut in tertiam aream influant: in qua tandem totæ $pi$$antur in $alem. Areæ uerò iterum at<01> ite- rum, $ale exempto, marinis aquis complentur. Verùm $al ra$tris ligneis co<*> radetur, batillis eijcitur.</P> <cap>M<I>are</I> A. S<I>tagnum</I> B. S<I>eptum</I> C. I<I>ncilia</I> D. S<I>alinæ</I> E. R<I>a$trum</I> F. B<I>atillum</I> G.</cap> <foot>At aqua</foot> <p n=>441</p> <fig> <P>At aqua $al$a coquitur in cortinis, quæ $unt in ca$is prope puteos, ex qui- bus hauritur: cui<01> ca$æ nomen alicuius animalis, aut alterius rei $olet impo <foot>ni, &</foot> <p n=>442</p> ni, & ad eã tabella picta illius effigi&etilde; exprim&etilde;s affigi. Cuiu$<01> ca$æ parietes, uel ex terra fornacei $unt, uel craticij cra$$o luto illiti: quan<08> etiã lapidei aut latericij fieri po$$unt: qui $unt in lateribus alti plerun<01> $unt pedes $edecim: ita<01> $i tectũ in altitudin&etilde; pedũ quatuor & uiginti a$$urgit, eos, qui in fron- te & tergo exi$tunt, altos e$$e quadraginta pedes oportet: ut etiam interio- rem parietem intermedium. Tectum autem con$tat ex tabulis longis pedes quatuor, latis unum, cra$$is digitos duos: ad quas inferius, qua longis & an- gu$tis a$$erculis, ad tigna in imo diuaricata, & in $ummo coniuncta affixis, imponuntur, $tramina luto illita, & ad digiti cra$$itudinem coagmentata ap ponuntur: $uperius uerò eis item $tramina luto illita, & ad $e$quipedis cra$$i tudinem coagmentata $uperimponuntur: ut ca$æ ab incendio periculũ non $it, & ab imbribus tuta e$$e, at<01> calorem ad ma$$as $alis $iccandas nece$$ariũ continere po$$it. Quæ<01> autem ca$a in tres partes e$t di$tributa: in quarum prima ligna uel $tramina collocantur: in media, inter quam & primam pari- es cõmunis exi$tit, focus e$t, $uper quem imponitur cortina: ad cuius dextrã e$t cupa, in quam $al$a, in ca$am à baiulis a$portata, infunditur: ad $ini$tram $camnum, in quo $alis ma$$æ plus minus triginta reponũtur. Sed triplo ple- run<01> plures in po$trema ca$æ parte: quæ, ex luto & cinere facta, octo pedi- bus altior e$t quàm $olum: quam altitudinem etiã $camnum habet: nam ma gi$ter & mini$tri, cùm $alis ma$$as de cortina deportant, ex illa in hoc eunt. In eam uerò ad cortinæ dextram a$cendunt, non gradibus, $ed terra cliuuli in$tar aggerata. In $ummo po$tremi parietis $unt duæ fene$tellæ, & tertia i- bidem in tecto, per quas fumus eluctatur: eum tam po$teriore quàm priore foci parte emi$$um excipit operculum: $ub quo progre$$us ad fene$tellas a- $cendit. Hoc operculum con$tat ex a$$eribus, quorum aliud alio paululum e$t impo$itum: eos autem duæ trabes paruæ $u$tinent: quas trabes ca$æ: in- termedius paries è regione foci ianuã habet patentem, altam pedes octo, la tam quatuor: per quam lenis aura, quæ fumum in po$tremam partem agat, in$piratur. Eiu$dem altitudinis et latitudinis ianuam habet primus paries in altero latere: utra<01> igitur tanta e$t, ut per eam ligna uel $tramina, at<01> $al$æ importari, $alis ma$$æ exportari po$$int. Sed hæc, cum uentus flauerit, ne co ctioni impedim&etilde;to $it, claud&etilde;da e$t: quinetiam in primi i$tius parietis fene- $tras uitrea $pecularia $unt impo$ita, ut uentũ excludant, lumen trã$mittant.</P> <cap>C<I>a$æ</I> A. E<I>arum tabellæ pictæ</I> B. E<I>arundem,</I> P<I>rima pars</I> C. M<I>edia</I> D. P<I>o$trema</I> E. D<I>uæ fene$tellæ in po$tremo pariete</I> F. T<I>ertia fene$tella in tecto</I> G. P<I>uteus</I> H. A<I>lterius generis puteus</I> I. M<I>odulus</I> K. P<I>ertica</I> L. B<I>aiulorum furca in quas defatigati perticam imponunt</I> M.</cap> <foot>Focum</foot> <p n=>443</p> <fig> <P>Focum plerun<01> con$truunt lapidibus $al$is, & terris cum $ale mi$tis, at<01> $al$a madefactis: quales muri ualde dure$cũt igni: longũ uerò faciunt pedes <foot>octo</foot> <p n=>444</p> octo & dimidium, latum $eptem & dodrantem, altum, $i ligna cremantur, ferè quatuor, $i $tramina, $ex. Tum autem bacillum ferreum, ad quatuor pe- pes longum, in foramine ferrei pedis, qui in medij oris, lati pedes tres, $olo in$i$tit, includunt: & in ip$um intus procedens $tramina inijciunt: at unam- quan<01> cortinam ex ferri uel plumbi nigri laminis, longis pedes tres, & toti dem latis, minus duobus digitis quadrangulam conficiunt, longam pedes octo, latam $eptem, altam $emipedem: quæ laminæ iccirco non admodum cra$$æ $unt, ut aqua citius igni cale$cat, & decoquatur: quò uerò $al$ior fue- rit, eò breuiore tempore den$atur in $alem. Hanc cortinam, qua laminæ cla- uis confixæ cõpinguntur, maltha, quæ habet taurinũ iecur, taurinum<03> $an- guinem & cinerem, oblinũt: ne $al$a effluat, aut exudet. Ad utrun<01> foci me- dij latus bina tigilla quadrangula ad tres pedes longa, ad $emipedem lata & cra$$a $ic defodiunt in terra, ut alterum ab altero di$tet pede: utrun<01> $e$qui- pede altius quàm cortina a$$urgat: quibus, po$tquam cortina fuerit in fod muris locata, immittũtur duo tigilla eiu$dem latitudinis & cra$$itudinis, $ed longa pedes quatuor: quæ, ne decidant, curta tigilla excauata continent. Il- lis autem longis tres perticas, longas pedes tres, latas digitos tres, cra$$os du os tran$uer$as imponunt: quarum alia ab alia di$tat pede. Singulis aut&etilde; ter- nos bacillorum ferreorum uncos inijciunt, binos extra tigilla, $ingulos in e- orum medio. Hæc bacilla pedem longa utrin<01> $unt uncina ta: alter uncus dextram, alter $ini$tram $pectat: inferiorem quen<01> inijciunt fibulis, quæ u- trin<01> clauis fundo cortinæ affixæ in medio curuatæ eminent. Sunt præte- rea duæ perticæ longæ pedes $ex, latæ palmum, cra$$æ digitos tres: quæ pri ori tigillo $ubditæ in po$teriore iacent: utriu$<01> po$teriori capiti inijciũt un cum bacilli ferrei, longi pedes duos, & digitos tres: cuius caput inferius re- tortũ cortinam $u$tinet: nam eius po$terior pars duobus po$terioribus fo- ci angulis non in$i$tit, $ed ab eis abe$t ferè be$$em, ut flamma, & fumus elu- ctari po$$int: quæ po$terior foci pars $emipedem cra$$a, $emipede altior e$t quàm cortina: quam cra$$itudinem & altitudinem etiam habet paries inter hunc & tertiam ca$æ partem medius & utri<01> contiguus, ut hæc, ex terra & cinere factus, non ut ille lapidibus $al$is ductus: $ed cortina prioribus duo- bus foci angulis, eius<03> lateribus in$i$tit: quæ, ne flamma ex foco exiliat, ci- nere obturant. Si $al$æ $itula infu$a in omnes cortinæ angulos influit, recte e$t $uper focum impo$ita.</P> <cap>F<I>ocus</I> A. O<I>s foci</I> B. C<I>ortina</I> C. T<I>igilla in terra defo$$a</I> D. T<I>igilla eis immi$$a</I> E. P<I>ertica breuiores</I> F. M<I>inora bacilla fer/ rea uncinata</I> G. F<I>ibulæ</I> H. P<I>erticæ longiores</I> I. M<I>aiora ba- cilla ferrea uncinata</I> K.</cap> <foot>Verùm</foot> <p n=>445</p> <fig> <P>Verùm $itula ad decem $extarios Romanos capit, modulus octo $itulas. In tales modulos $al$æ, ex puteis hau$tæ, infunduntur, & à baiulis, ut dixi, in <foot>P ca$am</foot> <p n=>446</p> ca$am a$portatæ in cupam effunduntur: & ex ea in his locis, in quibus ualde $al$æ fuerint, mox $itulis in cortinam transfundũtur. In quibus uerò minus $al$æ prius cochliari alto, & $imul cum manubrio ex una arbore cauato in paruas cupas, in quas $al$i lapides iniecti $unt, ut acrimoniam, quæ in eis e$t, aquis impertiant: tum effu$æ in canaliculos, per eos ducuntur in cortinam: ex $eptem & triginta $al$æ $itulis Halæ Hermundurorũ magi$ter, & qui $ue cedit uicarius eius muneris uici$$im duas $alis ma$$as, quibus e$t metæ figu- ra, conficiunt. Vter<01> habet mini$trum, aut pro eo uxorem $ociam laboris: ade$t etiam adole$cens, qui ligna uel $tramina cortinæ $ubijcit: omnes hi, &qring;d i$tiu$modi officinæ ualde incale$cant, capita tantũmodo pileolis $tramineis & uerenda $ubligaculis tegunt, cætera nudi: $ed quàm primum magi$ter pri mam $al$æ $itulam infuderit in cortinam, adole$cens ligna uel $tramina $ub- iecta accendit, $i ligna cremantur uel fa$ces ramorum aut uirgultorum, $al fit candidus: $i $tramina, non raro $ubniger: eorum enim fauillæ cum fumo in operculum $ublatæ, rur$us decidunt in aquas, eas<03> nigrore inficiunt. Vtau tem $al$æ celerius conden$entur, cùm magi$ter duos $al$æ modulos & toti- dem $itulas infuderit, circiter $e$quicyathum Romanum $anguinis bubuli, uel uitulini, uel hircini, uel mi$ti in undeuige$imã $al$æ $itulam effundit, ea<03> di$$olutum in omnes cortinæ angulos di$tribuit. Quanquam alibi $angui- nem cerui$ia di$$oluunt, $ed cùm iam aquarum feruentiũ $ordes $pumis mi- $tæ apparent, eas batillo de$pumat: quam $pumam, $i ip$i lapidibus $al$is o- pus fuerit, per foramen, quod fumum emittit, in focum infundit: ibi<03> coqui tur in lapides $al$os: $i non, in officinæ $olum effundit: quod primũ coquen di & de$pumãdi munus $emihora perficit. Deinde eas adhuc horæ quadrã- tem decoquit: quo tempore incipiunt in $alem den$ari: quas iam calore con cre$centes ip$e et mini$ter, a$$idue $pathis ligneis uer$ant: tum hora eas ferue re $init: quo tempore $e$quicyathũ cerui$iæ infundir: &, ut aura cortinæ non in$piret, eius fronti mini$ter imponit a$$erem longum pedes $eptem & dimi dium, altum pedem: utri<01> etiam eiu$dem lateri a$$erem longum pedes tres & dodrantem. Ille, quod cortina in ip$ius formis $it inclu$a, $tabilis manet. Hi duo, quod illi & priori tigillo tran$uer$o in$i$tant: po$tea a$$eribus $ubla tis duas corbes altas pedes duos, & $uperius totid&etilde; pedes latas, inferius tan- tũmodo palmum, tigillis tran$uer$is idem mini$ter interponit: in quas magi $ter $alem batillo inijcit, eas<03> $emihora cõplet. Deinde rur$us a$$eribus cor tinæ impo$itis, $al$as feruere $init horæ dodrantem. Tum iterum $alem batil lo $ublatum, & $ali, quo utra<01> corbis completa e$t, $uperiniectum accumu- lat. In diuer$is autem locis, diuer$as $ali dant figuras: in corbibus fiũt ma$$æ figura metæ, $ed non in his $olis, uerum etiam in in$trum&etilde;tis, quæ imagines multarum rerum exprimunt, ut etiam tabulæ quædam, in quas item $al con ijcitur. Tam uerò tabulas quàm corbes in altiore ca$æ loco, qui tertia, ut di- xi, eius pars e$t, uel in $camno æque alto, & in quod ex eo itur, reponunt, ut $al aere calido magis exiccetur. Magi$ter & eius uicarius, interdiu noctu<03>, fe$tis diebus anniuer$arijs tantũmodo exceptis, $al$as alternis coquentes $a lem conficiunt. Nulla cortina diutius anno dimidio ignis uim $u$tinet: eam magi$ter $ingulis hebdomadis aqua infu$a lauat: lauatam $traminibus $ubie <foot>ctis</foot> <p n=>447</p> ctis imponit & percutit: $ed recentem primis duabus hebdomadis ter, reli- quis bis. Quo modo cru$tæ de fundo decidũt: quæ ni decu$$æ fuerint, tardi us uehementiore igni $al cõficitur: qui & plus $al$æ cõ$umit, & cortinæ lami nas adurit. Si tunc aliquæ rimæ, quibus cortina fathi$cit, apparent, oblinun tur maltha. Sal, qui primis duabus hebdomadis cõficitur, minus bonus e$t, quod ferrugine fundi, nondum cru$tas contrahentis, $oleat infici. Quanquã uerò $al i$to modo ex $al$is tantum putealibus & fontanis fit, tamen etiam eodem ex fluuialibus & lacu$tribus, & marinis pote$t confici: quin ex his e- tiam, quæ arte $al$æ $unt. Etenim in locis, in quibus $al effoditur, eius impu- ra fragmenta & ramenta conijciũtur in aquam dulcem, ip$a<03> decocta $pi$- $atur in $alem. Quidam $alem quo<01> marinum, aqua dulci affu$a, recoquũt, & in metarum paruarum figuram formant.</P> <cap>S<I>itula</I> A. M<I>odulus</I> B. C<I>upa</I> C. M<I>agi$ter</I> D. A<I>dole- $cens</I> E. V<I>xor</I> F. S<I>patha lignea</I> G. A<I>$$eres</I> H. C<I>orbes</I> I. B<I>atillum</I> K. R<I>utrum</I> L. S<I>tramina</I> M. C<I>yathus</I> N. V<I>a$culum $anguinem continens</I> O. C<I>antharus cerui$iam continens</I> P.</cap> <foot>P 2 Aliqui</foot> <p n=>448</p> <fig> <P>Aliqui $alem ex $al$is, quæ feruentes ex terra effluunt, hoc modo confici- unt. In lacunam $caturi gino$am imponunt ollas fictiles, in<03> eas tantã aquã, <foot>ex $ca-</foot> <p n=>449</p> ex $caturigine cochlearibus hau$tam, infundunt, ut $emiplenæ fiant: quam perpetuus aquarum, quas lacuna continet, feruor, non aliter ac ignis ardor $al$am in cortinas infu$am coquit. Quamprimum autem cœperit cra$$e$ce- re, quod fit cùm ad tertias aut amplius fuerit decocta, forcipibus ollas pre- hendentes eam in ferreas cortinas paruas, & quadrangulas it&etilde; in lacuna col locatas effundũt: quarum cauum longum e$$e $olet pedes tres, latum duos, altum digitos tres. Quoniam uerò $ingulis quaterni $unt pedes graues, qui bus in$i$tunt, aqua eas $ubit & undi<01> cingit: nec tamen influit: quæ, quia cõ tinenter & ex lacuna per canales effluit, & $caturigines recentis copiam $up peditant, $emper feruet, at<01> cra$$e$centem aquam in cortinas infu$am, in $a- lem den$are pote$t: qui mox batillis eximitur, idem<03> labor $æpius iteratur. Verùm $i $al$æ cum alijs $uccis permi$tæ fuerint, ut plerun<01> calidæ e$$e $o- lent, ex eis $al non debet confici.</P> <cap>L<I>acuna</I> A. O<I>llæ</I> B. C<I>ochlear</I> C. C<I>ortinæ</I> D. F<I>orceps</I> E.</cap> <fig> <P>Alij aquas $al$as, $ed maxime marinas, in magnis ollis ferreis coquunt: qui, quia plerun<01> $tramina $olent concremare, $alem nigriorem cõficiunt: quidam in ij$dem ollis muriam $al$amentorum decoquunt: hi uerò $alem ef ficiunt, qui pi$ces & $apit & olet.</P> <foot>P 3 Ollæ</foot> <p n=>450</p> <cap>O<I>llæ</I> A. T<I>ripus</I> B. C<I>ochlear altum</I> C.</cap> <fig> <P>Eos autem, qui $alem ardentibus lignis, aquas $al$as infundendo confici- unt, fo$$as, in quibus collo cent ligna, facere oportet: quas conuenit e$$e lon- gas pedes duodecim, latas $eptem, altas duos & dimidium, ne aquæ infu$æ effluant: undi<01> lapidibus $al$is, quamprimum haberi po$$unt, con$tructas, ut nec aquas $orbeant, ne<01> terra ex earum fronte, tergo, lateribus decidat: $ed, quoniam carbones unà cum liquore $al$o mutãtur in $alem, Hi$pani, ut Plinius $cribit, etiam lignũ referre arbitrantur. Quercus optima, ut quæ per $e cinere $yncero uim $alis reddat: alibi corylus laudatur. Attamen $al, qui- cun<01> ligno confit, non multum probatur, quod niger $it & parum $ynce- rus: quo circa i$ta $alis conficiendi ratio à Germanis & Hi$panis repudiata.</P> <cap>F<I>o$$a</I> A. V<I>as in quod $al$a deriuatur</I> B. C<I>ochlear</I> C. S<I>itula ad perticam, in ea inclu$am, affixa</I> D.</cap> <foot>Sed</foot> <p n=>451</p> <fig> <P>Sed dilutum, ex quo conficitur $al, fit ex terra $al$a, uel $alis & halinitri fœ cunda: lixiuium uerò ex cinere arundinis uel iunci. Verùm ex terra $al$a ori tur dilutum, ex quo decocto $al tantũmodo conficitur: ex altera, de qua pau lo po$t plura dicam, ex quo $al & halinitrum. At ex cinere na$citur lixiuiũ, ex quo etiam $al $olus fit. Tam autem cinis quam terra primò conij ciatur in magnam cupam: deinde aqua dulcis ei affundatur: quæ, cinere uel terra per- ticis agitata, horarum ferme duodecim $pacio imbibit $alem: tum turbine ex cupa extracto, colata excipiatur labro, mox $iue dilutum fuerit $al$um, $iue lixiuium ua$culis hau$tum infundatur in paruas cupas: ad extremum trans- fundatur in cortinam ferream uel plumbeam, & coquatur, donec aquis ex- halatis $uccus den$etur in $alem.</P> <cap>C<I>upa magna</I> A. T<I>urbo</I> B. L<I>abrum</I> C. C<I>ochlear altum</I> D. C<I>upæ paruæ</I> E. C<I>ortina</I> F.</cap> <foot>P 4 At<01></foot> <p n=>452</p> <fig> <P>At<01> hæ ferè $alis cõficiendi rationes $unt. Nitrũ uerò it&etilde; fieri $olet uel ex aqua nitro$a, uel ex diluto, uel ex lixiuio. Vt autem aqua maris, aut alia $al$a, <foot>in $ali-</foot> <p n=>453</p> in $alinas infu$a, calore $olis coquitur & mutatur in $alem, ita nitro$a Nili in nitrarias infu$a $iue deriuata, & eodem ardore $olis decocta ucrtitur in ni- trum: quinetiam $icuti mare $ua ui influens in eiu$dem Ægypti $olum, abit in $alem, ita Nilus, cùm circa caniculæ ortum exundat, in nitrarias influens, in nitrum conuertitur.</P> <cap>N<I>ilus</I> A. N<I>itrariæ</I> B. T<I>ales uero e$$e conijcio.</I></cap> <fig> <P>At dilutum, ex quo conficitur nitrum, fit ex aquis dulcibus terra nitro$a percolatis: lixiuium ex ij$dem percolatis cinere roboris uel quercus: utrũ<01> labris exceptum, & in æreas cortinas quadrãgulas inge$tum coquitur u$<01> ad eum finem dum in nitrum $pi$$etur. Sed nitrum tam natiuum quàm fa cticium in cupis pueri impubis urina temperatum decoquitur in ij$dem cor tinis. Decoctum infunditur in cupas, quibus $unt fila ænea: ad quæ adhære $cens concre$cit, & fit chry$ocolla, quam boracem Maurorum uo cabulo no minamus. Quondam nitrum præter urinam Cypria ærugine temperatum fui$$e, & tritum Cyprio ære in Cyprijs mortarijs, Plinius autor e$t. Quineti am quidam chry$ocollam ex alumine fo$$ili, & $ale ammoniaco conficiunt.</P> <cap>C<I>upa in qua nitrum mi$cetur cum urina</I> A. C<I>ortina</I> B. C<I>upa in qua chry$ocolla den$atur</I> C. F<I>ila</I> D. M<I>ortarium</I> E.</cap> <foot>Verùm</foot> <p n=>454</p> <fig> <P>Verùm halinitrum conficitur ex terra $icca & $ubpingui: quæ, $i aliquan- tulum in ore retineatur, gu$tatum $al$edine, cum acrimonia quadam permi- $ta, cõmouet. Ea terra & puluis mi$tus altitudine palmi, alternatim ponãtur in cupis: puluis i$te habeat duas portiones calcis u$tæ & aqua non re$tin- ctæ, at<01> tres cineris quernei, uel ilignei, uel roborei, uel cerrei, uel $imilis: cũ quæ<01> cupa his, alternatim po$itis, tota excepto dodrante fuerit completa, tantæ aquæ affundantur ut plena fiat: quæ po$tquam terra percolatæ hali- nitrũ, quod in ea erat, cõbiberunt, turbine ex cupa extracto dilutum excipia tur labro, & ua$culis hau$tum in paruas cupas infundatur. Quod $i $apor ei fuerit ualde $al$us, & aliquãtum acris, probatur: $in minus, improbatur: at<01> iccirco rur$us eadem terra percoletur, uel altera rec&etilde;ti: quinetiam aquæ duæ uel tres, una eadem<03> terra halinitri plena percolentur: $ed diluta non cõmi- $ceantur, ni$i idem $apor omnibus eis fuerit: quod raro, uel nunquã accidit. Verùm prima quæ<01> in unam cupam infun dantur: in alterã $ecunda, in ter- tiam tertia. Quod<01> uerò $ecundũ uel tertiũ dilutũ loco $implicis aquæ ter- ra percoletur recenti: quo modo ex utro<01> cõficitur primũ dilutũ: cuius <08>- primũ copia habetur in æreã cortinã quadrangulã infundatur & decoqua- tur ad dimidias: mox trãsfundatur in cupã: in qua, operculo tecta, cũid, &qring;d terrenũ e$t, $ub$ederit, & dilutũ fuerit limpidũ, in eandem cortinã, uel alterã refundatur at<01> recoquatur. Cùm uerò efferue$c&etilde;s $pumauerit ne effluat, & <foot>magis</foot> <p n=>455</p> magis purgetur, in ip$um infundantur libræ tres uel quatuor lixiuij, facti ex tribus cinereis quernei, uel a$$imilis portionibus, & una calcis u$tæ, $ed a- qua non re$tinctæ. Verùm aqua, prius quàm infundatur, alumen fo$$ile re- $oluatur: $int uerò illius libræ c&etilde;tum & uiginti, huius quin<01>: paulo po$t di- lutum uidebitur e$$e limpidum & cæruleum: $ed coquatur u$<01> dum aquas, quæ $ubtiles $unt, exhalet: maxima $alis po$tea cochlearibus ferreis exhauri endi pars in fundo cortinæ re$ideat. Succus autem trãsfundatur in cupam, in qua bacilla recta & tran$uer$a $unt inclu$a: ad quæ refrigeratus adhære- $cit: at<01>, $i multus fuerit, tribus quatuorúe diebus den$atur in halinitrũ: de- inde dilutum, non congelatũ effundatur, & re$eruetur at<01> recoquatur. Ha- linitrum uerò exci$um, & co ip$o diluto lauatũ conijciatur in tabulas ut hoc de$tillet, ip$um exiecetur. Halinitrum certe ex diluto, pro $ucci, quem com- bibit n ultitudine uel paucitate, oritur multum uel paucum: ex lixiuio affu- $o, quod ip$um purgat, quodam modo purum & limpidum. Sed puri$$imũ & translucidum, quod magis à $ale purgetur, & cra$$itudin&etilde; exuat, hoc mo- do conficitur: quot amphoræ diluti infunduntur in cortinam, tot congij li- xiuij, de quo iam dixi, affundantur: & in eandem cortinam conijciatur hali- nitrum factitium, quantum diluto & lixiuio di$$olui po$$it: quàm primum mi$tura eficrue$cens $pumauerit, transfundatur in cupam, in quam iniectũ $it $abulum, de fluuio $umptum & lauatum: ea panno tegatur: mox turbine ex fundi foramine extracto mi$tura $abulo percolata excipiatur labro: dein de in eandem uel alterã cortinã infu$a decoquatur, donec maior&etilde; diluti par- t&etilde; exhalet. Veruntamen $i quando ualde bullit & $pumat, lixiuium paucum affundatur. Tum transfundatur in alteram cupam: in qua bacilla $unt inclu- $a: ad quæ etiam ip$a adhære$cens $i pauca fuerit biduo, $i multa triduo, uel $ummũ quatriduo congelat: quæ uerò den$ata non fuerit, in cortinam refun datur & recoquatur ad dimidias: at<01> in cupã transfu$a refrigeretur: quod todes facere oportet, quoties res hoc po$tulat ut fiat. Alij alio modo halini- trum purgant: eo enim ollam, ex ære caldario factam, complent, & opercu- lo, item æreo, tectam in prunis locant: ac ip$um coquũt donec lique$cat. Ol- lam autem operculatam non oblinũt, ut operculo, cui an$a e$t, $ublato uide- re po$$int utrum liquatum $it necne. Cùm liquefactũ fuerit $ulfure, in pulue rem re$oluto con$pergunt: Quod, $i olla, in ignirepo$ita, non ar$erit, accen- dunt: quo $imul cùm cra$$a halinitri pinguitudine, quæ $upernatat, & $ola tunc ardet, con$umpto fit purum: mox ollam ex igni remouent: po$tea ex re frigerata eximunt halinitrum puri$$imum: quod candidi marmoris $peciem gerit: at<01> tũc etiam id, quod terrenum e$t, in fundo re$idet. At terra, ex qua dilutum fuit factum, & rami quernei uel con$imilis arboris alternis $ub dio ponantur, & aqua, quæ combibit halinitrum, con$pergantur: quo modo quin<01> uel $ex annis rur$us apta fit ad conficiendum dilutum. Halinitrum, quodãmodo purum, quod dum terra tot annos quieuit interea, ortum fuit, & quod lapidei parietes in cellis uinarijs & locis opacis exudant, cum pri- mo diluto permi$tum decoquatur.</P> <cap>C<I>ortina</I> A. C<I>upa in quam $abulum est iniectum</I> B. T<I>urbo</I> C. L<I>abrum</I> D. C<I>upæ in quibus bacilla $unt inclu$a</I> E.</cap> <foot>Hactenus</foot> <p n=>456</p> <fig> <P>Hactenus de nitri conficiendi rationibus, quæ nõ minus ac $alis uariæ & multiplices $unt, dixi: nunc dicam de ratione conficiendi aluminis, quæ nec ip$a uniu$modi et $implex e$t. Etenim fit ex aqua alumino$a decocta u$<01> dũ den$etur in alumen, uel ex diluto alumino$o, quod ex id genus terra, uel $a- xo, uel pyrite, uel alio mi$to, cõficitur. Terra effo$$a primò tanta, quanta tre- centis ci$ijs uehi pote$t, conijciatur in duo ca$tella: deinde aquis in ea deriua tis, &, $i atram&etilde;ti $utorij particeps fuerit, urinis puerorum impubium $uper fu$is diluatur. Operarij autem quotidie $æpius uenam perticis oblongis & cra$$is cõmoueant, ut cum aquis et urinis permi$ceatur: tũ turbine ex utro<01> ca$tello extracto dilutum excipiatur lacu, ex una uel duabus arboribus ca- uato. Si uerò locus aliquis talium uenarum copiam $uppeditauerit, ip$æ $ta tim non conijciantur in ca$tella, $ed primò cõuehantur in areas, at<01> cumu- lentur: quanto enim diutius aeri & pluuijs expo$itæ fuerint, tanto meliores fiunt. Nam in eiu$modi cumulis, aliquot po$t men$ibus, quàm uenæ in are- as fuerunt conge$tæ, na$cuntur fibræ longè uenis bonitate præ$tantes: de- inde uehãtur in $ex, pluraúe ca$tella, longa & lata ad nou&etilde; pedes, ad quin<01> alta: mox aquis, in ea deriuatis, $imiliter diluantur: po$teaquam a<*>uæ cõbi- berunt alumen turbinibus extractis, dilutum excipiat lacuna r<*>, lata <foot>pedes</foot> <p n=>457</p> pedes quadraginta, alta tres: tum uenæ ex his ca$tellis euectæ conijciantur in alia ca$tella, & aquis, denuo in eo deriuatis, at<01> puerorum impubiũ uri- nis $uperfu$is cõmoueantur perticis: quod dilutum turbinibus extractis ea dem lacuna excipiat: $iue uerò hæc, $iue lacus dilutum contineat paucis po$t diebus exanclatum canaliculis infundatur in plumbeas cortinas quadran- gulas, & in eis coquatur, donec multo maximã aquæ partem exhalarit, at<01> terra ab eo $ecreta fuerit: quæ in fundo cuiu$<01> cortinæ re$idens pinguis e$t & alumino$a, ac ex minimis cru$tis con$tare $olet: in quibus non raro candi di$$imus & leui$$imus amianti, uel lapidis $pecularis puluis ine$t. Tum diiu tum farinæ $imile uidetur. Sunt qui modice coctum effundunt in cupam, ut limpidum & purum fiat: deinde in cortinam refu$um recoquunt, u$<01> dũ fa rinæ $imile euadat: utro modo $pi$$atum fuerit, mox transfundatur in ua$a lignea, in terra defo$$a, ut refrige$cat: deinde refrigeratum effundatur in cu- pas, in quibus $urculi recti & tran$uer$arij $unt inclu$i, ad quos adhære$cens den$atur in alumen: fiunt<03> cubi parui, & candidi, & translucidi: qui in hy- pocau$tis repo$iti $iccentur. Si uenæ alumino$æ atramenti $utorij participi, cum aquis dilueretur, urinæ $uperfu$æ non fuerint, eas in dilutum limpidũ, & purum, cùm recoquitur, infundere nece$$e e$t. Ip$æ enim atramentum $u- torium ab alumine $eparãt: quo modo illud in fundo cortinæ $ub$idet, hoc $upernatat: utrun<01> $eor$um effundere conuenit, in ua$a minora, & ex his in cupas, ut $pi$$etur. Si uerò, dum dilutum recoquitur, $eparata non fuerint, mox ex minoribus ua$is infundatur in maiora, ea<03> cõcludantur: in quibus item atramentum $utorium $eparatum ab alumine concre$cit: utrun<01> exci- $um, & in hypocau$to $iccatum diuendatur dilutum, quod in ua$is & cupis non concreuit, in cortinam refu$um recoquatur: $ed terra, quæ in fundo cu- iu$<01> cortinæ re$edit, ablata in ca$tello unà cum uenis, denuo aqua & urina diluatur. At terra, quæ in ca$tellis diluto, po$tquam effluxit; $uperfuit ege- $ta & coaceruata quotidie, rur$us magis ac magis fit alumino$a, non aliter at<01> terra, ex qua halinitrum fuit confectum, $uo $ucco plenior fit: quare de- nuo in ca$tella conijcitur, & aquæ affu$æ ea percolantur.</P> <cap>C<I>a$tella</I> A. P<I>erticæ</I> B. T<I>urbo</I> C. L<I>acus</I> D. L<I>acuna</I> E. C<I>analiculus</I> F. C<I>ortina plumbea</I> G. V<I>a$a lignea in terra defo$$a</I> H. C<I>upa in qua $urculi inclu$i $unt</I> I.</cap> <foot>Q At $axa</foot> <p n=>458</p> <fig> <P>At $axa alumino$a primò in fornace calcariæ $imili $ic urantur. In $undo fornacis ex id genus $axis fiat te$tudo: quæ $it ignis receptaculũ: reliqua $or- <foot>nacis</foot> <p n=>459</p> nacis pars uacua cõpleatur tota ij$d&etilde; $axis alumino$is: mox igni contin&etilde;ter urantur donec rube$cãt, & fumũ $ulfureũ exhal&etilde;t: &qring;d eis $ecundũ diuer$am ip$orũ naturã $pacio decem uel undecim uel duodecim, uel pluriũ horarum accidit: hoc unũ magi$tro maxime cauendũ e$t, ne $axa plus minus quàm o- portet, urat: nã altero modo aquis cõ$per$a nõ molle$cũt, altero uel duriora fiunt uel in ciner&etilde; re$oluũtur: neutro ex eis alumen copio$um cõficitur, quia uires, quas hab&etilde;t, ip$a deficiũt: deinde refrigerata extrahantur, & in areã cõ- uehantur, alia<03> alijs $uperponantur, ut $trues fiat longa ad pedes quinqua- ginta, lata octo, alta quatuor: quibus aquæ, cochliari alto hau$tæ, in$pergan tur diebus quadraginta: uernis quidem mane & ue$peri, æ$tiuis etiã meri- die: tanto temporis $pacio madefacta calcis in$tar re$tinctæ re$oluuntur, ori tur<03> noua quædã aluminis futuri materia, quæ mollis e$t at<01> $imillima li- quidæ medullæ in $axis repertæ: & quid&etilde; candida, $i $axa ante fuerunt can- dida quàm urerentur: ro$ea, $i rubor candore mi$tus eis in$edit: ex illa fit alu men candidũ, ex hac ro$eũ: tum fornax $it rotũda: cuius pars inferior, ut uim caloris $u$tinere po$$it, fiat ex $axis, quæ igni ne<01> lique$cunt, nec in puluer&etilde; re$oluũtur, cratis in$tar cõ$tructis: ab his alte duobus pedibus in muro, ij$d&etilde; $axis ducto, collocetur grandis cortinæ fundũ: &qring;d con$tet è laminis æreis: ei us fundi concaui & rotundi linea dimeti&etilde;s, pedũ $it octo: in locũ uacuũ, qui e$t $ub fundũ, imponentur ligna igni acc&etilde;denda. Super margin&etilde; fundi corti na $axis extruatur figura turbinata, ut eius fundi linea dimeti&etilde;s fiat pedũ $e- pt&etilde;, oris dec&etilde;: ip$a alta octo: quæ intus oleo perfricetur, deinde malthetur, ut aquas bullientes cõtinere po$$it: maltha fiat è calce recenti, cuius gleba uino $it re$tincta, è $quama ferri, ex umbilicis cum albumine ouorũ & oleo tu$is at<01> permi$tis: margini cortinæ $uperponatur ligneus circulus, cra$$us pe- d&etilde;, altus $emiped&etilde;: in quo excoctores reponant batilla lignea, quibus aquas à terreno & glebis $axorũ non re$olutis, quæ re$ident in cortinæ $undo, pur gant. Cortina $ic præparata fere tota cõpleatur aquis, in eam per canaliculũ infu$is, quas acri igni coquere conuenit u$<01> dum bulliant: deinde materiæ, ex $axis u$tis & aqua cõ$per$is ortæ, ci$ia octo paulatim à quatuor excocto- ribus conijciantur in cortinã: qui batillis, quæ u$<01> ad fundum pertingant, materiã ab imo reuoluant & cum aquis mi$ceãt: ij$d&etilde; glebas $axorũ non re- $olutas è cortina eximant: quo modo ter aut quater o&etilde;m materiã inijci&etilde;t ho ris plus minus duabus uel tribus interpo$itis: quibus aquæ, $axea illa mate- ria refrigeratæ, rur$us incipi&etilde;t feruere: aquas tand&etilde; $atis purgatas & ad cõge landũ aptas altis cochlearibus effu$as per canaliculos ducant in triginta la- cus roboreos, uel quernos, uel cerreos: quorũ pars uacua $it lõga pedes $ex, alta quin<01>, lata quatuor. In his aquæ congelant & in alumen den$antur uer no t&etilde;pore diebus quatuor, æ$tiuo $ex: po$tea foraminib. quæ in lacuũ fun- do $unt, apertis, aquæ nõ cõgelatæ excipiantur ua$culis, et refundãtur in cor tinã, uel re$eru&etilde;tur in uacuis lacubus, ut cũ magi$tro excoctorũ ui$um fuerit eas mini$tri in cortinã refundãt: quæ quia nõ carent alumine, meliores $unt aquis eius pror$us expertibus: tum alum&etilde; $calpro uel cultro excindetur: &qring;d cra$$um & præ$tans erit $ecundũ $axi uires: candidũ uel ro$eũ $ecundũ eiu$- dem $axi color&etilde;. At terrenus puluis, qui aluminis particeps in fundo lacuũ re$idet cra$$us ad digitos tres aut quatuor, denuo cũ noua aluminis materia <foot>Q 2 conij-</foot> <p n=>460</p> conijciatur in cortinam at<01> recoquatur: po$tremò alumen ex ci$um laue- tur & $iccatum diuendatur.</P> <cap>F<I>ornax</I> A. A<I>rea</I> B. S<I>axa</I> C. C<I>orblear altum</I> D. C<I>ortina</I> E. C<I>aualiculus</I> F. L<I>actes</I> G.</cap> <fig> <foot>Sed</foot> <p n=>461</p> <P>Sed ex pyritis crudis alijsúe mi$tis alumino$is alumen $ic fiat. Primo in a- reis urantur: deinde aliquot m&etilde;$ibus aeri exponantur, ut molle$cant: tum in cupas coniecti diluantur: po$thæc dilutũ in plumbeas cortinas quadrangu las infu$um coquatur donec $pi$$etur in alumen: $ed pyritæ alij<03> lapides mi $tinon aluminis modo, $ed atramenti etiam $utorij participes fuerint, ut ple rũ<01> e$$e $ol&etilde;t, ex ip$is utrũ<01> eo, quo dixi, modo, cõfiat. Po$tremò $i in pyri tis alijs<03> mi$tis lapidib. dilutis fuerit metallũ, $icc&etilde;tur, & ex eis in fornace co ctis ip$um, $iue aurũ, $iue arg&etilde;tũ, $iue æs fuerit, cõficiatur. Atram&etilde;tũ uerò $utoriũ quatuor modis cõfici pote$t: duob. ex aqua atram&etilde;to$a, uno ex me- lanteriæ & $oryos, & chalcitidis diluto: it&etilde; uno ex terris uel lapidib. uel mi- $tis atramento $is. Aquã aũt atramento$am in lacunis collectam, $i inde deri- uari non pote$t, operarij uel $itulis hau$tam ex ip$is exportent, & in calidis regionibus æ$tiuo tempore in $ubdiales areas, ad aliquam altitudinem de- pre$$as infun dant: uel machinis è puteis extractam in canales fundant: per quos in areas influat, & in eis $olis calore concre$cat.</P> <cap>C<I>uniculus</I> A. S<I>itula</I> B. A<I>rea</I> C.</cap> <fig> <P>In frigidis aut&etilde; regionib. & hyeme ead&etilde; aqua atramento$a & dulcis, pari men$ura primò in plumbeis cortinis quadrangulis decoquantur: deinde re frigeratæ infundantur in cupas, uel in lacus, Plinius uocat pi$cinas ligncas, <foot>Q 3 quibus</foot> <p n=>462</p> qui<*>us quædã qua$i tran$tra $uperius $ic inclu$a $int, ut immobilia maneãt: ex his pendãt re$tes lapillis ext&etilde;tæ, ad quas humor $pi$$us adhære$c&etilde;s den$a tur in trãsluc&etilde;tes atram&etilde;ti $utorij uel cubos uel acinos, qui uuæ $peci&etilde; gerũt.</P> <cap>C<I>ortina</I> A. L<I>acus</I> B. T<I>ran$tra</I> C. R<I>e$tes</I> D. L<I>apilli</I> E.</cap> <fig> <P>Tertio modo atramentũ $utoriũ conficitur ex melãteria & $ory: nam chal citis, magis uero mi$y, $i fodinæ melãteriæ & $ory copiã $uppeditãt, reijcere conuenit: &qring;d ex eis, præ$ertim ex mi$y atramentũ $utoriũ fiat maculo$um: i- ta<01> hæc effo$$a & in cupas iniecta primo diluãtur aqua: deinde, ut pyritæ, ex quib. nõ raro æs cõflatur, qui in fundo cuparũ re$ederũt, eximi po$$int, di lutũ in alias cupas, latas pedes nou&etilde;, altas tres transfundatur. Surculi & cre- mia, quæ $upernatãt, eijciantur $copis: po$tquã omne cra$$amentũ in fundo cuparũ cõ$ederit: dilutũ infundatur in plũbeam cortinã quadrangulã, lon- gã pedes octo, latã & altã tres: in qua decoquatur u$<01> dũ cra$$um et lentum fiat: tum in canaliculũ effundatur, per qu&etilde; in alterã cortinã plumbeã, iam di- ctæ æqual&etilde; & $imil&etilde; influat: refrigeratũ effundatur in duodecim canalicu- los: è quibus defluat in totid&etilde; ua$a lignea, alta pedes quatuor & dimidiũ, la- ta tres. His ua$is imponantur tran$tra digitos quatuor aut $ex inter $e di$tan tia, quæ perforata $int: at<01> è foraminib. arundines graciles paxillis uel cune is adactis dependeant ad fundũ u$<01> pertin&etilde;tes: ad quas atramentũ $utoriũ adhære$cens paucorũ dierũ $pacio concre$cit in cubos, qui ablati reponan- <foot>tur in</foot> <p n=>463</p> tur in cõclaui: cuius $olũ a$$eribus tectũ decliue $it, ut humor, quo atramen- tũ $utorium $tillat, in $ubiectũ uas defluere po$$it: qui cũ diluto recoquatur: ut etiã is, qui in duodecim illis ua$is, propterea &qring;d nimis tenuis & liquidus e$$et, non concreuit, at<01> $ic in atramentum $utorium conuer$us non fuit.</P> <cap>V<I>as ligneum</I> A. T<I>ran$tra</I> B. A<I>rundines</I> C. S<I>olum conclauis de/ cliue</I> D. V<I>as ei $ubiectum</I> E.</cap> <fig> <P>Quarto modo atramentũ $utorium fit ex terris aut lapidibus atramento $is. Talis aũt uena primo cõuehatur & coaceruetur, & imbribus uernis uel autumnalibus, caloribus æ$tiuis, pruinis & gelicidijs hybernis quin<01> aut $ex men$es exponatur, & aliquoties batillis ita $ubuertatur, ut ea, quæ in $un do re$idebat, $upremũ locũ teneat: ita u&etilde;tiletur, ut refrige$cat: quo modo ter tare$oluitur at<01> fermente$cit, lapis ex duro mollis euadit: deinde uena te- cto operta, uel $ub tectũ uecta rur$us in eo loco remaneat $ex, aut $ept&etilde;, aut octo men$es: po$tea eius tanta portio, quanta $atis e$t, cõij ciatur in ca$tellũ, cuius dimidia pars aquis $it repleta: id longũ exi$tat pedes centũ, latũ quatu or & uiginti, altũ octo: habeat ad fundũ forem, ut ea aperta uenæ, quæ exuit atramentũ, feces eximi po$$int: habeat à fundo alte uno pede, tria uel quatu- or foramina, ut ip$is clau$is aquæ contineri po$$int, reclu$is dilutũ efduere, uena $ic cũ aquis mi$ta, & perticis agitata in ca$tello relinquatur, don<*>c eius <foot>Q 4 partes</foot> <p n=>464</p> partes terrenæ in fundo re$ederint, aquæ $ucco$as cõbiberint: tum foramini bus reclu$is dilutum, ex ea$tello effluens, excipiat ca$tellum ei $ubiectũ: &qring;d eandem habeat longitudinem, $ed latum $it pedes duodecim, altũ quatuor, ut dilutum capere po$$it: id $i non fuerit $atis atramento$um, ip$o uena rec&etilde;s diluatur: $in atramento$um fuerit, nec tamen omne uenæ diuitis atramentũ exorbuerit, uenã denuo aqua $implici diluere conuenit: dilutum quàm pri- mũ limpidũ fuerit, in plũbeas cortinas quadrangulas per canaliculos infu- $um coquatur, u$<01> dũ aquas exhalet: mox inijciãtur tãtulæ ferri bracteæ re $oluendæ quantulas diluti natura po$tulat: inde rur$us coctũ bulliat, donec tam cra$$um fiat, ut refrigeratũ in atramentũ $utoriũ $pi$$ari po$$it: po$thæc effundatur in lacus, aut cupas, aut alia ua$a, in quibus omne duobus uel tri- bus diebus congelat, quod ad congelandũ aptũ e$t: id uerò quod non fue- rit congelatũ uel $tatim in cortinã refu$um recoquatur, uel re$eruetur, ut eo uena recens diluatur: nã aqua $implici longe præ$tat. Atramentũ uerò den- $atũ excindatur, & denuo in cortinã coniectũ recoquatur & liquefiat: liqua tum infundatur in catinos ut ex eo pa$tilli fiant: $i primo non $atis $pi$$atur, dilnto effu$o den$atũ bis, uel ter, rur$us in cortina liquefiat, & in catinos re- fundatur: quo modo ex eo pa$tilli conficiuntur puri, & a$pectu pulchri.</P> <cap>C<I>ortina</I> A. C<I>atini</I> B. P<I>a$tilli</I> C.</cap> <fig> <foot>Sed</foot> <p n=>465</p> <P>Sed pyritæ atram&etilde;to$i, qui in numero mi$torum $unt, ut alumino$i uran- tur, aquis diluãtur, dilutum coquatur in cortinis plumbeis donec den$etur in atramentum $utorium. Quan<08> ex his alumen & atramentum $utorium plerun<01> confiunt: nec mirum: $ucci enim $unt cognati, & in hac re $olũ diffe runt, quod illud minus, hoc magis $it terrenum. I$tiu$modi autem pyritæ, $i quid metalli in eis inerit, item in fornacibus excoquantur. Eodem modo ex alijs mi$tis atramento$is at<01> metallicis conficiatur atramentum $utorium et metallum. Quinetiam $i uenæ pyritis atramento$is abundauerint, quidam metallici non magnas arbores medias diffindunt, eas<03> rur$us in partes $e- cane tam longas quam latæ $unt fo$$æ latentes & cuniculi, in quibus eas trã$ uer$as collocant: quoniam uerò ip$as $tabilitatis ergò $ic humi $ternunt, ut pars lata $it prona: teres, $upina: inferius quodãmodo cõmitti po$$unt, $upe- rius non po$$unt: intermedium $pacium uacuum pyritis complent, & ij$d&etilde; ac lignis pyritas cõminutos $uperinijciunt, ut ingredientibus & egredienti- bus, iter planum & æquabile explicent. Hi pyritæ, cùm fo$$æ latentes uel cu niculi $tillant aquis, ip$is madefacti ex $e gignunt atram&etilde;tum $utorium, ei<01> cognata: cum aquæ ce$$ant de$tillare, ip$um $iccatur & dure$cit, & è puteis unà cum pyritis nondum aqua re$olutis tractum, uel è cuniculis cuectũ con ijciunt in cupas uel lacus, & aquis feruentibus $uperfu$is atramentum re$ol- uunt, at<01> pyritas diluũt: quod dilutum uiride in alias cupas aut lacus tran$- fundunt, ut limpidum & purum fiat: id deinde in cortinis plumbeis coquũt donec $pi$$etur: mox in ua$a lignea infundunt: ubi ad re$tes, uel arundines, uel $urculos adhærens in atramentum $utoriũ uiride concre$cit. At $ulfur conficitur ex aquis $ulfuro$is, ex uenis $ulfureis, ex mi$tis it&etilde; $ulfureis, aquæ quidem ingerantur in cortinas plumbeas, & coquantur donec den$entur in $ulfur. Ex hoc plerun<01> & $quama ferri cõcoctis, ac in urceos transfu$is, at<01> po$tea facticio $ulfure luteo obductis fit aliud $ulfur facticium, quod caballi num nominamus. Venæ uerò, quæ ferè con$tant ex $ulfure & terra, ex alijs fo$$ilibus raro, coquantur in u&etilde;tro$is ollis fictilibus. Ip$æ fornaces duarum capaces in tres partes $int di$tributæ: quarũ infima alta pedem à fronte ha- beat os, quo in$piretur: $uperius tecta $it laminis ferreis, latera uer$us perfo- ratis: quas bacilla ferrea $u$tineãt, $p$æ uerò ligna in fornacem impo$ita: me- dia pars alta $it $e$quipedem: quæ item os habeat à fronte, ut ligna in forna- cem immitti po$$int: $uperius habeat bacilla, $uper quæ fundũ ollæ cuiu$<01> $tatuatur: $uprema alta $it ferè duos pedes: $ed ollarum quæ<01> item alta du- os pedes, & cra$$a digitum: quæ<01> $ub ore habeat narem longam, uerum an gu$tam: quæ<01> tegatur operculo item fictili $ic facto, ut os ollæ tegat, & in eo aliquantum includatur. Ad binas qua$<01> id genus ollas opus e$t $ingulis ollis eiu$dem magnitudinis & formæ, cuius illæ $unt: $ed hæ naribus care- ant, tria uerò habeãt foramina: quorum duo, quæ $unt $ub ore, duas duarũ ollarum nares recipiant: ex tertio, quod e$t è contraria eius parte ad fundũ, effluat $ulfur: $ingulæ fornaces binis ollis, quibus nares $unt, in cas imp<*> tis tegantur laminis ferreis luto cra$$o digitos duos oblitis, eis<03> totæ cõ<*> dantur, relictis tantũmodo duobus uel tribus $piramentis: ollarũ etiam ora ex eis emineant. Extra quan<01> fornac&etilde; ad alterum eius latus collocetur olla, uacãs nare: in cuius foramina illarũ duarũ nares penetr&etilde;t, ea lateribus, ut im- <foot>mobilis</foot> <p n=>466</p> mobilis maneat, utrin<01> muniatur: cũ uenæ $ulfureæ in ollas, in fornaces im po$itas, cõiectæ fuerint, eas cõfe$tim operculare, & qua cũ operculo coniun gũtur, luto oblinire conuenit ne $ulfur exhal&etilde;t: ead&etilde; de cau$a ollæ $ubiectæ operculis tegãtur & luto oblinantur: lignis accen$is uenæ coquãtur u$<01> dũ $ulfur exhalarint: uapor $ublatus dum per nar&etilde; penetrat in ollam $ubiectam cra$$e$cit in $ulfur: quod ceræ liquefactæ $imile in fundum decidit: ex quo cum è foramine, quod ad ollæ fundum e$$e dixi, defluxerit excoctor uel pa- nem efficit, uel cannas bacillaúe format, uel $ulfurata, exilibus lignis in id in tinctis, conficit: mox ardentia ligna & prunas ex fornace extrahat, ea<03> refri gerata duas illas ollas aperiat, & exinaniat purgamentis: quæ, $i uenæ com- po$itæ fuerint ex $ulfure & terra, cineris $ua $ponte re$tincti, $imilia $unt: $in ex $ulfure & terra & lapide, uel ex $ulfure & lapide tantum, terræ ualde $iccatæ, uel lapidi multum to$to: po$thæc ollæ rur$us uenis compleantur, et eadem i$ta omnia iterentur.</P> <cap>O<I>llæ quibus nares $unt</I> A. O<I>lla uacans nare</I> B. O<I>percula</I> C.</cap> <fig> <P>Sed mi$ta $ulfurea, $iue ex lapide et $ulfure tantũmodo cõ$titerint, $iue ex lapide & $ulfure & metallo, coquãtur in $imilib. ollis, $ed in fundo perfora- tis: fornax $ic $e habeat: ad murũ officinæ <*>. extruantur latericij parietes, alti pedes vn. lõgi tres, cra$$i $e$quiped&etilde;. Hi di$t&etilde;t inter $e pedib. XXVII. inter &qring;s it&etilde; latere ducãtur VII. muri humiles, utpote alti pedes II. & totidem digitos, $ed longi, æque ac parietes, pedes III. cra$$i unũ, parib. interuallis inter $e & <foot>parietes</foot> <p n=>467</p> parietes di$tincti: qua ratione alius ab alio aberit pedes duos & dimidium. In eius $uperius inclu$a $int bacilla ferrea, quæ $u$tineãt laminas ferreas, lon gas & latas pedes tres, cra$$as digitũ, ut & ollarum graue onus & ignis uim $u$tinere po$$int: earum quæ<01> in medio habeat foramen rotundum, quod latum $it $e$quidigitum: quia uerò nec plures quàm octo e$$e po$$unt, eis to tidem ollæ in fundo perforatæ $uperponantur, totidem integræ $upponan tur: illæ contineant mi$ta, & operculis tegantur. Hæ aquas, & earum ora ad laminas pertineant: mi$ta lignis, circa $uperiores ollas po$itis & accen$is, co cta $tillant $ulfure rubro, uel luteo, uel uiridi: quod per foramina deflu&etilde;s ex- cipiunt ollæ laminis $uppo$itæ: quarum aqua mox refrige$cit: $i in mi$tis in e$t metallum, ea re$eruata excoquuntur: $i minus, abijciuntur. Veruntamen $ulfur ex i$tiu$modi mi$tis optime poterit elici, $i ollæ $uperiores $ic in forna ce concamerata locatæ fuerint, ut illæ, de quibus libro octauo, cum eandem rem metalli, quod in eis ine$t, cau$a tractarem, dixi, ut eædem fundo carue- rint, in<03> eas cancelli fuerint impo$iti: inferiores uerò eis hoc modo $uppo$i tæ fuerint: $ed laminam quan<01> amplius habere foramen oportet.</P> <cap>M<I>urus longus</I> A. M<I>uri alti</I> B. M<I>uri humiles</I> C. L<I>aminæ</I> D. O<I>llæ $uperiores</I> E. O<I>llæ inferiores</I> F.</cap> <fig> <foot>Alij</foot> <p n=>468</p> <P>Alij urceum defodiunt in terra, & in eum imponunt alterum urceum in fundo perforatum: in quo pyriten, uel cadmiam, uel alium lapidem $ulfuro- $um $ic concludunt, ut $ulfur exhalare nõ po$$it. Is acri igni coctus $tillat $ul- fure, quod in urceum inferiorem, qui continet aquas, defluit.</P> <cap>V<I>rceus inferior</I> A. V<I>rceus $uperior</I> B. O<I>perculum</I> C.</cap> <fig> <P>At bitumen fit ex aquis bitumino$is, ex bitumine liquido, ex mi$tis bitu- mino$is: nam aqua bitumino$a $imul & $al$a Babylone, ut Plinius $criptũ re liquit, & è puteis in $alinas inge$ta, & flagranti$$imo $ole cocta den$atur par tim in bitumen liquidum, partim in $alem. Sed bitumen, ut leuius, $uperio- rem: $al, ut grauius, inferiorem locũ obtinet. Bitumen uerò liquidum, $i mul tum aquis fontium, riuo: um, fluminũ, innatarit, $itulis, alijsúe ua$culis hau- $tum: $i paucum, alis an$erum, linteolis, rallis, arundinum panniculis, & alijs ad quæ facile adhære$cit, collectum in magnis ollis æreis uel ferreis coqua- tur & igne $pi$$etur. Verùm, quia ad diuer$os u$us expetitur, quidam cum li quido mi$cent picem, quidam axungiam ueterem, ut eius lentorem tempe- rent. Sed hi, quanquam ip$um coquunt in ollis, durum non efficiunt. At mi $ta, in quibus ine$t bitumen, eo modo, quo ea, in quibus e$t $ulfur, in ollis iuxta $undum terebratis coquuntur: et$i rarius hoc fieri $olet, quod tale bitu men non magni æ$timetur.</P> <foot>F<I>ons</I></foot> <p n=>469</p> <cap>F<I>ons bitumino$us</I> A. S<I>itula</I> B. O<I>lla</I> C. O<I>perculum</I> D.</cap> <fig> <P>Quin omnes $ucci concreti, $i copio$e & abundanter cum aquis fuerint permi$ti, at<01> omnes etiam terræ, re$ident in fontibus, & in riuorum ac flu- minum alueis: at<01> lapides, in his iacentes eis obducuntur: nec indigent ullo $olis aut ignis calore, quo cõcre$cant. Quod cùm uiri $agaces cõ$idera$$ent, excogitarunt rationes, quibus reliquos quo$dam $uccos cõcretos, & terras qua$dam in$ignes colligerent: etenim talem aquam, $iue ex fonte, $iue ex cu- niculo defluat, aliquot lacubus ligneis, uel ca$tellis ex ordine collocatis exci piunt: in eis enim re$ident: quare $ingulis annis dera$i colligũtur: ut in mon- te Carpatho chry$ocolla, in Meliboco ochra.</P> <cap>O<I>s cuniculi</I> A. C<I>analis</I> B. C<I>a$tella</I> C. C<I>analiculi</I> D.</cap> <foot>R Re$tat</foot> <p n=>470</p> <fig> <P>Re$tat uitrũ, cuius cõ$ectura propterea huc pertinet, quod ex $uccis qui- bu$dã cõcretis, & $abulo, uel arena ui ignis & arte $ubtili exprimatur: & &qring;d expre$$um, ut $ucci cõcreti & g&etilde;mæ, at<01> lapides quidã, transluceat: ut lapi- des lique$centes & metalla fundi po$$it: $ed primò mihi dicendum e$t de ma teria, ex qua uitrũ cõficitur: deinde de fornacibus, in quibus conflatur: tum de eius cõficiendi ratione. Confit aũt ex lapidibus lique$c&etilde;tibus & ex $uccis cõcretis, aut ex aliarũ rerũ $uccis, qui cũ his naturali cognatione iunguntur. Lapides quid&etilde; lique$centes, $i fuerint cãdidi & translucidi, cæteris præ$tãt: quib. de cau$is ad cry$tallos primas deferũt: ex his. n. fractis in India fieri ui- trũ tã translucida facilitate præcell&etilde;s, ut nullũ cũ eo cõparari po$$it, autores e$$e Plinius $cribit: $ecũdas tribuũt lapidibus, qui, tamet$i eis duricia cry$tal- lorũ nõ $it, tam&etilde; $imili modo cãdidi $unt & trãslucent: tertias dant his lapidi bus cãdidis, qui translucidi nõ $unt. Eos aũt o&etilde;s prius urere nece$$e e$t: po- $tea pilis $ubiectos $ic frangere & cõminuere, ut inde $abulũ fiat: tũ cribrare: quocirca, $i tale $abulũ uel arena, $e uitrarijs ad o$tia fluminũ o$t&etilde;dit, eos ur&etilde; di & tũdendi labore leuat. Quod uerò ad $uccos cõcretos attinet, primæ de ferũtur nitro: $ecũdæ $ali fo$$ili candido & translucido: tertiæ $ali, qui cõfici tur ex lixiuio; ex cinere anthyllidis, aut alterius herbæ $al$æ facto. Sunt tam&etilde; qui huic $ali, nõ illi, $ecũdas tribuũt. Verũ $abuli uel arenæ, ex lapidibus li- que$c&etilde;tibus cõfectæ, portiones duæ cũ nitri uel $alis fo$$ilis, aut ex herba $al <foot>$a facti</foot> <p n=>471</p> $a facti unà cõmi$ceantur: ad quas adijciatur minuta magnetis particula: cer te $ingularis illa uis no$tris etiã t&etilde;porib. æque ac pri$cis ita in $e liquor&etilde; uitri trahere creditur, ut ad $e ferrũ ailicit: tractũ aũt purgat, & ex uiridi uel luteo candidũ facit: $ed magnet&etilde; po$tea ignis cõ$umit: qui uerò iã dictis $uccis ca- r&etilde;t, ip$i duas portiões cineris quernei uel ilignei, uel roborei, uel cerrei, aut, $i hi in prõptu non fuerint, fagini uel abiegni cũ una $abuli uel arenæ permi $c&etilde;t, & addũt modicũ $al&etilde;, ex aqua $al$a uel marina factũ, at<01> exiguã magne tis particulã: $ed i$ti minus candidũ & translucidũ uitrũ cõficiũt: uerũ cinis ex antiquis arborib. fit: quarũ truncus, ubi a$$urrexit ad altitudin&etilde; $ex pedũ cauatur, & iniecto igni arbor tota cõburitur, ac in cinerem uertitur: quod fit hyeme cũ niues diutinæ $edent, uel æ$tate, cũ non pluit: nã imbres alijs anni t&etilde;porib. &qring;d cineres cũ terra mi$ceãt, impuros reddũt: quãobr&etilde; tũc ex ij$dem arborib. in plures partes $ectis, & $ub tecto cõbu$tis, cinis cõfiat. Sed uitra rijs alijs tres $unt fornaces, alijs duæ, alijs una: quib. tres, hi in prima coquũt materiã, in $ecũda eã recoquũt, in tertia refrigerant uitrea ua$a & cætera ope ra cãdentia: eorũ prima fornax cõcamerata & furno $imilis $it: in cuius $upe riori camera, longa pedes $ex, lata quatuor, alta duos lignis aridis acc&etilde;$is res mi$tæ coquãtur acri igni donec lique$cant, & in ma$$am uertãtur uitreã: et$i nondum $atis à recremento purgatam: ea refrigerata extrahatur & in partes diuidatur: in eadem fornace ollæ, quæ continebunt uitrum, calefiant.</P> <cap>P<I>rimæ fornacis inferior camera</I> A. S<I>uperior</I> B. V<I>itrea ma$$a</I> C.</cap> <fig> <foot>R 2 Secunda</foot> <p n=>472</p> <P>Secunda fornax rotunda & lata pedes decem, alta octo, extrin$ecus, ut $it firmior, cingatur quin<01> arcubus $e$quipedem cra$$is: ea item con$tet ex du abus cameris: quarum inferioris te$tudo $it cra$$a $e$quipedem: ip$a camera habeat à fronte os angu$tum, ut ligna in focum, qui e$t in eius $olo, imponi po$$int: in $umma uerò & media eiu$dem te$tudine magnũ foramen rotun- dum: quod ab ea pateat ad $uperiorem cameram, ut flammæ in ip$am pene- trare po$$int. At in $uperioris cameræ muro inter arcus $int octo fene$træ tantæ, ut per eas ollæ uentro$æ in $olo cameræ circum magnũ foramen col- locari po$$int: quarum ollarum cra$$itudo $it ad digitos duos, altitudo ad to tidem pedes, latitudo uentris ad $e$quipedem, oris & fundi ad pedem. In po $teriori fornacis parte $it foramen quadrangulum, cuius altitudo at<01> etiam latitudo ad palmum: per quod calor penetret in tertiam fornacem, cum hac coniunctam: ea quadrangula & longa pedes octo, lata $ex $imiliter con$tet ex duabus cameris: quarum inferior à fronte habeat os, ut ligna in focũ, qui etiam e$t in eius $olo, imponi po$$int: ab utro<01> oris latere in muro $it oblon gi ua$is fictilis receptaculum, longum circiter pedes quatuor, altum duos, la tum $e$quipedem. Superior uerò camera habeat duo foramina, alterũ à de- tro latere, alterum à $ini$tro, tam lata & alta, ut ua$a illa commode in eam im poni po$$int: quæ ua$a $int longa pedes tres, alta $e$quipedem, lata inferiori parte pedem, $uperiori rotũdata: in his opera uitrea iam conflata recondan- tur, ut mitiori calore refriger&etilde;tur: quæ ni ita paulatim fuerint refrigerata, di$ rumpuntur. Deinde ua$is i$tis ex $uperiori camera extractis & repo$itis in receptaculis pror$us refrigerentur.</P> <cap>S<I>ecundæ fornacis arcus</I> A. E<I>ius camer æ in$erioris os</I> B. F<I>ene$træ $uperioris cameræ</I> C. O<I>llæ uentro$æ</I> D. T<I>er/ tiæ fornacis os</I> E. R<I>eceptacula ua$orum</I> F. F<I>oramina $uperioris cameræ</I> G. V<I>a$a oblonga</I> H.</cap> <foot>At quibus</foot> <p n=>473</p> <fig> <P>At quibus duæ $unt fornaces, eorum partim in prima coquunt mi$turã, & in $ecunda non modo eandem recoquunt, uerum opera etiam uitrea re- ponunt: quanquam in diuer$is cameris partim in $ecunda materiam coquũt pariter & recoquunt, in tertiam uerò opera uitrea recondunt: at<01> ita illi ca- rent tertia fornace, hi prima: $ed i$tiu$modi fornax $ecunda differt ab altera fornace $ecunda: etenim rotunda quidem e$t, $ed eius caua pars lata pedes octo, alta duodecim, quod con$tet ex tribus cameris: quarum infima nõ di$- $imilis e$t inferiori alterius $ecundæ fornacis. In mediæ uerò cameræ muro $unt $ex fornices: quæ cũ ollæ calefactæ in eam impo$itæ fuerint, etiam luto ob$truuntur relictis modicis fene$tellis: in huius mediæ cameræ $umma & media parte e$t foramen quadrangulum, cuius longitudo, item<03> latitudo ad palmum: per id calor penetrat in $upremã cameram: quæ po$teriori par- te habet os, ut in oblongum uas fictile, in ea locatum, opera uitrea paulatim refrigeranda reponi po$$int. Ea aut&etilde; parte $olum officinæ e$t altius, aut $ca- mnum habet appo$itum, ut uitrarij con$cendentes commodius opera po$- $int recon dere.</P> <cap>A<I>lterius fornacis $ecunda camera infima</I> A. M<I>edia</I> B. S<I>uprema</I> C. E<I>ius os</I> D. F<I>oramen rotundum</I> B. F<I>oramen quadrangulum</I> F.</cap> <foot>R 3 Sed</foot> <p n=>474</p> <fig> <P>Sed qui carent prima fornace, hi, cùm munus diurnũ perfecerint, ue$peri materiã in ollas inijciũt: quæ noctu cocta lique$cit & in uitrũ abit. Duo aũt <foot>pueri</foot> <p n=>475</p> pueri interdiu noctu<03> alternatim ign&etilde; alunt aridis lignis in focũ impo$itis. At quibus una tantũmodo fornax e$t, utũtur ea $ecũda, quæ ex tribus came ris con$tat: nã ut proximi materiã ue$peri inijciũt in ollas: mane uerò recre- mentis detractis opera uitrea cõficiũt: quæ in $upremã camerã, ut alteri, re- condũt. Verũ $ecũda fornax, $iue ex duabus, $iue ex tribus cameris con$tite rit, at<01> etiã prima, fiãt ex lateribus crudis in $ole $iccatis: qui ducti $int ex ter ra, quæ facile igni ne<01> lique$cit, nec in puluerem re$oluitur: et quæ à lapillis purgata $it, at<01> bacillis uerberata: ead&etilde; terra calcis loco lateres interlinãtur: ex ead&etilde; figuli form&etilde;t tã ua$a <08> ollas, ea<03> in umbra $icc&etilde;t. Duabus partibus ab$oluta re$tat tertia. Ma$$a uitrea in prima fornace eo, quo dixi modo, cõfe cta & fracta mini$tri $ecundã excalfaciũt, ut ea fragm&etilde;ta recoquãt. Dum ue- rò hoc agũt, interea ollæ in prima fornace primũ lento igni calefiunt, ut hu- mor&etilde; exhal&etilde;t: deinde acriori, ut $iccatæ rufe$cãt: mox uitrarij huius os aperi unt, & ollas forcipe prehen$as, $i rimis nõ fathi$cũt, celeriter in $ecũda repo- nũt: et recalfactas fragm&etilde;tis uitreæ ma$$æ, uel uitri cõplent: deinde fene$tras o&etilde;s luto & laterib. ob$truũt: cuiu$<01> loco duabus tantũmodo fene$tellis re- lictis, de quarũ altera in$pectãt & fi$tula recipiũt uitrũ, &qring;d ollæ in $e cõtin&etilde;t: in altera reponũt alterã fi$tulã ut calida fiat: utra<01> orichalcea, uel ænea uel ferrea e$t, tres pedes longa: quin ante fene$tellas cru$ta marmoris fornici im ponitur: at<01> ei rur$us terra aggerata & ferrũ: hoc fi$tulã in fornac&etilde; immi$sã retinet, illa oculos uitrarij ab ignis calore tuetur: his omnibus ordine factis uitrarij opus perficiendũ aggrediuntur. Lignis aũt aridis, quæ flamãm, non fumũ emittũt, fragm&etilde;ta recoquũt: $ed quanto diutius recoxerint, tanto puri ora & magis translucida ex eis fiũt opera: tanto minus maculo$a et ue$iculis turge$c&etilde;tia: tãto deni<01> facilius uitrarij $uũ munus exequũtur: quocirca qui materiã, ex qua uitrũ cõficitur, unã modo noct&etilde; coquũt, ac mox ex ea opera uitrea efficiũt, minus pura & trãslucida faciũt, <08> qui primo ma$$am cõficiũr uitreã, dein eius fragmenta, di&etilde; noctem<03> recoquũt: at<01> hi etiã minus pura & trãslucida, <08> qui duos dies noctes<03> ead&etilde; recoquũt: nã uitri bonitas non $olũ in materia, ex qua cõficitur, $ita e$t, $ed etiã in coqu&etilde;do. Sæpius aũt ui- trarij fi$tulis rapiũt experimentũ: $ed <08> primũ ex eo didicerint fragmenta re cocta $atis e$$e purgata, qui$<01> altera fi$tula in ollã demi$$a, & paulatim uer- $ata, recipit uitrũ: &qring;d tan <08> lentus aliquis & glutino$us $uccus ad eã adhære $cit: & quid&etilde; globo$um. Recipit uerò tantũ, quãtũ ad opus, &qring;d efficere uult, $atis e$t: id marmori impre$$um uoluit & reuoluit, ut adunetur: at<01> per fi$tu lã in$pirãs ue$icæ in$tar inflat: quã fi$tulã &qring;ties in$pirat, $æpius uerò in$pira re nece$$e habet, toties eã rep&etilde;te remotã ab ore ad maxillã admouet, ne flam mã $piritu reducto in os trahat: mox fi$tulã $ublatã circũ caput in orbem tor qu&etilde;s uitrũ facit longũ, aut id&etilde; in æreo in$trumento cauo uer$ans figurat: tũ recalfaci&etilde;do, inflando, prem&etilde;do, amplificãdo in poculi, uel ua$is, uel alterius rei figurã mente conceptã, format: deinde rur$us marmori imprimit, at<01> $ic fundũ dilatat: &qring;d altera fi$tula in part&etilde; interior&etilde; cõpellit: po$tea forfice eius os amputat: at<01>, $i res hoc po$tulat, pedes & an$as affingit: quinetiã, $i ei libi tũ fuerit, inaurat, & uarijs colorib. pingit. Po$tremò in oblongo ua$e fictili, &qring;d e$t in tertia fornace, uel in $uprema $ecũdæ camera reponit, $init<03> refrige rari: &qring;d cũ talibus operib. $en$im refrigeratis plenũ fuerit, bacillo ferreo la- <foot>R 4 to, $ub</foot> <p n=>476</p> to, $ub ip$um acto, $ublatũ in $ini$trũ brachiũ in altero receptac ulo eo llocat.</P> <cap>F<I>i$tula</I> A. F<I>ene$tella</I> B. M<I>armor</I> C. F<I>orceps</I> D. I<I>n$trumenta quibus formæ $unt datæ</I> E.</cap> <fig> <foot>Vitrarij</foot> <p n=>477</p> <P>Vitrarij autem diuer$as res efficiunt: etenim cyphos, phyalas, urceos, am- pullas, lances, patinas, $pecularia, animãtes, arbores, naues: qualia opera mul ta præclara & admiranda cum quondam biennio agerem Venetijs, cõtem- platus $um: in primis uerò anniuer$arijs diebus fe$tis a$cen$ionis dominicæ cùm uenalia e$$ent apportata Morano: ubi uitrariæ officinæ omnium cele- berrimæ $unt: quas uidi cum aliâs, tum maxime cum certis de cau$is Andre am Naugerium in ædibus, quasibi habebat, una cum Franci$co A$ulano conuenirem.</P> <P>De re Metallica Libri XII. & ultimi FINIS.</P> <head>SCRIPTORVM, QVORVM INVEN- tis author in $equenti De animantibus $ubterraneis libro u$us, & ad hanc experientiam excitatus e$t, CATALOGVS.</head> <table> <row><col>Ælianus</col><col>Lucanus</col></row> <row><col>Albertus</col><col></col></row> <row><col>Alexander Aphro- dien$is</col><col>Martialis</col></row> <row><col>Ammonius</col><col>Nicander</col></row> <row><col>Aratus</col><col></col></row> <row><col>Ari$toteles</col><col></col></row> <row><col>Ari$tophanes</col><col>Oppianus</col></row> <row><col>Athenæus</col><col>Ouidius</col></row> <row><col>Ca$$ianus Theologus</col><col></col></row> <row><col>Chari$ius</col><col>Plautus</col></row> <row><col>Cicero</col><col>Plinius</col></row> <row><col>Columella</col><col>P$ellus</col></row> <row><col>Corn. Tacitus</col><col></col></row> <row><col></col><col>Seneca</col></row> <row><col>Dio$corides</col><col>Seruius</col></row> <row><col></col><col>Strabo</col></row> <row><col>Galenus</col><col></col></row> <row><col></col><col>Theophra$tus</col></row> <row><col>Homerus</col><col>Varro</col></row> <row><col>Horatius</col><col>Virgilius</col></row> <row><col>Iornandes</col><col>Xenophon</col></row> </table> <foot>GEORGIVS</foot> <p n=>478</p> <head>GEORGIVS AGRICOLA GEOR- gio Fabricio S. P. D.</head> <marg>Q</marg> <P>Vanquam duos libros de $tirpibus $crip$it Ari$toteles, tamen ijs Theophra$tum di$cipulum non deterruit, quo minus $uam de ij$dem $tirpibus $ent&etilde;tiam multis libris explicaret. Necip$e Theophra$tus tanta $cientia, tanta<03> copia $tudium Dio$cori- dis ardorem<03> re$tinxit: $ed etiam is po$teritati $erui&etilde;s quarun- dam arborum ac herbarũ figuras & uires, longo at<01> multo u$u perceptas, literis memoriæ<03> mandauit. Male enim $e habui$$ent $tudia, $i ætate inferi oribus ad ca quæ à maioribus erant inuenta, nihil addere licui$$et: certe $i Græci hanc legem iniquam quondam accepi$$ent, nulla ars, nulla $cientia, nulla di$ciplina potui$$et perfici. Quapropter et$i Ari$toteles libros com- plures edidit, in quibus animantium naturas, partes, ortus, ratione & uia e$t per$ecutus: tamen philo$ophiæ deditos auocare nec uoluit, nec debuit, à $tu dio tum perquirendi po$teris<03> prodendi naturas earum animantiũ, de qui bus parum aut nihil $crip$it: tum tractandi locos, quos in ijs libris non $atis expre$$it. Ita<01> etiã apud Græcos Oppianus $crip$it de pi$cibus, de animan- tium natura Porphyrius & Ælianus: apud Latinos item de pi$cibus Ouidi us, de omnibus ferè animantibus Plinius. Quos $criptores ego $ecutus cum res $ubterraneas, quæ anima carent, expo$ui$$em pluribus libris, ut ration&etilde; in$titutam, quoad fieri po$$et, ab$oluerem, animantes etiam de$crip$i $ubter raneas: nec eas modo quæ perpetuo ferè uer$antur in terra, $ed eas &qring;<01> quæ certis anni temporibus in eadem $olent latere. Quo $anè modo & be$tiarũ quarundam formas Ari$toteli & alijs uel incognitas, uel parum expre$$as, & illius locum de animantibus, quæ hybernis $e condunt men$ibus, uolui latius explicare. Hunc librum $i probauero tibi, qui Latinis & Græcis li- teris in primis eruditus, animantium naturas $crutaris, & iam multarum co- gnitionem cepi$ti, eum facilius, ut $pero, cæteris qui item rerum occultarum $tudio delectantur, probabo. Vale Kempnicij, III Idus Aug. Anno M. D. XLVIII.</P> <foot>GEORGII</foot> <p n=>479</p> <head>GEORGII AGRICO LAE DE ANIMANTIBVS $ubterraneis Liber, ab autore recognitus.</head> <P>Corpvs $ubterraneum, ut res ip$a demon$trat, in animatum di$tribuitur, & inanimatũ: quod autem animi expers e$t, rur$us diuiditur in id, quod $ua $ponte erumpit ex terra, & in id, quod ex eadem ef foditur. De altero inanimi genere dixi in quatuor libris De natura eorum quæ effluũt ex terra in$cri ptis, de altero in decem De natura fo$$iliũ: nũc de $ubterraneis animantibus dicã. Cùm uerò genus animantiũ omne con$tet ex quatuor elementis, & corpus humidũ ac $iccũ, id e$t aqua & terra, ad accipiendũ apta $int, nece$$e e$t ea ip$a duo elementa animantium materiã e$$e. Ex quo rur$us illud qua- dam naturæ nece$$itate con$equitur, ut omne animal & in aqua uel terra gi- gnatur, & in eis cõmoretur at<01> uita fruatur. Nam be$tiæ uolucres, & $i pa$- $im per aerem uolitant, tamen in terra, uel in $tirpibus ex ea natis, uel in ædi- ficijs $uper ip$am collocatis, con$truũt nidos, & eis aut terra aut aqua cibos $uppeditat. Vt enim uerum $it quod perhibent, aues raras illas, & non adeò magnas, quarum pennas longas, & colore luteo dilutiore $plendentes, rex Turcarum in $uperiore parte coronæ, multis gemmis precio$is ornatæ ge- $tat, in aere perpetuum uitæ cur$um tenere, fœminam ouis quæ parit, $uper dor$um maris $inuatum, locatis uentre item $inuato incubare, & pullos ex- cludere, neutram uiuam unquam pedibus breui$$imis, & in pluma recondi tis terram attingere, tam&etilde; $olo aere nec ali uidentur po$$e, nec auge$cere, $ed his quibus ue$cuntur. Ac uerò etiã be$tiolæ, quæ <G>w_uri/gonoi</G>, propterea quòd in terreno i$ti igni gignũtur, à Græcis nominantur, terra & aqua non car&etilde;t: gignũtur aũt, ut Ari$toteles $cribit, in his Cypri fornacibus, in quibus lapis ærarius multos dies crematur: at<01> magnis mu$cis paulo maiores $unt & $ubalatæ. In igni ambulant & $aliunt, $ed emoriũtur quàm primum ab eo di motæ fuerint. Animantium aũt partim, tamet$i latere $oleant, nõ $ubeũt ter- ræ rimas, nec foramina, nec $peluncas: quæ in $ubterranearum numero non $unt: partim noctu, aut interdiu $ubterraneas $uccedũt cauernas, partim cer- to anni tempore: quarũ utræ que eo ip$o diei uel anni tempore $ubterraneæ $unt, at<01> dici po$$unt: partim ferè perpetuo occulte in terra latent: quæ $ub- terraneæ & $emper $unt, & proprie dicuntur. Vt autem res expre$$ior & il- lu$trior fiat, paulo altius ordiar. Quoniam animantes omnes natura mutati ones temporum $entiunt, pleræ<01> frigoris aut caloris uitandi cau$a, uel regi onem, locumúe mutant: uel ingrediuntur in domicilia, aut arbores exe$as & excauatas: uel $ubeunt terram. Earum aũt quæ regionem mutant, aliæ $emei egre$$æ nunquam reuertuntur, aliæ reuertuntur: nun quam redire $olent ra- tionis participes, hoc e$t homines. Etenim hi non modo frigoris aut caloris <foot>uitandi</foot> <p n=>480</p> uitandi cau$a alibi $edem collocant, uerum etiam ex regionibus macris & ni hil ferentibus migrant in opimas & fertiles: uel cùm tanta multitudo fuerit orta, quantam non $atis cõmode alit regio, partim aliò ad habitandum eũt. Quo $anè modo alia ora pars<03> terrarũ onus, quo premitur, in alia $æpe de- ponit: quibus de cau$is Scandia, penin$ularum omnium maxima, olim ma- gnam Gothorum copiam unà cum coniugibus & liberis effudit in Sarmati am & Daciam. Cymbros uerò et Teutones, ex ultimis Galliæ Belgicæ oris, in quas è Germania cõmigrarunt, maris inundationes exegerunt. Et eæd&etilde; ac terræ motus at<01> eruptiones igniũ & aquarum calidarum effu$iones ex Ænaria colonos, quos Hiero tyrannus Syracu$anus eò mi$erat. At<01> his fe- rè de cau$is gentes aut uictæ ab his quæ migrarunt, expelluntur & eijciun- tur ex proprijs $edibus ac po$$e$$ionibus, uici$$im<03> etiam ip$æ in alienas ir- ruunt & eas occupant: aut $ubactæ & bello domitæ uictricibus $eruiũt: aut tam uictæ quàm uictrices cõmuni conditione libertatis eandem regionem obtinent. Simili modo animantes rationis expertes, maxime uolucres, ex re gionibus in quibus & natæ $unt & uiuere con$ueuerunt, nunquam reditu- ræ in exteras $e conferũt: et$i rarius. Quo pacto ab hinc annos $ex, locu$tæ, diræ herbarum, leguminũ, $egetum, $tirpium, quas ua$tant, pe$tes, gregatim inuolarunt in Pannonias, in Daciam, in ueterem regionem Marcomanno- rum, Lygiorum<03>: ut quondam etiam $æpe ex Africa in alias Europæ oras. Quin ut interdum unicus homo in longinquas regiones abit, nec redit un- quam, ita unum $olũ animal: quo modo annos abhinc propè uiginti in No rico captum e$t animal canis uillis ue$titum: cuius, ut cephi Æthiopici, prio ribus pedibus $imilitudo erat cum humanis manibus: po$terioribus cum humanis pedibus. Et Alberti cognomento Magni temporibus in Slauorũ $yluis cõprehen$æ $unt animantes duæ, mas & fœmina, quarum pedes prio res item erant $imiles manib. humanis: po$teriores pedibus humanis: eas ue rò ip$e putauit e$$e in $imiarũ genere. Ac ibim Ægyptiã in Alpibus à Mar- co Egnatio Caluino præfecto ui$am Plin. memoriæ prodidit. Aquilã &qring;<01> Northu$æ in Toringia, quũ ibi con$enui$$et, mortuam $cimus. Hoc etiã an- no, qui e$t octauus & uice$imus imperij Caroli quinti, lanius quidam Dyn cel$pyhelen$is aquilam profligatam occidit, & qua$i donum $enatui attulit: quæ aquila in eum in equo $edentem, pridie Epiphaniæ prope Rotelin op- pidum impetu tam uiolento inuolauit, ut non procul abe$$et à periculo ui- tæ. Eodem modo ueri$imile e$t aliquos etiam pi$ces, cùm $emel reliquerunt mare, in fluuios, qui per longin quas regiones fluunt, ingredi, & nunquã in idem redire. Hactenus de generibus animantium dixi, quæ in regionem è qua egre$$æ $unt, non reuertuntur: nunc dicam de his quæ reuerti $olent: quæ & eæd&etilde; $unt, & eadem ferè de cau$a, caloris $cilicet uel frigoris uitandi, à regione, cuius incolæ $unt, $emigrant: & quid&etilde; æ$tate in locis frigidis, hye me in tepidis morantur. Etenim homines qui ualetudini dant operam, ut tu eri $e po$$int à calore, in æ$tituis $unt: ut à frigore, in hybernis: qui mos in pri mis fuit Romanis. At<01> etiam reges et domini multarum gentium æ$tate in alias terras abeunt, in alias hyeme: nam reges Per$arum olim hyberno tem- pore Babylone degebant, uerno Su$is, æ$tiuo in Ecbatanis. Eodem modo <foot>be$tiæ</foot> <p n=>481</p> be$tiæ uolucres & aquatiles $olũ mutant & $ecedunt: quarũ aliæ in his ip$is regionibus & locis, in quibus æuum agere con$ueuerunt, refrigerationem in æ$tate, in hyeme teporem $olent per$equi: aliæ in longinquis & ultimis. Ac ferè uolant, natant, eunt ad habitandum in locis, in quibus aer ita $it tem peratus, ut cibos ferat uel $uggerat: quorum na$cendi facultatem eis adimit terra, quando frigore obriguit, uel calore exaruit: aqua eos non $uppeditat, quando cõglaciauit. Aues enim quædam æ$tiuo tempore in $yluis, hyema- li ad horrea & tecta plerun<01> cõmorantur: ut pica, cornix, lurida, quam <G>i)/k- t<*>o<19></G> Græci, Latini uocant galgulum: quædam cum æ$tate æuum agant in $yluis, hyeme demigrant in finitimos locos apricos, montium rece$$us $ecu- tæ: $icuti uultures, milui, $turni, turdi, merulæ, palumbes, upupæ. Aquatiles etiam uolucres temporibus hybernis $e conferunt ad lacus & fluuios, in au- $tri partibus $itos, qui frigore non congelant: aut ad aliquam fluminum par tem, cui aqua non conglaciat: ut ardeolæ, mergi, corui aquatici, onocrotali, fulicæ, anates imman$uetæ, querquedulæ: quædã ab ultimis qua$i terris di$ cedũt in ultimas: ueluti grues. Etenim, quod Ari$toteles tradit, ex Scythiæ campis profici$cuntur ad paludes Ægypto $uperiores, unde Nilus proflu- it. Abeunt etiam longius olores, ciconiæ, imman$ueti an$eres. Paucæ uerò aues hyeme in $yluis manent, ut tetraones, attagenes: minus multæ in agris, quarum in numero $unt perdices. Item pi$cium alij, ut uitare po$$int $olis ca lores, æ$tate de litore abeunt in altum: & contrà, ut con$ectari queant tepo rem, con$equenti tempore ex alto, in quo $e mer$erant, emergunt, ac in lito- re uer$antur: ueluti delphini: alij ex mari ingrediũtur in mare, ut thynni hy- berno tempore ex Ponto in magnum mare: & contrà uerno ex magno ma- ri in Pontum. Alij eodem tempore in fluuios, ut $almones, thyñi, $turiones.</P> <P>At<01> hæ animantes $ubterraneæ dici non po$$unt: ut nec ullæ aliæ quæ terræ cauernas non $uccedunt: etiam $i frigoris uitãdi cau$a hybernis men$i bus, caloris æ$tiuis occultentur & lateant, quales $unt in hominum genere qui multũ frigidas aut calidas regiones habitant: nam qui illas hyberno tem pore, qui has æ$tiuo in domibus latent, in quadrupedũ genere erinacei: hye me enim $e condunt in cauas arbores, in quas autumno poma cõportarunt. Similiter glires & mures Pontici, ac $erpentes quidã $e condunt in cauas ar- bores: $ed hi ip$i maxima ex parte, ut po$tea dicã, faxorũ cauernas $uccedũt. Quædã etiã blattæ & a$ellæ rimis parietũ & domorum latebris occultan- tur. Formicæ quo<01> condũtur in aceruis, in quibus cõgerendis uere & æ$ta te multum operæ & laboris con$ump$erũt. Apes item dome$ticæ hyeme in grediuntur in alueos, $ylue$tres aut in caua arborum, aut in terræ cauernas, aut in parietinas: crabrones quo<01> $ylue$tres in cauernas, & quo$dam qua$i nidulos arborũ: ue$pæ in earũd&etilde; domorumúe nidulos, quos æ$tate cõ$tru xerunt. Similiter hyeme latent in cauis arboribus nõ paucæ uolucres, ut cu- culus, picus, coruus, cuius caput rubra macula in$igne, qui propterea <G>w_ur)r(o- ko/rac(</G> à Græcis nominatur, upupæ quædam. At hirundines tam dome$ticæ quã agre$tes in loca uicina quæ $unt tepidiora $ecedũt: quæ $i defuerint eis, $e in angu$tis montiũ locis condũt, in quibus aliquando etiã $turni, palum- bes, turtures, merulæ, turdi, alaudæ, upupæ latere cõ$ueuerunt. Siue aut&etilde; in <foot>S arbo-</foot> <p n=>482</p> arboribus, $iue in montibus latuerint, ea de cau$a uerno tempore deplumes $olent cõ$pici. Satis multa, et forta$$is plura quàm in$tituta ratio po$tulabat, dixi de his animantibus quæ caloris frigorisúe uitandi cau$a non $ubeunt terræ ne<01> rimas ne<01> foramina, ne<01> $pelũcas. Quanquam quæ dicta $unt, ita apte natura cum his quæ $equuntur cohærent, ut di$tracta uix po$$int $a tis cõmode explicari. Igitur animantiũ, quarũ gratia poti$$imum hunc $cri- bendi laborem $u$cepi, tria $unt genera. Quædam enim uel noctu uel inter- diu $ubeũt terræ cauernas, at<01> in eis delite$cũt, dormiuntúe: $ed pleræ<01> o- mnes etiam hyeme egrediuntur ad pa$tum cape$cendum: quædã certo anni tempore $ubterraneas $uccedũt cauernas, & in eis graui $omno pre$$æ ali&qring;t men$es cõ$umunt: quædam ferè perpetuo occulte in terra latent. Primi ge- neris non $olum terrenæ $unt, $ed etiam uolucres: uerũ terrenas primò per$e quar. Earum aũt in numero habentur homines cauernas $ucced&etilde;tes, qui ex eo nominantur Troglodytæ: quorum alij eas cauernas $ubeũt caloris uitan di cau$a, ut qui in Africa habitant ad mare rubrum, & Syrticæ gentes: alij fri goris, ut qui in A$ia po$t Cauca$um montem incolunt planiciem $eptentri- ones uer$us $itam, & Scythicæ g&etilde;tes, & $ylue$tres homines, qui in Scandiæ regione Scricfinnia noctu nautis infe$ti $unt: quos ij rogis ardentibus abi- gunt. In Armenia etiam maiore, ut Xenophon optimus author $cribit, $unt domus $ubterraneæ, quarum o$tium putei in$tar angu$tũ e$t, inferior pars lata, aditus iumentis $unt fo$$iles, homines de$cendũt gradibus. Quin in Te nedo in$ula pi$catores hodie rupiũ $peluncis pro domibus utũtur: ut quon dam Cacus latro $pelunca inter Auentinũ mont&etilde; & $alinas -Facies quã dira tegebat Solis inacce$$am radijs: ut Sybilla Cumæa antro illo ad Auer num lacum tam mu$iuo opere in$igni quàm uaticinationibus nobili. Et Cir ce, mulier cantionibus clara, habitauit, <G><*>)n <25>_e/<*>i glafuroi_si</G>, ut Homerus ca- nit. In Sedunis etiã in tractu Sitten$i ad Bremi$am pagum ex rupe exci$a $i- ne ullis tignis & trabibus ligneis formatum e$t integrum cœnobium, hoc e$t, templum, cubicula, conclaue, culina, cella uinaria. Similiter in altis mon- tibus con$piciuntur arces $ubterraneæ: ut quæ in Alpibus Couolum nomi natur, in quam nec equites nec pedites po$$unt a$c&etilde;dere, $ed cùm homines, tum omnia ad uiuendum nece$$aria ad ip$am attrahuntur: quæ in præcipiti Siciliæ rupe, non longe ab Eryce monte exi$tit, cum Drepano promonto- rio coniuncta ponticulo, quo $olo adiri pote$t: quæ in Saxonia inter Blan- cheburgum & Halber$tadum e$t: quæ in Toringia inter Vimariam & Blan chenhainam prope Mellingum pagum: illius nomen e$t Reine$teinum ue- tus, huius Pufhardum, at<01> ea di$tat à Vimaria quatuor milib. pa$$uum: u- tra<01> ab habitatoribus nunc de$erta e$t & uacua: utra<01> habet in $axo inci$ã hypocau$ta, conclauia, $camna, $tabula, præ$epia, ianuas, fene$tras: Saxoni- ca uerò etiam templum, $upra quod incolæ extruxerunt $peculam, quæ $o la $ubiecta fuit $ub a$pectum. Hoc templum te$tudinis figura, & pila media rotunda in$igne e$t: cætera omnia $unt quadrata. Ip$e mons Saxonicus præ ceps e$t ex omni parte, præter eam qua a$cenditur: in cuius planicie excel$us collis clementer a$$urgit, qui qua parte planiciem $pectat, fo$$a $atis alta & la ta circumdatur: ex huius collis $axo arenaceo, nonnihil rubro, exci$o forma- <foot>ta e$t</foot> <p n=>483</p> ta e$t arx illa, cui multæ & magnæ fene$træ, quin in pede ip$ius mõtis cellæ $unt $ubterraneæ cum equorum item $tabulis. Vtra<01> arx hoc ænigma pe- perit u$itatum Saxonibus & Toringis,</P> <P>Dic quibus in terris arx alto condita monte,</P> <P>Mille ubi per tectum po$$unt errare bidentes.</P> <P>Hoen$teini etiam, quæ arx e$t Mi$enæ trans Albim, equorum $tabula in $a- xo inci$a $unt. Et Præne$tinæ fo$$æ $ubterraneæ literis celebrantur, in qua- rum una Caius Marius ob$e$$us, extinctus<03> occidit. Græcas quo<01> mulie- res, quæ meretricium quæ$tum faciebant publice, in cellulis $ubterraneis ha bita$$e ex comicorum $criptis apparet: à quibus <G>xamaitup<05>_a</G> nominantur. Et ganeum <G>a)<*>ga_s</G>, quòd e$$et in terra, dictum putat Terentij interpres. Tales etiam cellæ Romæ fuerunt, & frequentiores quidem $ub circo maxi- mo, qua pertinet ad naumachiã, & in uico Suburano, & Suramæniano at<01> Thu$co: quin Romæ $ubterraneæ Ditis aræ fuerunt, & $ubterraneum Con $i templum: ac antiquos dijs inferis effodi$$e $crobes $ubterraneas, nymphis antra legimus. In maritimis quo<01> Germaniæ quibu$dam urbibus, $icut in Pru$$is Danti$ci, & in Saxonibus Lubeci, bona uulgi pars $ub terra habi tat in te$tudinibus, $uper quas ex$tructæ $unt magnificæ domus, quæ à do- minis incoluntur. Eodem modo cuniculus, uulpes, fiber, lutra, meles, & for- ta$$is aliæ quædam be$tiæ $ubeunt cauernas, $ed egrediuntur ad pa$tum ca pe$cendum etiam hyberno tempore. Ac cuniculus quid&etilde; multos fodit $pe- cus, & in colles terrenos agit cuniculos: ex qua re nomen inuenit. Mane & ue$peri egreditur, reliquo tempore ferè latet. Aliquos aũt $pecus operit pul uere, ne deprehendantur. Sed eum uiuerra at<01> parui quidam canes, quibus e$t ad inue$tigandũ $agacitas narium, in $pecus & cuniculos immi$$i, aut li- quor feruens in eo$d&etilde; infu$us, fugatum & exturbatum pellunt in retia, qui- bus capitur. Cuniculis aũt nõ unus e$t color: uel enim in cinereo fu$cus, uel lepori nonnihil $imilis, uel maculo$us: quomodo candidi nigris uel rutilis maculis $tellantur. Vulpes uerò in primis ad fraud&etilde; callida, non tam ip$a fodit $pecus, quàm ab alijs animantibus effo$$os occupat. Et melem à $pe cu prærepto, quia eius os $tercorib. inquinat, fœtore abigit. Venatur lepo- res, cuniculos, mures, gallinas, aues, pi$ciculos. Dolo$e autem agit omnia. E- tenim $æpe lepores & cuniculos, dum $imulat $e cum eis colludere uelle, ca- pit incautos, muribus, ut feles, in$idiari $olet: gallinas noctu, clam ingre$$a in ca$as, prehendit & a$portat: aues, dum in$idio$e $e fingit mortuam, ad ip$am aduolantes, captas necat & deuorat: aquilæ impetũ $upina iacens in terra pe dibus arcet donec cõpreh&etilde;$am laniet. Cauda, quam huic animali magnã & uillis den$am natura donauit, à ripis in flumen demi$$a, pi$ciculos in eam in- natantes capit: & cum paululũ de ripa $e $ubduxerit, illam conqua$$ans pi$ci culos captos excutit in terram ac deuorat. Retror$um etiam gradi&etilde;do ad ni- dulum ue$parum accedit, quòd $ibi ab earum aculeis metuat: ac cauda in ni- dulum immi$$a, ue$pas excipit: mox his ip$is refertam extrah&etilde;s proximo la- pidi, uel arbori, uel parieti, uel maceriæ illidit: omnibus<03> ue$pis i$to modo oppre$$is & interfectis nidulũ ua$tat at<01> exinanit. Ead&etilde; cauda can&etilde;, cũ eam in$ectatur, hac & illac per ip$ius rictũ ducta, eludit. At erinaceum, quòd ob <foot>S 2 metum</foot> <p n=>484</p> metũ $e in globũ concludat, ut $e $pinis undi<01> po$$it defendere, permingit, eo<03> modo $uffocat. Etenim propter urinam in ip$ius os influentem $piritũ ducendi nullam habet pote$tatem. Ea uerò uulpis, quæ canis mediocris ma gnitudo e$t. Color aũt $æpe rutilus, priore tamen parte cane$cens: raro can didus, rarius niger. Fiber etiam & lutra egrediuntur ex riparum cauernis, in quibus latent, & $e in fluminibus mergunt, ac pi$ces capiunt quibus ue$cun tur: $ed fructus quo<01> & cortices arborũ comedunt. Lutra autem à lutando appellatur. Frequenter enim $e lauat cum capiendi pi$cis cau$a $e in aquas, i- mò $æpe in earum profundum, penitus immergit: quan<08> Varro hoc uoca bulum à Græcis fluxi$$e, & lytram iccirco nominatam putat, quod $uccide- re dicatur radices arborum in ripa, at<01> eas di$$oluere: ad tantum autem fere $pacium $ub aquis natat & currit antea<08> rur$us emergens aerem $piritu du cat, ad quantum arcus intentus $agittam pote$t emittere: quem aerem $i du cere nequit, ut cæteræ animantes gradientes, $uffocatur. Corpus eilatius & longius fele, pedes breues, dentes acuti: à fibro cauda, po$teriorib. pedibus, pilis differt. Nam lutra caudam habet longam & reliquarum quadrupedũ $imilem: fiber pi$cis: $quamis tamen non obductam, admodum pinguem, la tam ferè palmum, longam dodrantem. Is $i iacet in gradibus, caudam & po $teriores pedes demittit in flumen cum frigoribus non conglaciat: $i natat, cauda mota qua$i remigare $olet. Lutræ autem pedes omnes caninis $unt $i- miles: fibri priores caninis, po$teriores an$erinis. Etenim membranæ quæ- dam digitis $unt interiectæ: ita<01> hi ad natandum, illi ad eundum magis na- ti apti<03>: nam in aqua & in terra uiuit. Fibri uerò pilus e$t in cinereo cãdidus & inæqualis: ubi<01> enim à breuibus duplo longiores exi$tunt: $ed lutræ fu- $cus nonnihil ad ca$taneæ colorem deflectit, & breuis ac æqualis e$t, utri<01> uerò nitidus, & mollis, quare utriu$<01> pellibus conci$is fimbrias ue$tium ex pellibus nobilibus confectarum, $olent exornare: quanquã lutræ pelles lon. gè præ$tant fibri pellibus: attamen fibrorũ quo<01> pelles inter $e multum differunt colore: nam aliæ magis aliæ, minus ad nigrum accedunt, quædam ad rufum: nigriores quidem longe cæteris præ$tant, minus nigri medium locũ tenent, $ubrufi $unt deterrimi. Fiber autem in primis prouidus e$t & $olers: etenim fruticibus & arbu$culis dente, tanquam ferro, re$ectis ante riparum cauernas con$truit paruas qua$dam ca$as, & in ijs duos tresúe gradus, qua$i qua$dam cameras: ut cum aqua fluminis cre$cens inundauerit ripas, po$$it a$cendere cum decre$cens re$ederit, de$cendere. At<01> etiam cum arborem iam ferè $ecuit, quoties ictũ facit, rotiens $u$piciens con$iderat num $it ca$u- ra. Timet enim ne, $i eo ictu cõcidat, ab ea, priu$quã recedere de loco po$$it, incautus opprimatur. Nec uerò minus e$t cõ$tans in propo$ito quàm $o lers: nam quam arborem ad ripas primo elegit $ecandam, eam non mutat, e- tiam $i longo temporis $pacio di$$ecare nõ po$$it. Hoc animal uocem infan- tis in$tar mittit: ip$um aũt uenamur nõ modo propter caudã qua ue$cimur, & pellem qua ue$timur, $ed etiã propter te$tes, quibus ut medicamentis, uti mur: præ$ertim Ponticis: maximã enim uim habent: Eos te$tes, ca$torea me dici nominant. Fibrũ enim Græci uocant <G>ka/sora</G>. Sed fiber autore Varrone dictus ab extrema ora fluminis dextra & $ini$tra, qua maxime $olet uideri: <foot>nam</foot> <p n=>485</p> nam antiqui fibrum dicebant extremũ. At meles exit è cauernis, & uaga- tur in $yluis non aliter at<01> lupus, lupus ceruarius, lepus, aper, ceruus, trage- laphus, tarandus, alce, platyceros, caprea, ibex, rupicapra, dama, & aliæ plu- res. Verum hæ animantes in $yluis cubant: po$teriores tamen in alti$$imis montium $axis & rupibus. Meles aũt auide appetit mel, ex quo nomen hoc duxit. Magnitudine e$t uulpis aut canis mediocris, cuius quodãmodo $pe- ciem præ $e fert, maximè canina. Nam eius duo $unt genera. Vnum canis in $tar digitatum, quod caninum uocant: alterum ungulas, ut $ues, habet bi$ul cas, quod idcirco $uillũ appellant. Omnibus aũt melibus crura $unt breuia, dor$um latum, cutis $pi$$a, cuius in metu $ufflatæ di$t&etilde;tu, utor Plinij uerbis, ictus hominum, & mor$us canum arcent: quanquam, $i quando cum ij$dem pugnant, ualde mordent. Duris ue$tiuntur uillis, qui $unt uel albi uel nigri, & dor$um quidem abundat nigris, reliquum corpus albis, excepto capite, quod alternis quibu$dam qua$i lineis nigris & candidis à $uprema capitis parte ad rictum ductis decoratur. Cra$$æ autem meles non $unt, pingues ta men: quæ earum pinguitudo inuncta, uel cum alijs infu$a, renum dolores $edat. Ex huius animalis pelle collaria fiunt, quæ ex eo melia à Varrone no- minantur. In ripis etiam fluminum & lacuum nidos fingunt halcyones: nec Ari$totelem latuit eas in fluuios a$cendere, $ed hyeme non occultantur. A- uis e$t non multo maior pa$$ere. Cùm autem marinæ halcyonis corpus to- tum coloribus cæruleo, uiridi, $ubpurpureo, $ed mi$tis in$igne $it, adeo ut ne<01> collum, nec alæ aliquo ex eis careant, & ro$trum habeat $ubuiride, lon gum, tenue, fluuiatilis $eu ripariæ pectus purpureum e$t, collum & dor$um in uiridi cæruleum, alæ fu$cæ, ro$trum, ut etiam pedes, cinereum. Ve$citur pi$ciculis & uermibus. Lagopus quo<01> in alti$$imarum Alpium $pecubus iuxta glaciem, quæ tota nunquam æ$tate $olis calore liquefacta, uel alijs eti- am anni temporibus imbre dilap$a diffunditur, nidos cõ$truit & cubat. Ex pedibus, quos habet leporis in$tar uillis & quidem candidis, non plumis, ue$titos, nomen traxit. Ei magnitudo columbæ. Color hyeme candidus, æ- $tate in candido cinereus. Longe non uolat, $ed Alpibus $e tenet. Capta nõ uiuit, nedum man$ue$cit. Caro huius auis $ano palato e$t bona, ægroto $alu taris. At aues, quibus oculi diurno $pacio $unt hebetes, acres, acuti<03> noctur no, interdiu latere, noctu ex latebris euolare, & ad pa$tum $olent accedere, quas iccirco nocturnas appellant: quales $unt ue$pertilio, bubo, ulula, no- ctua, nycticorax. Verum hæ non $olum in tenebrico$is montium & rupi- um cauernis latent, $ed etiam in cauis arboribus, in ædificijs de$ertis, $ub te- ctis domorum magnificarum & templorum & turrium, quæ raro homines $uccedunt. Ve$pertilio autem uenatur culices & mu$cas, exedit pernas, ali- as<03> carnes $uillas de trabibus $u$pen$as. Cæteræ aues nocturnæ per$equũ- tur mures, hirundines, aues, $carabeos, apes, ue$pas, crabrones. Sed bubo e- tiam capit lepu$culos & cuniculos. Ea omnium nocturnarum auium maxi- ma ex $ono, imò uerò gemitu, quem edit, mihi uidetur nomen inueni$$e. Ca put habet magnum: corpus an$eris magnitudine, breue tamen & qua$i de- curtatum ac colore uarium: ro$trum curuum, ungues aduncos, oculos gran des. Huic non multum di$$imilis e$t ulula, $ed minor: quæ item ex ululãti <foot>S 3 uoce</foot> <p n=>486</p> uoce nomen hoc traxit. Cum his duabus cognationem habent noctuæ $ed differunt uoce. Nec enim ululant, uerũ edunt $onum, quem Ariftopha- nes <G>kikka<35>an_</G> nominauit. Earum quatuor $unt genera. Vnum, cui pluma au rium modo eminet: quod maximum e$t, & a$io uocatur. Alterũ eximij can- doris in gutture & uentre, alio qui candidis & luteis maculis alternis di$tin- ctum. Tertium paruũ, quo, ut etiam $equenti, aucupes uenantur aues. Quar tum minus illo: quod in rupibus $axis<03> uer$atur. Hoc, $icut & proximum, ciner<*>is & candidis maculis uariat, item alternis. Nycticorax autem, hoc <*> coruus nocturnus, niger e$t, ut alterius generis coruus, $ed eo plerun<01> <*>nor. At ue$pertilio, quæ ex ue$pere, quo euolat, nomen hoc duxit, mu <*> onnihil $imilis e$t, quare $cite $crip$it Varro: Factus $um ue$pertilio, ne<01> <*> muribus planè, ne<01> in uolucribus $um. Alas enim habet & uolat, quod <*> non conuenit cum muribus: $ed animalia parit, non oua, in qua re cum uo <*>ucrum natura non congruit, & fœtus uberibus admotos lacte nutrit, cum uolucres cibos conquirant undi<01>, quos in os pullorum in$erant. Præterea $unt ei dentes, quibus carent uolucres. Caput autem $imile habet muri uel cani: aures plerun<01> duas, raro quatuor: dentes $erratos: corpus ob$cure ful uis pilis ue$titum, ro$trum tamen nigrum, item aures: alas duas, quæ ut dra conis & pi$cis uolantis, non ex plumis con$tant, $ed ex membranis, & qui- dem nigris. In utra<01> uerò ala habet digitum, cui e$t unguis, caudam latam, & $icut alas, membranaceam, in qua duos pedes, quorum uter<01> quinos ha bet digitos uncis unguibus armatos, quibus in parietibus & rimis cauerna <*>um adhære$cit. Aut enim pendet, aut uolat, aut iacet. Quia uerò pedes non oriuntur ex corpore, $ed ex cauda, ei e$$e traditur coxendix una. Vocem a- eutam ut mus non emittit, uerum ferè ut catellus latrat. Geminos autem, ut Plinius, uolitat amplexa infantes, $ecum<03> deportat. Cauda & alis affixa di- es aliquot uiuit. Quinetiam Troglodytæ, qui in Africa habitant, interdiu, maxime uerò meridie latent in $uis $pecubus.</P> <P>De primi generis animantibus, quæ noctu uel interdiu in terræ cauernis delite$cunt, dormiuntúe $atis. Abeo ad $ecundi generis animantes, quæ cer to anni tempore, ut dixi, $ubterraneas cauernas $uccedunt, & in eis graui $o- mno pre$$æ men$es aliquot, qua$i mortuæ $ine cibo con$umunt, ac u$<01> ad finem eum latent, dum tepore ueris humo excitatæ reuiui$cunt, & remini- $cuntur cibum, quem tanto tempore oblitæ erant $umere. Tamet$i ex his de quibus iam dixi, aliquæ $unt etiam, ut omnis generis quædam be$tiæ $unt, in harum numero, ut $uo loco dicã. Hæ aũt aut terrenæ $unt, aut uolucres, aut aquatiles, aut earum uita e$t in terra pariter & in humore: $ed terrenas hic quo<01> primò per$equar. Ita<01> multæ quadrupedes hyemis aut æ$<*>- tis tempore $e in $pecus condunt. Etenim mures Alpini autumno $ubeunt cauernas, in quibus æ$tate cubare con$ueuerunt. Nam in eis ex fœno, $tra- minibus, $armentis ex$truunt cubilia, in quibus totam hyemem u$<01> ad uer erinaceorum in$tar conuoluti delite$cunt & dormiunt. In una cauerna ple- run<01> $eptem, aut nouem, aut undecim, aut tredecim. Mira uerò eis machi- natio & $olertia cum fœnum ac reliqua iam conge$$erunt. Vnus enim hu- mi $tratus erectis pedibus omnibus iacet in dor$o, in quem, tanquã in plau- <foot>$trum</foot> <p n=>487</p> $trum quoddam, cæteri ea quæ conge$$erunt, conijciunt, & $ic onu$tum, cauda mordicus appreh&etilde;$a, in $pecum trahunt, & qua$i quodam modo in- uehunt: ex quo euenit, ut per id temporis detrito dor$o e$$e uideantur. Ita<01> po$teaquam cubilia in $pecu $trauerint, ip$um aditum at<01> os eius $armen- ns & terra ob$truunt & obturant, ut tuti à uentorum ui, ab imbribus, à fri- gore e$$e po$$int. Tam autem arcte & grauiter dormiunt, ut effo$$i & extra- cti non excitentur antequam in $ole expo$iti uel ad ignem locati concalue- rint. Hic mus cognomen ex Alpibus, in quibus na$citur, traxit: color ei e$t aut fu$cus, aut cinereus, aut rutilus: magnitudo ferè leporis: muris $pecies ac figura, ex qua mus dicitur. Attamen mutilas habet aures & qua$i decurta- tas: priores dentes longos & acutos: caudam amplius duos palmos longã, pedes breues & uillis $uperius refertos: digitos pedum ur$inis $imiles: un- gues longos, quibus alte effodit terram: po$terioribus pedibus non $ecus ac rur$us ire $olet, ac interdum ingredi bipes. Si cibus huic animanti datur, eum in priores pedes $umit, ut $ciurus: ut idem $ciurus & $imia erectus u$<01> eo in clunibus re$idet quoad ip$um comederit. Ve$citur non modo fructi- bus, $ed etiam pane, carne, pi$cibus, iure, pulmento: cupide uerò lacte, buty- ro, ca$eo, quæ cum mãdit, oris $uctu $onitum $ic uti porcellus edit. Multum dormit: at cum uigilat, $emper aliquid agit, $tramina, fœnum, linteola, ralla cubili $uo importans: quibus os ita complet, ut nihil amplius capere po$$it: reliquum pedibus accipit & trahit. Cum irritatus exar$erit iracundia, acriter mordet. Si quando inter $e colludunt mures Alpini, ut catelli clamorem fa- ciunt. Cum è cauerna montiuagi egrediuntur ad pa$tum, ex eis unus ali- quis remanet iuxta illius aditum, quàm pote$t diligenti$$ime & longi$$ime pro$piciens. Is cum uel hominem, uel armentum, uel feram uiderit, $ine mo- ra clamat: quo audito undi<01> omnes ad cauernam concurrunt. Eorum aut&etilde; uox fi$tulæ acutæ & lædentis aures $imilis e$t: qua & mutation&etilde; aeris $igni- ficant, & $ibi quid aduer$i accidere. Dor$um ualde pingue hab&etilde;t, quum cæ- teræ corporis partes $int macræ: quanquam hæc uere nec pinguitudo nec caro dici pote$t: $ed, ut mammillarum caro in bubus, inter eas e$t medium quiddam. Illud ip$um utile e$t puerperis, & his quæ ex utero laborant: qui- bus etiã eorum prode$t pinguitudo. Vigilias præterea tollit. Glires eti- am hyeme nõ $olum in cauis arboribus, de qua re $uprà dixi, $ed in terræ la- tent $pecubus. Glirem autem Ari$toteles <G>e)leio\<19></G> nominat, cinereus, ut Alber tus $cribit e$t, excepto uentre, qui albicat. Ab eo di$$ert be$tiola paulo mi- nor: quam alij Græci hac de cau$a <G>kamyi/<15>ro<19></G> uocarũt, quod uertat & $ur$um uer$us inflectat caudam: aliqui uerò <G>ski/<15>ro<19></G>, quòd cauda $ua uillis ue$tita & conferta, qua$i flabello corpus $oleat inũbrare: aliqui <G>m<25>_ ski/<15>ro<19></G>, quòd præ terea $imilitudin&etilde; quandã gerat, $peciem<03> muris: $icut etiam $ciurus Fenni- cus, qui nõ cauda, nõ figura & liniam&etilde;tis totius corporis, nõ magnitudine, nõ moribus, $ed $olo colore differt à no$trate $ciuro: nã in candido cinereus e$t, cum $ciurus no$tras $it aut rutilus, aut niger: attamen in ea Sarmatiæ par te, quam hodie Poloniam uocamus, inuenitur cui rutilus color mi$tus cine- reo. Vtri<01> autem $ciuro, hoc e$t tam Fennico quàm no$trati, duo inferiores dentes $unt longi: uter<01> cũ graditur, demi$$am caudam trahit: quũ ue$citur, <foot>S 4 cibum</foot> <p n=>488</p> cibũ in priores pedes, quibus ut mures utitur pro manibus, $umit: po$terio- rib. et clunibus in$i$tit: ue$citur uerò faginis glandibus, ca$taneis, nucibus a- uellanis, pomis, & $imilib. fructibus. Hyeme uerò conis abietis, piceæ, tedæ, aliarum<03> arborũ. Vtri<01> uerno t&etilde;pore pariũt, & pullos, $i quis manũ in ni- dũ immi$erit, in aliũ, nam faciũt plures, transferũt. Vtrorũ<01> carn&etilde; tenues co medunt: diuites, &qring;d gu$tatũ $apore quodã ingrato cõmoueat, raro mandũt. Vtri<01> quan<08> in arborib. uer$antur, $e tam&etilde; hyeme nõ condũt. At gliribus cum hyberno tempore latent, pro cibo $omnus: at<01> per id t&etilde;poris pingue- $cunt. Quare recte de glire $crip$it Martialis,</P> <P>Tota mihi dormitur hyems, & pinguior illo Tempore $um, quo me nil ni$i $omnus alit.</P> <P>Eius autem caro dulcis. Et$i uerò glires uiuunt in $yluis, ut non immerito de eorum penuria in Fundanio, uel De admirandis Varro his uerbis cõquera tur, Glis nullus e$t in $ylua mea: tamen ueteres gliraria habebant. Quæ qua- lia debeant e$$e, idem Varro libro tertio De re ru$tica tradidit. Et hodie in quibu$dam locis $ylue$tribus incolæ fodiunt tellur&etilde;, ut in eius cauernis gli- res inhabitare, & quando uelint eos capere, & in cibo uti po$$int. Apud Ro manos uerò gliribus uiuarijs in dolijs Fuluius Hirpinus in$tituit, ut Plinius $criptum reliquit. Mus autem Ponticus, quem hodie uocant Hermelam, hyeme $olũ in cauis latet arboribus, ut $uprà dixi. E$t uerò totus niuis in$tar candidus, excepta cauda digitum longa: eius enim dimidia pars, & quidem inferior, nigerrima. Huic animanti magnitudo $ciuri. Per$equitur mures & aues quibus ue$citur. Eius pelles in precio$arum numero habent: ut etiã mu ris quem La$$iciũ uocant: is in cinereo candidus e$t, nec duobus digitis cra$ $ior. At mus Noricus, quem Citellum appellant, in terræ cauernis habi- tat. Ei corpus ut mu$telæ dome$ticæ, longum & tenue: cauda admodũ bre- uis: color pilis, ut cuniculorum quorundam pilis, cinereus, $ed ob$curior. Si cut talpa caret auribus, $ed non caret foraminibus, quibus $onum ut auis re- cipit. Dentes habet muris dentium $imiles. Ex huius etiam pellibus, quan- quam non $unt precio$æ, ue$tes $olent confici. Subit etiam terræ cauernas mus Pannonicus, cui color $ubuiridis, $pecies mu$telæ, magnitudo muris. Sorex quo<01> men$ibus hybernis $e condit in terra, in quam cauerna ad pe- dum ferè trium altitudinem de$cendit: effo$$us & in $ole expo$itus, ut cæte- ræ animantes, quæ totam hyemem dormiunt, $en$im $e mouens euigilat: ei dodrantalis longitudo: color æ$tate rufus, fu$co mi$tus, autumno cinereus: aures, ut Plinius $cribit, pilo$æ: caudæ caulis infima parte $eto$us: nec enim totam habet, ut $ciurus, uillis cõfertam et plenam: quinetiam auriũ pili $unt perexigui: hic mus $ylue$tris arbores, $icuti glis & mus Ponticus, & $ciurus, $candit: $emina pyrorum comedit, & nuces auellanas: quare apud Germa- nos ex corilo nom&etilde; inuenit. At alter mus $ylue$tris $orice breuior e$t, ete- nim $emipedalis: color dor$o & lateribus murinus, uenter albicat: is $ub fru ticibus terram fodit ad duûm pedũ altitudinem: in <03> ultimam cauernæ, ad pedes quatuor longæ, part&etilde; cõgerit omne genus glandiũ, at<01> nucleos cera $orũ & prunorũ, aliorum<03> fructuũ, $ed maxime nuces auellanas, & quid&etilde; optimas: unde etiam ip$e ab i$tius generis nucibus nomen traxit: in cauerna <foot>fere</foot> <p n=>489</p> fere media nidum pilei in$tar ex folijs arborũ facit, ut aqua, $i quando ea $til lauerit terra, extrin$ecus defluat, ip$e $iccus intus in nido cubet: ad alterũ eti- am cauernæ latus habet foramen, per quod ex ea, cum auellanæ nuces effo- diuntur, effugere po$$it. Mus aũt araneus ueluti reliqui mures dome$tici, non latet in terra: qui ex eo, quod uenenũ mor$u, $icut araneus, in$erat, apud Latinos nomen duxit: apud Græcos uerò, qui <G>muga/lh<19></G> uocant, ex eo quod magnitudine, ut Aetius, qui breuiter eum de$cribit, autor e$t, muri $it æqua lis, colore mu$telæ $imilis: hoc e$t in fu$co $ubrufus, excepto u&etilde;tre, qui ex ci- nereo albicat, ro$tellũ habet longiu$culum: in utra<01> maxilla dentes in bifi- dos mucrones de$inunt: quare animantes ab eo mor$æ quadrifida uulnera accipiunt: ocellos habet minutulos & nigros: caudam breuem, & in ea bre ui$$imos pilos, eius mor$us in calidis regionibus plerun<01> e$t pe$tifer, in fri- gidis non e$t: $ed ip$e diuul$us, aut di$$ectus, & uulneri impo$itus proprio ueneno medetur: hunc captum feles interimunt, ab eius ueneno abhorren- tes non mandunt: ut nec murem maior&etilde;: qui, tamet$i etiam ip$e hyeme nõ la tet, tamen in ualle loachimica ex proximis domicilijs in cuniculos ingredi- tur, & in his uer$atur: alioqui hyberno etiã tempore in domibus no$tris $o- let uagari: mole corporis mu$telæ minimæ magnitudinem fere a$$equitur & exæquat: pilis e$t $ubnigris: cauda procera, nec admodũ gracili, nec pror- $us nuda pilis. At in terra latent aliquot mu$telarũ genera: nã plura $unt: e$t e&mtilde; mu$tela dome$tica, quã Græci <G>gos\l<22></G>, Germani ex $ono qu&etilde; edit, ui- $elã nominãt. Ea plerũ<01> e$t in dor$o & laterib. rutila, raro $ubfulua: in guttu re & u&etilde;tre $emper cãdida: quin nõnunquã tota candida reperitur, quanquã rarius. Corpus habet tenue, & in longius ductũ: caudã breu&etilde;, primores den tes breues, nõ $icuti mus, longos, appet&etilde;s e$t $eui. Catulos nuper natos, quia ab hominib. et nõnullis alijs animãtib. eis periculũ metuit, $ingulis dieb. ore prehen$os aliò trãsfert. Per$equitur mures, depugnat cũ $erpentibus, $ed ut à ueneno tuta $it, prius edit rutã. Vbera uaccarũ mordet, quæ <08>primũ in tu more fuerint, mu$telina pelle perfricata $anãtur: Hæc mu$tela, $i no$træ do- mi uiuit, et$i habet $uas cauernas, nõ diu ac multũ $e cõdit: $i ruri, hyberno t&etilde; pore in $pecub. latet. Secundũ mu$telarũ genus Germani iltiß nominãt ex Græco uocabulo <G>i)/ktis</G>, quo erudita illa gens appellat $ylue$trem mu$telã: id uerò habitat in riparũ cauernis, ubi lutræ & fibri more pi$ces captos come- dit: & uer$atur in $yluis, ubi prehendit aues: in domibus, ubi gallinas: quare Plinius eã e$$e dome$ticã diceret: quarũ $anguin&etilde; exugit: $ed ne clamare po$ $int, earũ capita primo mordicus aufert. At<01> etiã earũd&etilde; oua, quæ furari $o- let, ac multa in unũ cõgerere, exorbet. Aliquãto maior e$t mu$tela dome$ti- ca, breuior, $ed cra$$ior ea $ylue$tri, quæ martes uocatur: pilos habet inæ qua les & nõ unius coloris. Ete&mtilde; breues $ubfului $unt: lõgi, nigri: qui $ic ex mul tis corporis partibus emin&etilde;t, ut di$tinctæ nigris maculis e$$e uideãtur: atta- men circa os e$t candida: cũ grauiter exar$erit, male olet. Quocirca no$tri ui li$$imum quod<01> $cortum, & maxime fœtidum, pellem huius ictidis $olent nominare. Tertium mu$telæ genus etiam $ylue$tre, in $axorum rimis & cauernis cubat, quod à Martiale martes, à Germanis martarus nominatur. Martialis uer$us hic e$t in libro decimo Epigram. ad Maternum,</P> <foot>Venator</foot> <p n=>490</p> <P>Venator capta marte $uperbus ade$t. Ei magnitudo felis, $ed paulo lon- gior e$t: crura uerò habet breuiora, item<03> breuiores ungues. Totũ eius cor pus pilis in fuluo $ubnigris ue$titur, excepto gutture, quod candidum e$t. Hæc mu$tela, $imiliter at<01> proxima, ingreditu<*> domos & necat gallinas, ea rum<03> $anguinem exugit, & oua exorbet. Quartum mu$telæ genus item $ylue$tre, in arboribus uitam uiuit, quod etiam uocabulo martis appellatur. Ea mu$tela $yluas in$olenter & raro de$erit: at<01> in hoc differt à proxima $u- periore mu$tela: & in$uper quod guttur eius lutei $it coloris, & quod reli- qui corporis pilus magis $it ob$cure fuluus. Huius duo genera quidam e$$e cen$ent: unũ quod in fageis $yluis uer$atur: alterum quod in abiegnis, at<01> id $anè e$t a$pectu pulchrius. Quintum mu$telarum genus omnium pul cherrimum & nobili$$imum e$t, quod Germani zobelam uocant: in $yluis, ut martes de qua iam dixi, degit, ea paulo minor, tota tamen ob$cure fulua, præter guttur, quod habet cinereum. Mu$telæ horum triũ generum boni- tate cæteris omnib. eo magis præ$tãt, quo plures pili candidi cũ fuluis per- mi$ti fuerint. Zobelinæ aut&etilde; pelles precij maioris $unt <08> panni auro texti. Etenim cõperi optimas quadraginta numero, tot e&mtilde; uno fa$ciculo colliga- ri & unà uendi $ol&etilde;t, plus quàm milibus nummûm aureorũ ueni$$e. Omne aũt mu$telarum genus ira in citatum graue quiddam olet, $ed maxime id &qring;d Germani iltiß appellant: omnis præterea mu$telæ $tercus aliquantum redo let mu$cũ. Noerza aũt, quæ item in $yluis uer$atur, magnitudine e$t mar- tis: pilos uerò habet æquales, & breues, at<01> colore ferè $imiles lutræ pilis: $ed noerzæ pelles longè lutræ pellibus antecellunt: at<01> hæ etiam præ$tant $i pili candidi cum reliquis fuerint mi$ti. Reperitur hoc animal etiã in ua$tis & den$is $yluis quæ $unt inter Sueuum & Vi$tulam. Et$i uerò mu$telæ omnes nec hybernis latent men$ibus, ne<01> $ubeũt terram, tamen earum for- mas expre$$i $ingulas, quod id, ut arbitror, rerum naturalium $tudio$is utile $it futurum. At uiuerra quæ cuniculos ex $pecubus exturbat, paulo maior e$t mu$tela dome$tica. Color ei plerũ<01> in albo buxeus. Audax hoc animal & truculentũ, ac omni ferè animantiũ generi infen$um at<01> inimicum natu- ra $anguin&etilde; earũ quas momorderit ebibit, carn&etilde; nõ fermè comedit. I$tius fer me ferocitatis e$t etiã agri ua$tator & Cereris ho$tis hame$ter, qu&etilde; quidam Cricetũ nominant: incolæ Pale$tinæ quondã Græce <G>a)rktomu_<19></G> uocarunt: et quid&etilde; iccirco &qring;d generis & murini $it, & ur$ini, cũ erectus po$terioribus pe- dibus in$i$tit ob uentris nigror&etilde; e$$e uideatur: exi$tit iracũdus & mordax a- deo ut $i eũ eques incaute per$equatur, $oleat pro$ilire, & os equi appetere: & $i preh&etilde;derit, mordicus tenere. In terræ cauernis habitat, nõ aliter at<01> cu niculus, $ed angu$tis: & idcirco pellis, qua parte utrin<01> coxam tegit: à pilis e$t nuda. Maior paulo <08> dome$tica mu$tela exi$tit: pedes habet admodum breues. Pilis in dor$o color e$t ferè leporis: in uentre niger, in lateribus ruti- lus, Sed utrun<01> latus maculis albis, tribus numero di$tinguitur. Suprema capitis pars, ut etiã ceruix, eund&etilde;, qu&etilde; dor$um, habet color&etilde;, tempora rutila $unt, guttur e$t cãdidũ: caudæ, quæ ad tres digitos trã$uer$os lõga e$t, $imili ter leporis color. Pili aũt $ic inhærent cuti, ut ex ea difficulter euelli po$$int. Ac cutis quid&etilde; facilius à carne auellitur, <08> pili ex cute radicitus extraliãtun. <foot>At<01></foot> <p n=>491</p> At<01> ob hanc cau$am & uarietat&etilde; pelles eius $unt precio$æ. Multa frum&etilde;ti grana in $pecũ cõgerit, et utrin<01> dentib. malas e&mtilde; amplas habet at<01> laxas, mandit. Quare no$tri homin&etilde; uorac&etilde; huius animantis nomine appellant, tanquam $ciurus priorib. pedibus tũ aures & os demulcet, tum cibũ $umit: in<03> eos erectus, po$teriorib. & clunibus in$i$tens edit. Ager Toringiæ eo- rum animalium plenus ob copiam & bonitatem frum&etilde;ti, ne<01> Mi$enæ eo- rum expers e$t: nam in tractu Pegano & Lip$iano reperiũtur. Criceto mi nor e$t uormela, & magis uaria. Etenim præter uentrem, qui it&etilde; niger e$t, to tum corpus albis, $ubluteis, rutilis, ob$cure fuluis maculis decoratur. Cauda etiam, quæ longa $efquipalmum, habet pilos cinereos cum candidis permi- $tos, $ed extrema parte nigros. Hactenus dixi de murium & mu$telarum ac cognatorum animaliũ generibus, quorũ maxima pars $uccedit cauernas $ubterraneas: nunc de hi$trice dicam, qui item in $pecus $ecedit, $ed æ$tiuis, ut Albertus $cribit, men$ibus: id<03> facit contra morem cæterarum animanti um. Eum Græci quidam <G>a)kanqo/xoiro<19></G> uocant, quòd & $imilitudinem gerat $peciem<03> porci bime$tris, & $pinis erinacei in$tar hir$utus $it: attam&etilde; caput habet leporino $imilius: aures humanis, pedes ur$inis. Iuba ei e$t $uperiore parte erecta & priore cana, tubercula cutis, quæ ex utra<01> oris parte $unt, $e- tas longas & nigras continent ex eis natas: quin reliquæ etiam $etæ $unt ni- græ. Primæ $pinæ à medio oriũtur dor$o & à lateribus, $ed longi$$imæ à la- teribus, $ed longi$$imæ à $uperiore eorũ parte. Quæ $ingulæ partim nigræ, partim candidæ $unt: longæ duos, uel tres, uel quatuor palmos, quas, $i quã do libitum fuerit, ut pauo caudam erigit, ingre$$urus in caueam demittit: ir ritatus iracundia cum cutem intendit, mi$$iles in ora urgentium canum infi- git, aut tãto impetu iaculatur ut in ligno figat. Dentes, ut lepus, quatuor ha bet longos, duos $uperiore parte, & duos inferiore. Noctu uigilat, interdiu dormit. Ve$citur pane cõminuto, pomis, pyris, rapis, pa$tinacis, bibit aquã, $ed cupide uinum dilutum. Hoc animal gignit India & Africa, unde ad nos nuper allatum e$t. Vr$i præterea $e hyemis tempore in $pecuũ latebras, quas locus ip$is $uppeditat, conijciunt: quòd $i nullas $uppeditet, eas priori bus pedibus pro manibus u$i, faciunt ex ramis & fruticibus conge$tis & ita ton$tructis ut non recipiant imbres, in quæ latibula $upini irrepunt. Tim&etilde;t enim de $uis ue$tigijs, quòd in $olo impre$$a eos uenatoribus prodant. Ma- res autem quadraginta dies, fœminæ quatuor men$es $e occultant latehris: quo tempore candidam informem<03> carnem & pariunt, & lambentes $en- $im in propriam formant figuram: quod non ignorauit Ouidius qui canit<*></P> <P>Nec catulus partu, quem reddidit ur$a recenti,</P> <P>Sed male uiua caro e$t: lambendo mater in artus</P> <P>Fingit, & in formam, quantam capit, ip$a reducit.</P> <P>Abditi primũ iacent & arctius dormiunt ad dies quatuordecim, multũ<03> tam graui $omno fiunt pingues: deinde re$ident, & priores pedes $ugentes uitam ducunt. Ex latibulis uerò rur$us prodeunt uere: mares ualde pin- gues, fœminæ non item, quod pepererint eo tempore, aluum a$trictam $ol- uunt aro herba deuorata. Et$i uerò ur$i $unt auidi$$imi cædis, tamen ur$æ in homines $i pro$trauerint $e, & os ad terram uerterint, ac aerem $piritu non <foot>duxerint,</foot> <p n=>492</p> duxerint, nullam adhibent $æuitiam: $ed eos tantũmodo odorantes, tar quã mortuos, quos odi$$e exi$timantur, relinquunt: ur$i autem hominibus no- $tris noti $unt: multos enim regiones frigidæ gignunt, & quidem fu$cos aut nigros: quorũ duo $unt genera, magni & parui: hi facilius arbores $candũt, & in tantam magnitudinem, in quantam illi, nunquam cre$cunt. Vtri<01> co- medunt carnes, mel, fructus arborũ, herbas. My$ia uerò albos ur$os gignit, qui pi$ces, ut lutra & fiber, capiunt. Latet etiã in terra hybernis men$ibus lacerta: quan quam fuerunt qui negarent eam $eme$trem uitam excedere: re- liquis aũt anni temporib. plerun<01> in rubetis & $pinetis $olet uer$ari: ei qua- drupedi lingua bifida & pilo$a: pedes humiles: uerno t&etilde;pore uiridis color: æ$tiuo nonnihil pallidus. Latet lacerta Chalcidica, ex ærei coloris lineis, quibus tergum eius di$tinguitur, nominata. Eadem $eps uocatur, quod uul nus, $i quem momorderit, putre$cat, & $anie male olente $oleat manare: à la- certa uiridi nõ corporis figura differt, $ed colore tantum. Latet lacerta aqua tilis, cuius uita e$t in aqua & in terra, $ed crebrius in aqua. Gignitur in lacu- nis opacis, quæ in pingui $olo $unt, & in quibu$dã mœniũ fo$$is. Parua e$t, & hanc præterea habet ab alijs lacertis in colore di$$imilitudin&etilde;, <09> ip$a uel cinerea $it, uel in cinereo fu$ca. Te$tudinis aut $alamandræ in$tar tardius in- greditur. Irritata $i exar$erit, elata, et quodã modo inflata, rectis pedibus in$i $tit, & terribilis oris hiatu acriter oculis intuetur eũ à quo fuerit lace$$ita: ma nat<03> $en$im lacteo & uiro$o $udore u$<01> dum tota fiat candida. Impo$ita $a li caudã mouet ac effugere conatur: nam eum quia ualde mordet, nõ pote$t ferre, $tatim<03> moritur: cùm alioqui uerberata diu uiuat. Latet chamæle- on, in India & Africa natus: cuius, ut Ari$toteles $cribit, corpus in lacertæ fi gurã e$t formatũ. Eius uerò, ut pi$ciũ, & latera deor$um ducta & directa cũ uentre iungũtur, & $pina lateribus imminet. Facies $imillima $imiæ, quã Ce bũ uocant. Cauda prælonga, quæ in tenue de$init, & lori modo permultis implicatur orbibus. Quum $teterit, altius quàm lacerta ab$cedit à terra. Cru ra non aliter ac lacerta inflectit: $inguli eius pedes diui$i $unt in binas partes: quæ talem inter $e habent $itum, qualem pollex ad reliquam manus partem ei oppo$itam. Quin etiam hæ ip$æ partes $ingulæ paululũ in digitos quo$- dam diui$æ $unt: priorum quidem pedũ interiores tripartito, exteriores bi- partito: po$teriorum uerò interiores bipartito, exteriores tripartito. Digiti præterea unguiculos habent $imiles unguibus animantium, quibus $unt a- dunci. Totum corpus crocodili in$tar a$perum. Oculi in rece$$u cauo po$iti prægrandes, rotundi, obducti cute $imili reliqui corporis cuti: in quorũ me dio exigua relicta e$t regio, qua uidet: eam nunquam cute operit. Oculum uer$at in orbem, & a$pectum quoquo uer$us refert, at<01> ita quod uult, cer- nit. Mutat colorem inflatus: cùm aliàs niger à crocodili colore non mul- tum differat: & ut lacerta, pallidus $it, nigris tamen, ut pardus, maculis e$t ua rius. Fit autem mutatio coloris totius corporis. Nam & oculorum & cau- dæ color non aliter ac reliqui corporis mutatur: motus eius, ut te$tudinis, admodum tardus e$t. Palle$cit cum moritur, & uita defuncto idem color in $idet. Gulam & a$peram arteriam eodem $itu continet quo lacerta. Carnem nu$quam habet ni$i in capite & maxillis, cætera membra carent ea, Exiguæ <foot>uerò</foot> <p n=>493</p> uerò carũculæ $unt maxillis & caudæ, qua parte corpori e$t agnata. Sangui nem tantũmodo habet in corde, in oculis, in loco cordis $uperiore, & in ue- nis hinc ductis: at<01> in his quidem perpaucum. Cerebrum paululum $upra oculos po$itum, & cum eis continens e$t. Cute autem oculorum exteriore detracta cõplectitur quiddam quod uelut annulus æ<*>eus tenuis pellucet. Membranæ multæ ac robu$tæ & quæ multo præ$tãt his quæ cæteris $unt, di$tribuuntur in totũ eius corpus. Totus di$$ectus diu $pirat, quòd exiguus admodũ motus adhuc in ip$ius in$it corde. Cum omnes corporis partes cõ trahit, tũ uel maxime co$tas. Lien&etilde; qui cõ$pici po$$it, nu$quã continet. Aura uerò perhibetur ali: unde Ouidius non modo dulcis, $ed etiã doctus poeta:</P> <P>Id quo<01> quod uentis animal nutritur & aura,</P> <P>Protinus a$$imilat, tetigit quo$cun<01> colores.</P> <P>Stellio etiam latet, figura $imilis e$t lacertæ, natura chamæleonti: nam rore tantũ uiuit, & præterea araneis & melle. Eum Nicander <G>a)ska/la<35>o<19></G>, Ari$to- teles <G>a\skala<35>w/t<22></G> nominat. Etenim illius tergũ guttis $tellarũ in$tar lucen- tibus pictũ: ex qua re etiam apud Latinos nom&etilde; inuenit: at<01> hoc differt à la certa. Idem <G>galew/ths</G> à Græcis uocatur. Vt anguis exuit uere membranã hy bernam tanquam $enectutem: eam<03> ni$i præripiatur, deuorat. Quem mo- morderit $tellio, $tupor opprimit. In Græcia e$t uenenatus & pe$tifer, in Si- cilia innocens. Aduer$atur $corpionibus: uitam agit in $epulchris, in came- ris, in locis o$tiorum & fene$trarum: in clu$us in uitro uitam $ine ullo cibo $u pra $eme$tre $pacium ducere pote$t: eius oculi tantũmodo intume$cunt, ma li præterea nihil tum patitur.</P> <P>Latet præterea hybernis men$ibus $alamandra. Etenim hoc anno in Fe- bruario Snebergi maxima uis $alamandrarũ ex uicinis locis collecta, agglo merata<03> in ultima cuniculi cuiu$dam, quondam in Molebergum montem acti, tunc uerò in$taurati, parte fuit reperta. Et proximo anno in Nouembri $alamandra uiua ex fonte finitimæ $yluæ per fi$tulas in hoc oppidũ influxit. Pluuiæ aũt & $ub$equens $erenitas $alamandras ex citant ex uenis, uenulis, cõmi$$uris<03> $axorũ: hanc quadrupedem, cui item lacertæ figura, Germani, quia propter crura breuia tarde graditur, Græco nomine <G>mo/lgh<19></G> appellant. Caput ei magnum, uenter lutei coloris, ut etiã ima caudæ pars: reliquũ cor- pus totum alternis maculis nigris & luteis qua$i $tellatum di$tinguitur. Pro pter frigus ignem, non aliter ac glacies, extinguit: quo modo etiã oua $erpen tium in ign&etilde; camini coniecta, flãmam $ol&etilde;t extinguere: attam&etilde; tam ip$a oua quàm $alamandra cõburuntur. Salamandra aũt irritata $ani&etilde; euomit lacteã: huic animali nec ma$culinum nec fœmininũ genus fal$o putant e$$e. Te$tu do etiam terre$tris totã hyemem in terra latet, at<01> graui $omno pre$$a tem- pus $ine ullo cibo traducit. Scarabei deni<01> rutili, & grylli, qui poti$$imũ noctu $trident, aridam fodiũt terram, ut in eius cauernis cubent æ$tate: gryl li dome$tici etiam hyeme. Nam $carabei ante autumnũ, imò prius intereunt quã tota æ$tas effluxerit: grylli agre$tes ante hyemem, ut etiam aranei nigri, qui $imiliter habitant in terræ rimis. At $colopendra in truncis arborum, aut in lignis $upra terram locatis, aut in palis terræ infixis, unde nomen inue nit, cùm putre$cunt, & gignitur & uiuit: quibus amotis aut cõmotis egredi- <foot>T tur:</foot> <p n=>494</p> tur: aliàs plerun<01> $olet latere. Pennis caret, $ed plurimos habet pedes: quo- circa eam ex Latinis alij multipedã, alij centipedam, alij millipedã uocarũt: $i quando repit, partem corporis mediã tanquam arcum intendit: $i bacillo aliaue re tangitur, $e contrahit. Color ei æneus, corpus tenue, nec ualde latũ, longũ uerò tres digitos, aut $ummũ quatuor. Iam in uolucrib. quæ $e con dunt, hirundines ripariæ $unt. Ete&mtilde; plures numero inter $e nexæ hybernis men$ibus lat&etilde;t in ripis fluminũ, lacuũ, paludum, & in litoribus ac $copulis maris: unde accidit, ut pi$catores interdũ ita inter $e iunctas ex aquis extra- hant. Dictæ autem $unt ripariæ, quòd $oleant ripas excauare, & in eis nidos cõ$truere ac latere: has Græci & <G>a)/w_oda<*></G> uocant, nõ &qring;d $ine pedibus $int, $ed eorũ careant u$u: & <G>kuye/l<15>s</G>, quòd oua pariãt et excubent in ci$tellis longis, ex luto fictis: quibus aditus $it angu$tus, ut omni anni tempore belluas & homines uitare, hyeme à frigoribus tutæ e$$e po$$int. Hoc differũt ab hirun dinib. tam agre$tibus <08> dome$ticis, quòd tibias habeãt hir$utas. Hæ, inquit Plinius, $unt quæ toto mari cernũtur, nec unquã tam longo naues, tam<03> cõ tinuo cur$u recedũt à terra, ut non circumuolitent eas apodes. Cætera gene ra re$idunt & in$i$tunt, his quies, ni$i in nido nulla: aut pendent, aut iacent.</P> <P>Hyeme etiã in cauernis montium, et$i non in his $olis, latent ue$pertilio- nes, bubones, ululæ, noctuæ, hirundines, $turni, palumbes, turtures, meru- læ, turdi, alaudæ, upupæ: de qua re $uprà dixi.</P> <P>Iam ex aquatiliũ quæ latent genere, quædam hyeme, quædam æ$tate cõ- dunt $e, uel in cœno, uel in arena: & ita quid&etilde; $e in ijs condũt, ut reliquũ cor- pus totũ tegatur, os $it liberũ. Hybernis men$ibus hi pi$ces condunt $e, pri- madiæ, hippurus, coracinus, murena, orphus, conger, turdus, merula, perca, thynnus, raia, & omne genus cartilagineũ, cochleæ. Æ$tiuis uerò men$ibus condit $e glaucus, a$ellus, aurata. Tricenis diebus circa canis ortũ purpura, buccinũ, pect&etilde;, delphinus Iam in numero animantiũ, quarũ uita e$t in ter- ra pariter & in humore latet hyeme lacerta aquatilis, de qua $uprà dixi. Cro codilus &qring;<01> $pecũ eiu$d&etilde; hyemis uitandæ cau$a $uccedit, & in eo quatuor la tet men$es. Frigus adeò mole$te patitur, ut etiam, cùm nõ $oleat latere, inter- diu in terra uer$etur, in aqua noctu. Viuus in Europam raro nunc affertur: $ed mortuum $æpe pharmacopolæ in officinis $uis de trabe $u$pendunt. Pli nius eius figuram & naturã diligenter e$t per$ecutus: quadrupes malũ, in- quit, & terra pariter ac flumine infe$tum. Vnũ hoc animal terre$tre linguæ u$u caret: unum $uperiore mobili maxilla imprimit mor$um, aliàs terribile pectinatim $tipante $e dentiũ $erie. Magnitudine excedit plerun<01> duodeui ginti cubita. Parit oua quanta an$eres, ea<03> extra eum locũ $emper incubat prædiuinatione quadã, ad quem $ummo auctu eo anno egre$$urus e$t Ni- lus. Nec aliud animal ex minori origine in maior&etilde; cre$cit magnitudinem. Et unguibus hic armatus e$t, & contra omnes ictus cute inuicta. Hũc $aturum cibo pi$cium & $emper e$culento ore in litore $omno datũ, parua auis, quæ trochilos ibi uocatur, rex auium in Italia, inuitat ad hiandum pabuli $ui gra tia, os primo eius ad$ultim repurgans, mox dentes, & intus fauces quo<01>, ad hanc $cabendi dulcedinem quàm maxime hiantes: in qua uoluptate $omno pre$$um con$picatus ichneumon, per ea$dem fauces, ut telũ aliquod, immi$- <foot>$us erodit</foot> <p n=>495</p> $us erodit aluũ. In eo maior erat pe$tis, quàm ut uno e$$et eius ho$te natura cõtenta. Ita<01> & delphini immeantes Nilo, quorum dor$o, tanquã ad hunc u$um, cultellata ine$t pinna, abigentes eos præda, ac uelut in $uo tantum am ne regnantes, alio quin impares uiribus ip$i, a$tu interimunt: in uentre mol- lis e$t, tenuis<03> cutis crocodilo, ideo $e ut territi immergunt delphini, $ube- untes<03> aluum illa $ecant $pina. Quin & gens hominum e$t huic belluæ ad- uer$a in ip$o Nilo, Tentyritæ ab in$ula in qua habitat appellata. M&etilde;$ura eo- rum parua, $ed præ$entia animi in hoc tantũ u$u mira. Terribilis hæc contra fugaces bellua e$t, fugax contra in$equentes: $ed aduer$um ire $oli hi aud&etilde;t: quinetiã flumini innatant, dor$o<03> equitantiũ modo impo$iti, hiantibus re- $upino capite ad mor$um, addita in os claua, dextra ac læua tenentes extre- ma eius utrin<01>, ut frenis in terrã agunt captiuos. Ac uoce etiã $ola territos cogunt euomere recentia corpora ad $epulturam: ita<01> ei uni in$ulæ croco- dili non adnatant, olfactu<03> eius generis hominum, ut P$yllorũ $erp&etilde;tes, fu- gantur: hebetes oculos hoc animal dicitur habere in aqua, extra acerrimi ui- $us. Quidã hoc unũ quãdiu uiuat, cre$cere arbitrãtur: uiuit aũt lõgo t&etilde;pore.</P> <P>Latent etiã hybernis men$ibus in terra ranæ omnes, exceptis temporarijs i$tis minimis, quæ pallent in cæ$io, & reptant in uijs & litoribus. Hæ enim, quia non ex $emine, quod effundunt mas & fœmina, cum complexu ue- nereo iungũtur, $ed ex puluere æ$tiuis imbribus madefacto oriri uidentur, diu in uita e$$e non po$$unt. Ita<01> conditur uiridis illa parua, quã Græci & <G>kalami/t<22></G> uocant, quòd in arundinetis agere con$ueuerit: quanquã etiã ar- bores $candit, at<01> in herbis uiuit: & <G>bre/c(anta</G>, quòd $ono $ui generis pluui- as futuras prænunciet. Nec enim, ut Plinius à nobis di$$entiat, e$t muta & $i ne uoce. Verno tempore $æpenumero uidetur ex terra eminere media, me- dia adhuc in ea latere. Condũtur uirides ranæ, quæ uer$antur in fluuijs at<01> pi$cinis, & hæ quidem uocales & edules $unt. Conduntur $ubliuidæ & $ub cinereæ, quæ item in fluuijs, lacubus, paludibus, lacunis uiuunt: hæ partim uocales & edules $unt, partim mutæ & non eduntur: quas hybernis men$i- bus in terra latere argumento e$t, quòd uerno tempore non tantum earũ fœ tus con$piciantur in lacunis, $ed ip$æ ueteres etiam ranæ. Quare uerum non e$t quod $cribit Plinius: mirum<03> $eme$tri uita re$oluuntur in limum nullo cernente, & rur$us uernis aquis rena$cuntur, quæ fuere natæ: perinde occul ta ratione, cum omnibus annis id eueniat: fœtus aũt earum $unt primo car- nes paruæ, rotundæ, nigræ, dein oculis tantum & cauda in$ignes: quas Ni- cander, quia caudam mouent, <G>molsuei/das</G>, Aratus quia rotundæ, <G>guei/n<15>s</G>, alij Græci <G>batraxi/das</G>, qua$i dicas, ranunculos, nominant: quorum po$tea figu rantur pedes, priores ex pectore, in po$teriores finditur cauda. Conduntur præterea ranæ pallidæ in hortis agentes, quæ nõ comedũtur, & mutæ $unt. Cõditur deni<01> rana rubeta, quæ ex rubis, $ub uepribus enim uer$ari $olet, nomen inuenit: eam Poeta bufonem, Græci <G>fru/no<19></G> uocãt. Duo eius genera, altera terrena, quæ in domibus & uepribus agit: altera palu$tris, quæ $ui ge neris uocem edit. Vtra<01> uenenata e$t, utra<01>, $i bacillo $æpius uerberctur, inflato corpore uirus primò è clunibus exprimit longius, deinde $udat: cui- us $udoris lactei guttæ admodum grauis & putidi $unt odoris: ac cùm occi <foot>T 2 ditur</foot> <p n=>496</p> ditur ferè opij: occiditur autem difficulter. Rana rubeta mulieres ueneficæ quondã ad ueneficia $unt u$æ. Mus quo<01> aquatilis hyeme latet in ripis fluminũ & riuorum quos incolit. Ei magnitudo ferè muris $ylue$tris: mor- det $æpe manus pi$catorũ, cùm ex foraminib. riparũ, cancros fluuiatiles ex- trahunt. Vorat pi$ciculos paruos, quales $unt gobiones fluuiatiles, & albur ni: uorat fœtus lucij, $alaris, barbi, aliorum<03>: quocirca ubi magna uis id ge- nus muriũ na$citur, riuis uaftitatem $olet inferre. Cancer etiã fluuiatilis $uc- cedit ripas, & in eis hyeme latet, æ$tate plerũ<01> uer$atur. At $corpius, quem Germania tantũmodo importatũ nouit, in terra non latet: quan<08> in parieti bus, & $ub lapidibus. Iam deni<01> in $erpentium genere, qui maxima ex par te terreni $unt, uipera, quam Græci <G>e)xi/dn<22></G> uocant, hyeme $ubit $axa. Ea lon ga e$t circiter cubitum, & maculis in cinereo fu$cis plena. Primò intra $e oua parit: dein his exclu$is uiuas animantes: nec tamen ip$a catulos $ingulos, ut Nicander & Plinius $cribunt, diebus $ingulis parit uiginti numero: nec cæ- teræ tarditatis impatientes perrũpunt latera occi$a parente: $ed ut nobis $er pentiũ $peculatores affirmant, uno eodem<03> die catulos plerun<01> undecim, plures interdũ parit: & quidem eis $uper$tes uiuit. Nec uerò etiã cum uipe- ræ cõmi$cent corpora $ibi circũuolutæ fœmina maris caput in$ertũ in os, ut idem Plinius $cribit, abrodit uoluptatis dulcedine: non aũt mas modo, ue- rum etiam fœmina natura breu&etilde; & qua$i mutilam habet caudam, nõ ut ple- ræ<01> aliæ $erpentes longam: $ed differũt inter $e: etenim fœminæ caput e$t la tum, maris acutũ. Cùm hic mordet ac uirus euomit, appar&etilde;t ue$tigia duorũ dentium acutorum: cum illa, plurium: uipera non lac modo $icuti $erpentes cæteri, appetit, $ed etiam uinũ: unde eam Galenus in lagenam uino refertam <*>rrep$i$$e $cribit, & uinũ, in quo demortua fuit, potum elephantia$e laboran <*>i remedium fui$$e: contra ad uiperæ mor$um multa $aciunt, $ed maxime taxi arboris $uccum facere Claudium Cæ$arem edicto propo$ito Roma- nos admonui$$e Suetonius $criptum reliquit. Minori aũt uiperæ dip$as e$t a$$imilis: quæ cùm alba $it, eius caudam duæ nigræ di$tinguunt lineæ: à $e ictum inexplebili $iti enecat, ex quo nomen hoc duxit: quin ip$a multum $itit: quocirca immoderato potu onu$tæ umbilicus rumpitur, et grauius o- nus effundit: hanc alij cau$onem, alij pre$terem uocant: $ed pre$ter, ut corpo ris forma non multum à dip$ade differat, effectu differt: nam ictũ extemplo $ideratione quadam reddit immobilem ac mente alienum: mox pilis deflu- entibus cum pruritu ac uentris $olutione ab$umit. Condit etiam $e in ter- ra, $icuti cæteræ $erpentes ferè omnes, uel in $axorum rimis cæcula: ex cæci- tate apud Germanos quo<01> nominata: quã ead&etilde; de cau$a Nicander <G>tuflw_- pa</G>, alij <G>tufli_no<19></G> nominant: ete&mtilde; caret oculis. Color ei in luteo uiridis, & ual de $plendens: nun<08> pede e$t longior, nunquam digito cra$$ior, ea $icut & uipera, ut Columella $criptum reliquit, $æpe cùm in pa$cua bos improuide $upercubuit, lace$$ita onere mor$um imp<*>imit. Quin amphisbæna hebe- tes habet oculos: item parua e$t & tarda, $ed biceps: quare alterutro capite, cum ei libitum fuerit, progredi uel regredi pote$t: unde ei nomen impo$itũ: den$æ cuti color in$idet terræ, uarijs notis di$tinctæ. Huic non di$$imilis e$t figura $cytale, $ed pinguior: ei cra$$itudo quæ manubrio ligonis, longitu <foot>do quæ</foot> <p n=>497</p> do quæ lumbrico: hæc cum uerno tempore exuuias po$uerit, fœniculo, ut cæteræ $erpentes non ue$citur: ex baculo nomen inuenit. Tum hybernis men$ibus in caua terræ uelloca $axo$a ingreditur natrix à natando appella- ta: qua de cau$a à Græcis ex aqua <G>u(/dr<34></G> nominatur: & <G>xe/rsudr<34></G>, quòd & in terra & in aqua uer$etur. Nec a$$entior Lucano qui cher$ydrum à natrice di$tinguit. E$t aũt infe$ta & inimica ranis: forma nõ differt ab a$pide, $ed co- lore, qui ei plerun<01> in cinereo candidus. Ex natricũ genere uidetur e$$e Ca labricus $erpens, etiam$i maculo$us $it. Eum his uer$ibus de$cribit Virgil.</P> <P>E$t etiam ille malus Calabris in $altibus anguis,</P> <P>Squammea conuoluens $ublato pectore terga,</P> <P>At<01> notis longam maculo$us grandibus aluum,</P> <P>Qui dum amnes ulli rumpuntur fontibus, & dum</P> <P>Vere madent udo terræ, ac pluuialibus au$tris</P> <P>Stagna colit, ripis<03> habitans hic pi$cibus atram</P> <P>Improbus ingluuiem, ranis<03> loquacibus explet.</P> <P>Po$tquam exhau$ta palus, terræ<03> ardore dehi$cunt,</P> <P>Exilit in $iccum, & flammantia lumina torquens</P> <P>Sæuit agris, a$per<03> $iti at<01> exterritus æ$tu.</P> <P>Ex natricum præterea genere $unt boæ, in tantam, Plinio autore, amplitudi nem exeũtes, ut, diuo Claudio principe, occi$æ in Vaticano $olidus in aluo $pectatus $it infans. Alũtur primo bubuli lactis $ucco, unde nomen traxere: $unt e&mtilde; nihil aliud quã dome$ticæ at<01> uernaculæ natrices. A$pis aũt e$t longitudine IIII. pedũ, cra$$itudine ha$tæ. Color eis nõ unus: nam alijs $qua lidus, alijs uiridis & uarius, alijs cinereus, alijs igneus: maxime Æthiopicis. Oculi hebetes in temporibus, & iuxta $upercilia carunculæ in$tar calli emi- nent: quocirca qua$i $omniculo$a nictare non ce$$at, $ed animantium $trepi- tu facile excitatur. Gignit eã Ægyptus, Æthiopia, & cæteræ regiones A- fricæ. Coniugæ, utor Plinij uerbis, fermè uagantur, nec ni$i cum compare ui ta e$t: ita<01> alterutra interempta, incredibilis alteri ultionis cura: per$equitur interfectorem, unum<03> eum in quantolibet populi agmine noticia quadam infe$tat: perrumpit omnes difficultates, permeat $pacia, nec ni$i amnibus ar- cetur, aut præceleri fuga. Huic ichneumon, qui $imilis e$t mu$telæ, maxime inimicus e$t: ita<01> non tantum eius oua perdit, $ed ip$um etiam interficit: ete nim mergit $e limo $æpius, $iccat<03> $ole: mox ubi pluribus eodem modo $e corijs loricauit, in dimication&etilde; pergit: in ea caudã attollens ictus irritos auer $us excipit, donec obliquo capite $peculatus inuadat in fauces: a$pides aut&etilde; Galenus in tria di$tribuit genera, in chelidonias, cher$eas, ptyadas, à $puto cognominatas: quas Cleopatra $ibi admouit. A$pis uerò frigoris impatiens hyeme inclu$us at<01> abditus latet in arenis: ut in cauis fagis aut quer cubus dryinos: ex qua re nomen inuenit: eam alij, ut Nicander $cribit, hydron, alij chelydron nominant: e$t enim natrici, quod ad caput attinet, $imilis, $ed ter- gũ habet cinerei coloris, cra$$itudo & longitudo ei e$t mediocris anguillæ, grauiter olet: ranarum fœtus, cauda in$ignes per$equitur: & eam contra mu $ca magna. At cera$tes ex cornibus nomen traxit, quæ modo cochleæ in$tar gemina, modo quadrigemina ge$tat in capite: & quidem corporea: <foot>T 3 quorum</foot> <p n=>498</p> quorũ motu, $cribit Plinius, reliquo corpore occultato $olicitat ad $e aues: alio qui in uiperæ figuram e$t formatus. Color ei $qualidus: in frigidis tam&etilde; regionibus reperitur natrici $imilis figura & colore: quanquam raro in his reperiri $oleat. In Africa in arenis & orbitis uer$atur: alibi plerun<01> in $axo- rum rimis, in quibus latet hyberno tempore. Ari$toteles colubros etiã The banos tradit e$$e cornutos. Hæmorrhoos quo<01> in $axorum rimis agit: ea ex profluente $anguine nomen inuenit: nam cùm aliquem momorderit, prima nocte $anguis erumpit ex auribus, ex naribus, ex ore unà cum $puto, ex ue$ica cum lotio, ex uulneribus cum $anie: gingiuæ præterea & caro quæ e$t $ub unguibus, $tillant $anguine, $i quem hæmorrhois fœmina momor- derit: e$t autem longa pedem, non multum cra$$a: etenim paulatim in tenu- em caudam de$init: colore aliàs cinereo, aliàs candente. Ex fronte eminent duo cornicula, item corporea: oblique ac tardius $erpit, & perinde $trepit ac $i arundines tran$eat. Huic figura $imilis e$t $epedon, $ed corniculis caret, & cõtrarie $erpit: color ei ruber: à putredine, quæ mox $equitur eius mor$um, nominatur. Porphyrus uerò, ut Ælianus tradit, palmi e$t magnitudine, capite candidi$$imo, reliqua purpureus, mor$u innocuus, quippe qui denti- bus careat. Inuenitur in Indiæ locis uado$is: captam cauda $u$pendunt, ui- uentis<03> ex ore defluentem liquorem legunt in ua$culis æreis: alterum item ex iam defuncto liquorem nigrum $imiliter in altero ua$e excipiunt: & hic quidem in e$culentis $eu poculentis, cum grano $e$ami datus tabe lenta uni- us, uel etiam duorum annorum $pacio paulatim enecat: ille more cicutæ $ta tim ab$umit. Acontias autem, quem Latini iaculum appellant, ex arbo- rum ramis $e iaculi in$tar uibrat in animal quod præterierit: ex qua re nom&etilde; reperit: nec uerò $olum de$uper $e uibrat in animal, $ed humi po$itus, $i fue- rit lace$$itus, iaculi modo corpus intorquens eminus petit aduer$arium.</P> <P>Cenchris uerò, quam Nicander cenchrinen uocat, ex eo quòd crebris ma culis milij $emini colore $imilibus, $it inter$tincta, nom&etilde; inuenit, de qua Lu- canus:</P> <P>Quam $emper recto lap$urus limite cenchris</P> <P>Pluribus ille notis uariatam tingitur aluum,</P> <P>Quàm paruis tinctus maculis Thebanus ophites</P> <P>Concolor exu$tis at<01> indi$cretus arenis.</P> <P>At ba$ili$cus ex eo nominatur, quòd ita ueneno cæteris $erp&etilde;tibus præ$tet, ut rex purpura & in$ignibus regijs ijs, in quos dominatur, antecellit. Caput ei acutum, & color flauus. Cyrenaica, inquit Plinius, hũc generat prouincia, duodecim non amplius digitorum magnitudine, candida in capite macula, ut quodam diademate in$ignem: $ibilo omnes fugat $erp&etilde;tes: nec flexu mul tiplici, ut reliquæ, corpus impellit, $ed cel$us & erectus in medio incedens, necat frutices: non contactos modo, uerum & afflatos: exurit herbas: rum- pit $axa: talis uis malo e$t. Creditum quondam ex equo occi$o ha$ta, & per eam $ubeunte ui, non equitem modo, $ed equum quo<01> ab$umptum. Huic tali mon$tro, $æpe etenim enectum concupiuere reges uidere, mu$telarũ ui rus exitio e$t: adeo naturæ nihil placuit e$$e $ine pari. Inijciunt eas cauernis facile cognitis $ola tabe: necant illæ $uo odore, moriuntur<03>, & naturæ pu- <foot>gnam</foot> <p n=>499</p> gnam conficiunt. Ba$ili$eum ex uolucrum, quas Ægyptij uocant ibes, ouis gigui theologus Ca$$ianus affirmat: uulgus ex ouo, &qring;d gallus peperit, mon $tro$e a$$erit na$ci: qualis fui$$e perhibetur is qui Zuiccæ aliquot homines necauit $uo ueneno, qua de cau$a dominus cellæ, in qua crat, fores clau$it, muro<03> $ep$it. Sequitur draco à uidendo appellatus, &qring;d acrius cernat quã cæteræ $erpentes, quocirca ueteres eum the$auris cu$todiendis præfecerũt: at<01> in ip$ius cu$todia ædes $acras, adyta, oracula po$uerunt. E$t aut&etilde; ad ad- $pectum pulcher: etenim totus niger, præter uentrem, qui $ubuiridis, & car- nem $ub mento, barbæ $peciem præ $e ferentem, quæ felle tincta uidetur e$- $e. Pellis utriu$<01> $upercilij pinguis. Ip$e præterea utrinque triplici dentium ordine decorus: nec tamen multum mordens. Pugnat in alijs regionibus cũ aquila, in Africa & India cum elephante. Nam in his $unt uicenûm cubito- rum. Duplex eius genus: unum terrenum, quod iam de$crip$i: alterum uo- lucre, cui ut ue$pertilioni m&etilde;braneæ $untalæ. Id ex ua$titate Libyæ u&etilde;to A- frico inuehi in Ægyptum Cicero $criptum reliquit. Vnum habui longum $e$quipedem, quo Ambro$ium Fibianum donaui: cui ferè color crocodili fuit: de hoc $cribit Lucanus:</P> <P>Vos quo<01> qui cunctis innoxia numina terris</P> <P>Serpitis aurato nitidi fulgore dracones</P> <P>Pe$tiferos ardens facit Africa, ducitis altum</P> <P>Aera cum pennis, armenta<03> tota $equuti</P> <P>Rumpitis ingentes amplexi uerbere tauros,</P> <P>Nec tutus $pacio e$t elephas, datis omnia letho,</P> <P>Nec uobis opus e$t ad noxia fata ueneno.</P> <P>Vt autem ex dictis $erp&etilde;tibus aliquæ in calidi$$imis regionibus nullo anni tempore nece$$e habent latere, certe in arenis & rimis $axorum $olent cuba- re. Serpit etiam teredo, caret enim non modo pennis, uerum etiam pedi- bus: $ed ea cui color æneus $ub lignis putridis & na$citur & latet, ac ple- run<01> iuxta $colopendram inuenitur. Cra$$itudo ip$i e$t minimæ pennæ an $erinæ, qua utimur, cùm $cribimus: longitudo $colopendræ, $ed teres e$t.</P> <P>Hactenus de animantibus, quæ in terra latent, aliquo anni tempore: nũc dicam de $ubterraneis proprie uere<03> $ic dictis, hoc e$t de his quæ intra ter- rã gignũtur, & $emper ferè $ub terra, qua$i defo$$æ uiuunt. Hæ aũt ip$æ par tim in terra $icca, partim in humida, uel in aquis $ubterraneis uitã agũt. Pri- mi generis $unt talpa, mus, rana uenenata, $pondylis, a$carides, lumbrici, co- chleæ cauaticæ: alterius, pi$ces $ubterranei: quas animantes $ingulas per$e- quar: & primò quid&etilde; talpã. Ea quadrupes e$t nõ multũ di$$imilis muri, cæ ea tñ: quanquã oculorũ effigies, $cribit Plinius, ine$t, $i quis prætentã detra- hat membranã, quæ nõ e$t pilis ue$tita: liquido audit etiam obruta, extracta ex terra, quam in aruis, magis uerò in pratis & hortis, pa$$im egerit, diu non pote$t uiuere: crura habet breuia, quare tarde graditur: digiti, qui in priori- bus pedib. $unt quini, in po$terioribus quaterni, o&etilde;s acutis unguiculis, qui bus terram fodit, armantur: pilos aũt habet nigrore $plendido in$ignes: qui catulis earum $unt albi. Ve$citur ranis, etiam uenenatis, lumbricis, radicibus <foot>T 4 frugum</foot> <p n=>500</p> frugum & herbarum: ex earum pellibus pileoli & cubicularia fiunt $tragu- la. Sequitur mus $ubterraneus, quem alij agre$tem uocant. Seruius à Ci- cerone nitedulam putat nominari. De hoc Vergilius:</P> <P>$æpe exiguus mus</P> <P>Sub terris po$uit<03> domos, at<01> horrea fecit,</P> <P>Aut oculis capti fodere cubilia talpæ,</P> <P>Inuentus<03> cauis bufo, & quæ plurima terræ</P> <P>Mon$tra ferunt.</P> <P>Duplex autem e$t, minor $cilicet & maior, ille non multo maior exi$tit do- me$tico mure minore: hic non multo minor dome$tico mure maiore: quin caudam ut ille longam habet ac cra$$am. Corrodit, imo exe$t, plane<03> inter- dum con$umit radices lupuli, pa$tinacæ, rapi, & reliquorum leguminũ. Va $tat me$$es: uerũ ea pe$tis non $emper in terra latet, $ed nõnunquam egredi- tur, et$i rarius. Contrà rana uenenata, quam metallici no$tri ex ignis colo re qui in$idet ei, <G>w_uei/fr<25>o<19></G>, $uo tamen uocabulo nominãt, in $axis perpetuo qua$i condita & $epulta latet. Altius intra terrã gignitur, & reperitur modò in uenis, uenulis, $axorũ cõmi$$uris, cũ hæ excauantur: modo in $axis ita $oli dis, ut nulla foramina, quæ uideri po$$int, appareant, cũ cuneis diuiduntur. Quo $anè modo & Snebergi & Mannisfeldi fuit inuenta. Ea ex $ubterrane is cauernis elata in luc&etilde; primò turget ac inflatur, mox de uita decedit: talis e- tiam rana crebrius reperitur in Gallijs Tolo$æ, in $axo arenaceo rubro, can- didis maculis di$tincto, ex quo molæ fiunt: quocirca id genus $axa omnia, priu$<08> molas ex eis faciant, perfringũt: <09> ni fecerint ranæ, ubi cũ molæ uer $antur, concaluerint, inflari $ol&etilde;t, & di$ruptis molis frumenta ueneno infice- re. Spondylis aũt uermis intra terrã reperiri $olet, ita circa radices cõuolu tus ut uerticilli, quod Græci <G><25>_o/ndulo<19></G> uocãt, $peci&etilde; præ $e ferat: unde nom&etilde; inuenit. Ei longitudo & cra$$itudo minimi digiti: caput rubrũ, reliquũ cor- pus albũ, ni$i quod $uperne $it aliquantũ nigrum, ubi cibo, quem $umit, tur get: quæ hortorũ pe$tis, cùm nec careat pedibus, nam $ex habet, nec $erpat, tamen Plinius $cribit, genus id $erpentis e$t radices herbarũ totas cõ$umit, fruticũ corticem, quo radices eorũ obducuntur, tantum abrodit: quinetiam edit radices cucumeris a$inini, chamæleontis nigri, centauri, peucedani, ari- $tolochiæ, uitis $ylue$tris: cũ aliud animal eas nõ attingat. Sed uermis qua- drupes, qui in Maio natus in agris currit, item cra$$us & longus minimum digitum, ut pulices terreni, in leguminibus orti, $upra terrã uiuit. Ei corpus molle, nigror $plendidus, gracilis i$thmus: po$terior corporis pars pectori adhæret: cùm in manus $umitur, eas pingui liquore inficit, pellit urinam, $ed unà $anguinem. A$carides etiã, qui $unt uermes parui, non unius & eiu$- dem coloris: nam alij candidi, alij lutei, alij nigri, $æpius aratro excitãtur. Re periuntur autem plures in unum aliquem locum congregati: hi ua$tant $a- ta: etenim ualidas $egetes radicibus $ub$ectis enecant. At lumbricos, qui item intra terram gignuntur, & oculis carent, pluuiæ eliciunt. Concinne igi tur Euclio Plautinus, $olicitus de aula auro referta, inquit ad Strophylum:</P> <P>Foras, foras lumbrice, qui $ub terra erep$i$ti modò,</P> <P>Qui modò nu$quam comparebas, nunc quom compares, peris.</P> <foot>Quin</foot> <p n=>501</p> <P>Quin cochleæ in Balearibus in$ulis, ut Plinius $cribit, cauaticæ appella- tæ, non prorepunt è cauis terræ, ne<01> herba uiuunt, $ed uuæ modo inter $e cohærent. Accedo nunc ad alterũ animantiũ $ubterranearũ genus, quod in humidis terræ locis agit: et$i lumbrici etiã & aliæ quædã id genus animan- tes in terra tantũ gignuntur humida. Pi$ces aũt fo$$iles duorũ generũ inue- niuntur, $ed intra terrã nõnihil teretes ut anguillæ, uerũ pelle carent tenaci: $quamis etiam, ut & gobij: duram<03> nec admodum iucundam gu$tui hab&etilde;t carnem: maiores cra$$i $unt ferè duos digitos: minores, digitum: illi longi cir citer palmos quatuor: hi tres. Sonũ edunt acutũ. Eos pharmacopolæ in ui- trum inclu$os de trabe $u$pendunt, ut $pectaculum hominibus præbeant: longo<03> tempore alunt pane & alijs quibu$dam. Ex fluminibus aũt quæ currunt in locis paludino$is, egre$$i per riparum uenas longius penetrant in terram: & interdum in proximi oppidi cellas u$<01> $ubterraneas, in quibus uinum uel cerui$ia $olet condi. Attamen Theophra$tus $cribit eos reperiri iuxta fluuios, & in aquo$is locis. Cùm enim terram inundauerit aqua, ex al- ueis fluminum egredi in eam: cùm decreuerit, relinqui in exiccata. Ita<01> per- $equentes humorem terram $ubire: dein humore exiccato in halitu perma- nere: non aliter ac pi$ces inter cæteros $alitos uiuunt. In latebris autem pro- pter $en$uum $tuporem eos nihil $entire, $ed effo$$os $e mouere. Non di$$i- mile ait accidere in Ponto his pi$cibus quos glacies complectitur. Etenim non prius $entiunt & mouentur, quàm in patinam iniecti coquantur. Ve rùm nullos pi$ces, qui in fluuijs uer$ari $emper $oliti fuerunt, po$t inundatio nes in locis $iccis relictos $ubire terram uidemus, $ed omnes de uita decede- re. Ita<01> cùm fo$$iles pi$ces etiam in locis, quos non inundauit aqua, $oleant inueniri, certum e$t illos eò per uenas & uenulas penetrare. De qua re ultra Albim Orteranti, quod oppidum e$t ad Pol$eniciũ fluuium, diligenter ad- uerti. Nec in Germania modo fo$$iles pi$ces reperiri $olent, $ed etiam po$t Pyrenæos montes, ut Polybius in quarto & trige$imo hi$toriarũ libro tra- dit, u$<01> ad Narbonem amnem planicies e$t: per quam fluuij feruntur Ilibe- ris, & Ro$chinus, fluentes propter urbes eiu$dem nominis, quæ habitantur à Celtis. In hac igitur planicie $unt pi$ces fo$$iles dicti. In ea enim e$t terra te- nuis, & multũ na$citur gramen: $ub quod altitudine duorum uel trium cubi torum per arenam aqua fluminum dilatata fluit. Et $i quando inundauerint cum aqua, pi$ces terram $ubeuntes alimenti cau$a, nam mirifice appetũt gra minis radices, planiciem efficiunt refertam pi$cibus $ubterraneis, quos inco læ effodiunt. Inueniuntur etiam fo$$iles pi$ces circa Heracleam, & in multis Ponti locis, ut Theophra$tus memoriæ prodidit: in Paphlagonia, ut Eudo xus. Quin, $i Senecæ credimus, $ub terra $unt $tagna ob$e$$a tenebris & lo- cis amplis. Animalia quo<01> illis inna$cuntur, $ed tarda & informia, ut in ae- re cæco, pingui<03> concepta, & in aquis torpentibus facta. Et, ut idem $cri- bit, in Caria circa Idimum urbem, cùm exili$$et unda, periere quicun<01> illos ederant pi$ces, quos ignoto ante eum diem cœlo nouus amnis o$tendit.</P> <P>Po$tremò in $ubterranearũ animantium, $eu, quod placet theologis, $ub- $tantiarum numero haberi po$$unt dæmones, qui in quibu$dam uer$antur fodinis. Eorum autem duplex e$t genus. Sunt enim ti uculenti & terribiles <foot>a$pectu:</foot> <p n=>502</p> a$pectu: qui plerun<01> metallicis infe$ti at<01> inimici $unt. Talis fuit Anneber gius ille, qui operarios duodecim amplius flatu interfecit in $pecu, qui coro na ro$acea appellatur. Flatũ uerò emittebat ex rictu. Equi enim $pecie hab&etilde;- tis procerũ collũ & truces oculos dicitur ui$us. Eiu$modi etiam fuit Sneber gius, nigro cucullo ue$titus, qui in fodina Georgiana operarium è $olo $ub- latũ in $uperiore loco maximæ illius concauitatis quondã feracis arg&etilde;ti col locauit, non $ine corporis attritu. Certe P$ellus, cùm $ex genera dæmonum definiat numero, hoc cæteris peius e$$e dicit: quòd ip$i amictui $it cra$$ior materia. Quidam philo$ophi hos & $imiles dæmones, qui nocentes $unt, & natura improbi, nominant brutos, & rationis expertes.</P> <P>Sunt deinde mites, quos Germanorũ alij, ut etiam Græci, uocant Coba- los, quòd hominum $unt imitatores. Nam qua$i læticia ge$tientes rident: & multa uidentur facere, quũ pror$us nihil faciant. Alij nominant uirunculos montanos, $ignificantes $taturã, qua plerun<01> $unt: nempe nani tres dodran tes longi. Videntur aũt e$$e $eneciones & ue$titi more metallicorũ, id e$t, uit tato indu$io, & corio circũ lumbos dependentes induti. Hi damnum dare non $olent metallicis, $ed uagantur in puteis & cuniculis: & quũ nihil agãt, in omni laborum genere uidentur $e exercere: qua$i modo $odiant uenas, modo in ua$a infundant id quod effo$$um e$t: modo uer$ent machinam tra ctoriam. Quanquam uerò interdũ glareis lace$$unt operarios, rari$$ime ta- men eos lædunt. Nec lædunt unquam, ni$i prius ip$i cachinno fuerint, aut maledicto lace$$iti. Ita<01> nõ admodum di$$imiles $unt dæmonibus, tum his qui raro hominibus apparent, quum quotidie partem laboris domi perfici ant, & curent iumenta: quibus quod no$tri cau$a benigne faciant, generi<03> hominum $int, aut $altem e$$e uidentur amici, nomen impo$uerunt Germa- ni, Gutelos enim appellant: tum Trullis uocatis: quos $exu tam mulieris <08> uiri ementito, cùm apud alias nationes, tum maxime apud Suionas in famu latu fui$$e fuerunt. Sed dæmones montani poti$$imum laborant in his $pe- cubus, è quibus metalla effodiuntur iam, uel ea effodi po$$e $pes e$t. Quocir ca metallici non deterrentur à laboribus, $ed omen inde capientes alacriori animo $unt, & uehementius laborant.</P> <foot>R E S</foot> <pb> <head>REI METALLICAE NOMINA LATINA GRAECA- QVE GERMANICE REDDITA, ET EX ordine, quo quod<01> primo occurrit, collocata. Re- liqua $ubiuncta $unt libris, De natura fo$$i- lium in$criptis: quorum pauca quæ- dam repetere nunc habui nece$$e.</head> <head>LIBRO PRIMO.</head> <P>Fo$$or Sauer/oder berghauer</P> <P>Præfectus metallorũ, bergamptmañ</P> <P>Præfectus rationib. Schichtmei$ter</P> <P>Venam, qua parte abundat metallo, luto oblinire, das ertz vor$treichen</P> <P>Venam terris, $axis, a$$ere, palo tege- re, das ertz vor$etzen</P> <P>Præ$es fodinæ uel cuniculi, Steiger oder hutman</P> <P>Magi$ter metallicorum bergmei$ter</P> <P>Iurati duumuiri Zwene ge$ch worne die ein gebirge befahren</P> <P>De$erere fodinam, Auffla$$en</P> <P>Collectam exigere à dominis, Von den gewercken zupus fordern</P> <P>Symbola dominis indicere, Zupus anlegen</P> <P>Symbola dare Zupus geben</P> <P>Iuratus partium uenditor krentzler</P> <head>LIBRO SECVNDO.</head> <P>Fo$$as ducere Scho<over>e</over>rffen</P> <P>Arenas riuorum uel fluminum laua- re, S<*>ffen oder wa$chen</P> <P>Cuniculus, Stoln</P> <P>Cuniculum agere, Stolntreiben</P> <P>Venas corio nudare, G&etilde;ge entblo$$en</P> <P>Fragmenta uenarum, Ge$chube</P> <P>Virgula furcata, die rute damit etliche vermeinen genge v$zzu<over>o</over>richten</P> <P>Puteus, Schacht</P> <head>LIBRO TERTIO.</head> <P>Vena, Gang</P> <P>Venula, uel fibra, kluffr o<37> ge$chicke</P> <P>Commi$$uræ $axorum Sas ab$etzen des ge$teins</P> <P>Vena profunda, ein gang $o in die teuf fe vhelt</P> <P>Vena dilatata, ein $chwebender gang/ oder fletze</P> <P>Vena cumulata, ein ge$chute o<37> $to<over>e</over>ck</P> <P>Primò di$ci figura $e nobis o$tendit, er$tlich le$$t $ich das auge $ehen</P> <P>Interuenium, ein keil berges</P> <P>Vena profundalata, ein mechtig gãg $o in die teuffe vhelt</P> <P>Vena profunda angu$ta, ein $chmal genglin $o in die reuffe vhelt</P> <P>Vena dilatata alta, ein dicker o<37> mech tiger $chwebender gang oder fletze</P> <P>Vena dilatata humilis, ein dünner o<37> $chmaler $chweb&etilde;der gang oder fletze</P> <P>Vena ex oriente pertin&etilde;s in occiden tem, ein gang der vom abende in morgen $treicht</P> <P>Vena ex occidente pertin&etilde;s in orien tem, ein gang der vom ab&etilde;d in mor gen $treicht</P> <P>Vena ex meridie pertinens in $epten triones, ein gang der von mittage in mitternacht $treicht</P> <P>Vena ex $eptentrionibus pertinens in meridiem, ein gang der von mit ternachr in mittag $treicht</P> <P>In$trumentum metallicum $ignificãs mundi partes, der bergeompa$z</P> <P>Ventus, wind</P> <foot>Sub$o-</foot> <pb> <P>Sub$olanus, der wind der von o$t we- het oder gchet</P> <P>Ornithiæ, $o von o$t o$t$uden</P> <P>Cætias, $o von o$t$uden</P> <P>Eurus, $o von mittel o$t $uden</P> <P>Vulturnus, $o von $udeno$t</P> <P>Euronotus, $o von $uden $udeno$t</P> <P>Au$ter, $o von $uden</P> <P>Altanus, $o von $uden $udenwe$t</P> <P>Libonotus, $o von $udenwe$t</P> <P>Africus, $o vom mittel $udenwe$t</P> <P>Subue$perus, $o von we$t$uden</P> <P>Arge$tes, $o von we$t we$t$uden</P> <P>Fauonius, $o von we$t</P> <P>Ete$iæ, $o von we$t we$tnort</P> <P>Circius, $o von we$tnort</P> <P>Caurus, $o vom mittel we$tnort</P> <P>Corus, $o von nortwe$t</P> <P>Thra$cias, $o von nort nortwe$t</P> <P>Septentrio, $o von nort</P> <P>Gallicus, $o von nort norto$t</P> <P>Supernas, $o von norto$t</P> <P>Aquilo, $o vom mittel norto$t</P> <P>Boreas, $o von o$tnort</P> <P>Carbas, $o von o$t o$tnort</P> <P>Vena profunda de$cendens rectà in profundum terræ, ein gang der $ei ger gericht in die teuffe vhelt</P> <P>Vena profunda de$cend&etilde;s obliqua, ein gang der flach in die teuffe vhelt/ oder ein flacher gang</P> <P>Vena profunda de$cendens torta, ein gang der $ich $tortzt</P> <P>Vena dilatata recta, ein $chwebender gang o<37> fletz $o $ich $eiger gericht v$z- breitet</P> <P>Vena dilatata obliqua, ein $chweben der gang oder fletz $o $ich flach au$z- breitet</P> <P>Vena dilatata curuata, ein $chweben- der gang oder fletze $o $ich $teig&etilde;d v<*> vhallend v$zbrcitet</P> <P>Deuexũ uel decliue montis, das ge- henge des gebirges</P> <P>Planicies montis, die fleche eins gãgs</P> <P>Vena principalis, der haubrgang</P> <P>Vena tran$uer$a, creützgang oder quergang</P> <P>Vena principal&etilde; oblique diffind&etilde;s, ein gang der ort$chicks über kompt/ o<37> der $ich über den haubrgang ortet</P> <P>Vena principalem oblique diffind&etilde;s rapta, ein gang den der haubtgang mit $ich $chleppet</P> <P>Vena principalem oblique diffind&etilde;s in priorem partem translata, ein gang d&etilde; der haubtgang zu<over>o</over> ruck $to$zt</P> <P>Venarum coniunctio, wañ ein gang zu<over>o</over>m andern vhelt</P> <P>Vena duri$$imo $axo finditur in par tes, ein vhe$t ge$tein zu<over>o</over>$to$zt d&etilde; gang</P> <P>Venam fibræ in molli $axo di$ijciũt, kluffte vnd fletze zer$chmettern vnder weilen den gang im $chneitig&etilde; ge$tein</P> <P>Venæ caput, das v$zgehn des ganges</P> <P>Venæ fundamentũ, das liegende des ganges</P> <P>Venæ tectum, das hangende</P> <P>Saxi pars pendens, das hangende</P> <P>Saxi pars iacens, das liegende</P> <P>Vena caput profert in lucem uer$us orientem, der gang hat $ein v$zgehn im morgen</P> <P>Vena caudam tendit in occidentem, der gang vhelt in die teuffe geg&etilde; dem abende</P> <P>Vena $olida, ein volliger gang</P> <P>Vena cauerno$a, ein dru$iger gang</P> <P>Cauernulæ uenarũ & fibrarũ, dru$eri</P> <P>Vena uacua fo$$ilibus & aquis per- uia, ein gang der wa$$er tregt</P> <P>Fibra tran$uer$a, ein kreütz oder quer- klufft</P> <P>Fibra oblique uenam diffindens, ein klufft die ort$chicks über den gang kompt</P> <P>Fibra $ocia, ein klufft die $ich zu<over>o</over>m gan ge ortet</P> <P>Fibra dilatata, ein gantz $chmal fletz</P> <P>Fibra incumbens, ein hangklufft</P> <foot>Fibra</foot> <pb> <P>Fibra $ubdialis, quæ eadem. ein tag klufft oder tag gehenge</P> <P>Fibra $olida, ein vollige klufft</P> <P>Fibra cauerno$a, ein dru$ige klufft</P> <P>Fibra fo$$ilibus uacua, & aquis per- uia, cin klufft die wa$$er tregt</P> <P>Saxa inuer$a, ein widerpor$tig ge$tein</P> <head>LIBRO QVARTO.</head> <P>Caput fodinarum, fundgru<over>o</over>be</P> <P>Fe dina, gru<over>o</over>be oder zeche</P> <P>A ea fodinarum, ma$$e</P> <P>Area capitis fodinarum, fundgru<over>o</over>be</P> <P>Pes metallicus, werg$chu<over>o</over>ch</P> <P>Vncia, zol</P> <P>Pa$$us metallicus, lachter</P> <P>Demen$um, lehen</P> <P>Demen$um duplicatum, wher</P> <P>Subci$iuum, über$char</P> <P>Quod $i demen$um duplicatũ fuerit, wañ $ich vff ein gantz wher er$treckt</P> <P>Caput fodinarum aduer$um, eins ge gendrumbs fundgru<over>o</over>be</P> <P>Area capitis aduer$i fodinarum, ein fundgru<over>o</over>be des gegendrumbs</P> <P>Area fodinarum aduer$a, ein ma$$e des gegendrumbs</P> <P>Aduer$a uenæ pars, ein gegendrumb</P> <P>Quadratum, die vierung</P> <P>Demetiri, vorme$$en</P> <P>Machina tractoria, ha$pel</P> <P>Sucula, ronbaum</P> <P>Saxo terminale, loch$tein</P> <P>Stipites ad $axa terminalia affixi, pfel $o man an die loch$tein $chlehet</P> <P>Signo in $axum inci$o pangere ter- minos, ein $tuffe $chlahen</P> <P>Decuma, der zehende</P> <P>Cuniculus, $toln</P> <P>Canales cuniculi, wa$$er$eige</P> <P>Cuniculus habens ius po$$e$$ionis, erb$toln</P> <P>Cuniculus non habens ius po$$e$$io- nis, treug$tolu</P> <P>Fo$sã patent&etilde; ducere, ein ro$ch dreiben</P> <P>Batillum, $chauffel</P> <P>Siccare, treugen</P> <P>Auram $uppeditare, wetter brengen</P> <P>Nona, das neunde</P> <P>Fodinarum fructus, au$zpeüte</P> <P>Partes fodinæ uel cuniculi, tal/ oder kuckus</P> <P>Fodinæ uel cuniculi $emis, ein halbe zech oder $toln</P> <P>Quadrans fodinæ uel cuniculi, ein ($chicht</P> <P>Se$cũcia fodinæ uel cuniculi, ein hal be $chicht</P> <P>Fodinæ uel cuniculi $icilicus & dimi- dia $extula ae $cripulum, ein zwei- drei$$ig$t teil</P> <P>Fodinæ uel cuniculi $extula & $impli um, ein halber zweidrei$$ig$teil</P> <P>Proprietarius, grundherre</P> <P>Proprietarij partes, erbkuckus</P> <P>Accepti expen$i<03> rationem reddere, rechnung thu<over>o</over>n</P> <P>Foramina quæ $uppeditant $piritum, windlo<over>e</over>cher</P> <P>Spiritum $uppeditare, wetter brengen</P> <P>Machinæ $piritales, windfenge</P> <P>Putei $piritales, wind$chechte</P> <P>Foramina $piritalia, windlo<over>e</over>cher</P> <P>Vicarius domini, vorleger</P> <P>Pro$cripti, der teil ins retardat ge$atzt wurden</P> <P>Eximere partes de pro$criptorũ nu- mero, die teil v$z dem retardat nem&etilde;</P> <P>Scriba fodinarum, berg$chreiber</P> <P>Scriba partium, gegen$chreiber</P> <P>Decumanus, zehender</P> <P>Di$tributor, au$zteiler</P> <P>Purgator argenti, $ilberbrenner</P> <P>Scriba magi$tri metallicorum, des bergmei$ters $chreiber</P> <P>Monetariorũ magi$ter, müntzmei$ter</P> <P>Monetarius, müntzer</P> <P>Intermi$$ionem operarum cõcedere, fri$t geben</P> <P>Iudex metallicus, bergrichter</P> <P>Locare aliquot pa$$us uenæ fodien- <foot>V dæ,</foot> <pb> dæ, vordingen</P> <P>Opera, $chicht</P> <P>Opera extraordinaria, ledige$chicht</P> <P>Inge$tores, die berg an$chlahen</P> <P>Vectiarij, he$peler</P> <P>Vectores, drecker/die vffden dreck- werg arbeiten/mit hunden lauffen o- der karnen</P> <P>Di$cretores, ertzpucher</P> <P>Lotores, we$cher/vnd $eiffner</P> <P>Excoctores, $chmeltzer</P> <head>LIBRO QVINTO.</head> <P>Venam aperire, ein gang entblo$$en</P> <P>Cap$a putealis, kaw</P> <P>Cap$a quam habitat præ$es fodinæ, zechaus</P> <P>Agere cuniculum, ein $toln traben</P> <P>A$$erculi uel pali in quibus $ed&etilde;t fo$- $ores qui cuniculum agũt, $itzpfele</P> <P>Puteus rectus, ein $chacht der gericht ge$uncken</P> <P>Puteus obliquus, ein flacher $chacht</P> <P>Fo$$a latens uel occulta, eiu leng oder felort oder quer$chlag</P> <P>Os cuniculi, des $tolns mundloch</P> <P>Materia metallica reperitur in cana- libus, uel cohærens, & continuata, ganghafftig/ uel di$per$a & per eos fu$a, nirig: uel uentris figura extu- berãs, bauchigk/$o <37> gang ein bauch wirfft: uel in uenis & fibris à uena principali ortis, qua$i in ramis $par $a, e$tig</P> <P>Terra ferruginea, ei$en$chus</P> <P>Res fo$$ilis $pumæ argenti $imilis, mi$pückel in zwitter gruben</P> <P>Vena putris, ein $chnetiger gang</P> <P>Vena dura, ein vhe$ter gang</P> <P>Venã in fodinis igni frangere, $etzen</P> <P>Cru$tæ, $chalen</P> <P>Cauũ, der v$zgehawen $chra&mtilde; o<37> $etzort</P> <P>Ligna quib. $unt tenui$$imæ bracteæ flabellorum quorundam in$tar cri $patæ, berte</P> <P>Fi$$uras adigere, ein ritz hawen</P> <P>Venam tecti uel fundamenti $axis ab rumpere, eine wand werffen</P> <P>Remanere qua$i turbines quo$dam, $ecke bleiben</P> <P>Venæ duri$$imæ nodus, ein gueu$z oder mi$pickel</P> <P>Aer $e fundit in caua terræ, & rur$us euolat, das wetter zeihet v$z vnd ein/ $ommer zeit zum ho<over>e</over>ch$ten ein/zu<over>o</over>m ni der$t&etilde; ha<over>e</over>raus/ winter zeit widerumb zu<over>o</over>m nider$t&etilde; ein/zu<over>o</over>m ho<over>e</over>ch$t&etilde; herau$z</P> <P>Puteus qui lacunæ loco e$t, wa$$er- ($chacht</P> <P>Lacuna, ein $umpff</P> <P>Rectus puteus, ein richt$chacht</P> <P>Putei $tructura.</P> <P>Tigna per interualla collocata, trag- ($t&etilde;pffel</P> <P>Tigilla, donholtzer/o<37> dũb- holtzer wie mans yetzo nennet</P> <P>A$$eres qui ad tigilla prope fundam&etilde; tum affiguntur, donnen</P> <P>Scalæ, farten</P> <P>A$$eres, & qui utrin<01> puteũ à uena, & qui reliquã eius partem ab ea, in qua $unt $calæ, di$tinguũt, $eit&etilde; don (n&etilde;</P> <P>Cõtignatiões quadrãgulæ, iocher</P> <P>Cõtignationes $ic factæ, ut capita ti- gnorũ in formis aliorũ tignorum includantur, ge$chlo$$eneiocher</P> <P>Contignationes $ic factæ, ut tignorũ capita exci$a $int, iocher $o incinan- der gevhellet</P> <P>A$$eres di$$ectæ arboris extimi, $chw (arten</P> <P>Tigna longi$$ima, wandrut&etilde;</P> <P>Tigilla tran$uer$aria, ein$trich vñ fel- (holtzer</P> <P>A$$eres ad latus $calarũ tignis impo$itæ, rhubune oder abtrit</P> <P>Tigilla rudia cõtinuata tignis paulo $upra infimam putei partem $uper po$ita, $chu$bune</P> <P>Cuniculi $tructura</P> <P>Tigilla $tatuta, thorlein holtzer</P> <P>Tigilla teretia, kappen</P> <P>Tigilla inferiora, $tege</P> <P>O$tiolum, thorlein</P> <P>Tigna duo coniuncta, das ge$tenge</P> <foot>Eorum</foot> <pb> <P>Eorum cauum, das gleis</P> <P>Fo$$æ latentis $tructura.</P> <P>Fo$$am latentem $ub$truere, ein ka$t&etilde; ($chlah&etilde;</P> <P>Tigna robu$ta, trag$tempffel</P> <P>Tigna teretia, ka$ten$tangen</P> <P>Fo$$ores qui colla gerunt intorta, krumphel$e</P> <P>Saxa uenæ æris dilatatæ, gebirgedes $ch webend&etilde; gangs o<37> fletzes am hartz</P> <P>Corium terræ, die erd oder leim</P> <P>Saxum rubrum, rot gebirge</P> <P>Alterum item rubrum, roterkle</P> <P>Argilla cinerea, thone oder than</P> <P>Tertium $axum, gerhulle</P> <P>Cineris uena, a$che</P> <P>Quartum $axum, gnie$t</P> <P>Quintum, $chwehlen</P> <P>Sextum, oberrauch$tein</P> <P>Septimum, zech$tein</P> <P>Octauum, vnderrauch$tein</P> <P>Nonum, blitter$tein</P> <P>Decimum, ober$chuelen</P> <P>Vndecimum, mittel$tein</P> <P>Duodecimum, vnder$chuelen</P> <P>Decimumtertium, dach</P> <P>Decimum quartum, norweg</P> <P>Decimum quintum lotwerg</P> <P>Decimum $extum, kamme</P> <P>Lapis æro$us fi$$ilis, $chifer</P> <P>Fulturæ natiuæ uel fornices, bergvhe ($t&etilde;</P> <P>Res effo$$as alueis $ubtrahere & retro fundere, d&etilde; berg zu<over>o</over> ruck $türtz&etilde;</P> <P>Men$or, mar$cheider oder $chiner</P> <P>Eius in$trumenta, $ein zeug</P> <P>Funiculus canabinus, die $chnure</P> <P>Funiculus ex phyliris tiliæ factus, dz (pa$t</P> <P>Hemicyclium, donlege bretlein</P> <P>Pertica, $tab</P> <P>Tripus, $tul</P> <P>In$trumentũ cui index e$t, compa$z</P> <P>Orbis, $cheube</P> <P>Cochlea, $chraube</P> <P>Ferrum perforatum, das ei$en</P> <P>Libra $tatiua, auff$atz</P> <P>Ligula eius, $ein zunglein</P> <P>Libra pen$ilis, wage</P> <P>In$trumentum cui index, quo Alpini men$ores utũtur, der $chiner compa$z</P> <head>LIBRO SEXTO.</head> <P>Ferramenta, der hauer zeug</P> <P>Ferramentum primum, bergei$en</P> <P>$ecundum, rutzei$e<*></P> <P>tertium, $umpffei$en</P> <P>quartum, fimmel</P> <P>Manubrium, $til</P> <P>Cuneus, keil</P> <P>Lamina, plo<over>e</over>tz</P> <P>Bractea, feder</P> <P>Malleorũ minorũ minimus, <*>zfeu$tel</P> <P>medius, handfeuftel</P> <P>maximus, pau$chel zu<over>o</over> einer hand</P> <P>Malleorum maiorum paruus, peu$ch el zu<over>o</over> beiden henden</P> <P>magnus, gro$zfeu$tel</P> <P>Bacillũ ferreũ fo$$orũ teres, das ei$en damit man einen durch$chlag macht</P> <P>Bacillũ ferreum fo$$orum latum, das brechei$en</P> <P>Contus fo$$orum, die brech$tange</P> <P>Ligo, keilhaw</P> <P>Rutrum, kratze</P> <P>Batillum, $chauffel</P> <P>Va$orum, in quibus res fo$$iles extra huntur, minus, kobel</P> <P>maius, tonne</P> <P>Corbis, korb</P> <P>Saccus, liderner $ack</P> <P>Ci$ium, lauffkarn</P> <P>Ci$ium alterum, lauffkarn $o die $eiff- ner brauchen</P> <P>C<*>p$a patens, hund</P> <P>Eius magnus clauus ferreus obtu$us, leitnagel $o im gleis gehet</P> <P>Canalis, wa$$er$eige</P> <P>Alueus minor, ertztrog</P> <P>Alueus maior, bergtrog</P> <P>Aquaria ua$a, die gevhes dariñen man wa$$er zeihet</P> <P>Situla, p$utzaimer vnd wafferkanne</P> <foot>V 2 Modu-</foot> <pb> <P>Modulus, wa$$erzober</P> <P>Bulga per $e hauri&etilde;s aquas, ringebul- (ge</P> <P>Bulgæ in quã aquæ batillo agita tæ infunduntur, $treich bulge</P> <P>In bulgæ partem ruptam bacilli tere- tis & $triati particulã immittere, &c. cin kerbholtz oder $chraube cinbinden</P> <P>Infundibulum, $türtze</P> <P>Machinæ tractoriæ, gereuge $o berg vnd wa$$er heben</P> <P>Machinæ $piritales, gezeuge $o wetter brengen</P> <P>Machinæ $can$oriæ, farten</P> <P>Machina prima, qua etiã aquæ extra huntur, ha$pel, hanc aliqui girgillum uocabulo Latinis non u$itato nomi nant</P> <P>Tigna in fronte & tergo putei collo- cata, pfu<over><*></over>lbeume</P> <P>Palos in tigna immittere, vorpfenden</P> <P>Sucula, ronbaum</P> <P>Stipites uel a$$eres cra$$i, ha$pel$turtz&etilde;</P> <P>Lamina ferrea cra$$a, pfadei$en</P> <P>Vectis, ha$pelhorn</P> <P>Funis ductarius, $eil</P> <P>Vncus ferreus, $eilhacke</P> <P>Collis a$$urg&etilde;s circa machinæ ca$am (halde</P> <P>Machina altera qua etiã res fo$$iles extrahũtur, $chw&etilde;grad oder radha$pel</P> <P>Bacilla ferrea in $ucula inclu$a, $chw&etilde;g ($tangen</P> <P>Vectis in metallis u$itatus, ha$pelhorn</P> <P>Vectes recti, ha$pelwinden</P> <P>Modiolus rotæ, nabe</P> <P>Radius, $peiche</P> <P>Curuatura, felge</P> <P>Tertia machina, die ronde $cheibe damite man bergzeihet</P> <P>Orbis, $cheibe</P> <P>Axis $tatutus, $pille</P> <P>Axis $tratus, welle</P> <P>Tympanum dentatum, kamprade</P> <P>Tympanum quod ex fu$is con$tat, furgelege oder getriebe</P> <P>Tabella, lei$te</P> <P>Machina quarta qua etiam res fo$$iles extrahuntur, gepel</P> <P>Tigna erecta, $eulen</P> <P>Tigna humi $trata, $chüe</P> <P>Tigna oblique de$cendentia, pande</P> <P>Area rotunda, vmblauf im gepel</P> <P>Crater ke$$el/dañ et i$t oben weit vnden enge wie ein ke$$el</P> <P>Contigua tigilla per quæ penetran<*> pali, das gezimmerte $chrot</P> <P>Tignum in imo crateris $tratum, der $teg der vnder das gezimmer des ke$- $els quervber gelegt</P> <P>Catillus ferreus ex acie temperatus, das ei$erne ge$telte pfenlein</P> <P>Axis, $pille</P> <P>Codax, zapfe</P> <P>Circulus ferreus, ei$erner ring</P> <P>Tigna oblique a$cendentia, $teiffen dar auf die arme ruhen</P> <P>Tigna tran$uer$aria duplicata, arme $o die quervber gehen vñ in einander ge$chlo$$en $ein</P> <P>Tympanum, korb</P> <P>Rotæ, korb$cheiben</P> <P>Fu$i, korbholtzer darumb die gepel$eile $ein angetrieb&etilde;/dz man die $cheib&etilde; vñ holtzer zu$amme einen korb nennet</P> <P>Ductarij funes, gepel$eile</P> <P>Trabes, $tege darauf die gepel$al gehen</P> <P>Axiculus ligneus teres, weng$tempel datauff die $ale gehen das $ie $ich nit be$to$$en oder abniffen</P> <P>Orbiculi, $chib&etilde; darufdie $eile auch gen</P> <P>Tignũ curtũ, $chemel darauf<37> treiber $itzt/vñ daran man die pferde $pannet</P> <P>Auriga, treiber</P> <P>Statera, wage</P> <P>Harpago, $turtzwage oder fahacke</P> <P>Machina quinta, die ro$kun$t mit der premb$$cheibe</P> <P>Tympanum prope tympanũ quod ex fu$is con$tat, premb$$cheibe</P> <P>Tympanũ &qring;d ex orbibus cõ$tat korb</P> <P>Harpago, premb$$chuch</P> <foot>Tignum</foot> <pb> <P>Tignum mobile, $chuel zeug</P> <P>Tignum breue, $chemel</P> <P>Tabulatum, bune</P> <P>Alter harpago, fahacke</P> <P>Venas autem &c. das furfuhren vnd bergfodern</P> <P>Traha cui impo$ita e$t cap$a, $chlite</P> <P>Traha carens cap$a, $chleffe</P> <P>Bacillum, knebel</P> <P>Sacci è $eto$is pellibus $uillis cõfecti, por$tige $eu$ecke</P> <P>Homo funem in brachiũ uel pectus inuoluens, der $ackzicher</P> <P>Longæ cap$æ patentes, rollen</P> <P>Tabellæ tran$uer$æ, lei$ten</P> <P>Ci$ia birota à tergo trahentia arborũ truncos, $chlefkerne</P> <P>Cap$æ, triznen</P> <P>Præ$es officinæ, mulmei$ter</P> <P>Cap$æ in quas uenæ di$tribu&etilde;dæ in- ijciuntur, teiler</P> <P>Machina qua res graues demit- tuntur in puteum, bru$twinde</P> <P>Vectes recti, winde$tangen</P> <P>Trochlea, klobe</P> <P>Vtres, bulge/auch liderne $eck</P> <P>Pilæ, ta$chen</P> <P>Situlæ, kannen</P> <P>Orbiculi, pompenzoge</P> <P>Machinæ $itulis aquas exantlan tes, wa$$erkun$tlein $o mit kañen heben</P> <P>Prima, die wa$$erkun$t $o ein he$- peler zeihet</P> <P>Loculamentum, das ei$erne gevierte heu$elin</P> <P>Axiculi ferrei, ei$erne welchin</P> <P>Catillus, pfenlein</P> <P>Receptaculum, das holtzerne geru$te</P> <P>Vncus ferreus, der ei$erne $perhacke</P> <P>Orbiculus ferreus, das ei$erne redlein</P> <P>Tympanum $uperius, die obere $cheibe</P> <P>Fibulæ ferreæ ter curuatæ, krop&etilde; auf drei orten vorbrochen</P> <P>Libramentum $iue tympanũ inferius der widerwag oder vndere $cheibe</P> <P>Secunda, des Vitruuij wa$$erkun$t mit dem mangelrade</P> <P>Tertia, die wa$$er kun$t mit d&etilde; wa$$er ra (de</P> <P>Siphones, pompen</P> <P>Primus $ipho</P> <P>Lacuna, $umpff</P> <P>Fi$tula, rore</P> <P>Fibula ferrea, klammer</P> <P>Truncus, pompen$tocke</P> <P>Lignum teres, zapfe</P> <P>Foricula, des ventils thorlein</P> <P>Foramen trunci, das gepor</P> <P>Siphunculus, rorlein welchs die rore hat $o $ie forne oben nicht au$zge$chnit&etilde;</P> <P>Operarius, pomper</P> <P>Pilum, pompen$tange</P> <P>Calceus, pompen$chuch</P> <P>Sipho $ecundus</P> <P>Stipes chelas habens perforatas, ein gezwi$elt $tamholtz</P> <P>Axiculus ferreus, $chwengelnahel</P> <P>Vectis, handhabe</P> <P>Tertius $ipho nulla habet propria uocabula germanica</P> <P>Quartus $ipho, die pompen wa$$er kũ$t</P> <P>Truncus, $tock</P> <P>Axiculus, welchin o<37> ei$erne in$trum&etilde;t</P> <P>Pila ferrea, ei$erne $tenglein</P> <P>Fibula, anwurffe</P> <P>Parui cunei lati, federn</P> <P>Quintus $ipho, ha$pelpompe</P> <P>Dens pili, $chemel</P> <P>Dentes $uculæ, hebblatt&etilde; des ronbau- (mes</P> <P>Foramina fi$tularũ, dz gepore</P> <P>Sextus $ipho, radpompe <37> ha$pelpom- (pen gleich</P> <P>Corbis, korb</P> <P>Septimus $ipho, die neue <*>renfridi- $torfi$che radpompe</P> <P>Si tres $iphones fuerint, $o drei pom- penwerck $ein</P> <P>Lacu$culus, ka$te</P> <P>Pila, ge$tenge</P> <P>Rota, wa$$errad</P> <P>Pinnæ, die $chauffeln des rades</P> <P>Axis rotæ, welle</P> <foot>V 3 Fer-</foot> <pb> <P>Ferrum in alterum axis caput infixũ, das nennete man $chlecht das ei$en</P> <P>Pilum latum, das breite ge$tenge</P> <P>Chelæ, $cheren</P> <P>Cochleæ, $chrauben</P> <P>Axiculus, welchin</P> <P>Pilum teres, das ronde ge$tenge</P> <P>Laminis ferrata, mit ei$ernen blechen be$chlagen</P> <P>Foricula, des ventils thorlein</P> <P>Aperturam habet, i$t offen</P> <P>Octauus $ipho, die an<37>e neue rad- (pompe</P> <P>Nonus $ipho, die dritte neulich$te radpompe</P> <P>Machinæ quæ ut $iphones fi$tu lis hauriunt aquas, zeuge</P> <P>Machina prima, heintze o<37> einzug</P> <P>Cauerna, rad$tube</P> <P>Rota, heintzenrad</P> <P>Tympanum, $cheibe</P> <P>Fibulæ ferreæ, kropen</P> <P>Catena ductaria, heintzen$eil</P> <P>Fi$tulæ, rorberg</P> <P>Tigna excauata, <37> ka$t des heintz&etilde; $eils</P> <P>Libramentum, welle oder widerwag</P> <P>Pilæ, ta$$chen</P> <P>Altera machina, der zwifache heintze</P> <P>Canales occludere, vor$chutzen</P> <P>Canales recludere, aufzihen</P> <P>Tertia machina, radkan o<37> ro$kun$t</P> <P>Axis $tatutus, $pille</P> <P>Rota dentata, kamprade</P> <P>Dentes, kimen</P> <P>Axis $tratus, welle</P> <P>Tympanũ &qring;d ex fu$is cõ$tat, getriebe</P> <P>Tympanũ cui infixæ $unt fibulæ fer- reæ, die $cheibe darein die kropen ge $chlagen</P> <P>Quarta machina, ta$chenha$pel</P> <P>Sucula, ronbaum</P> <P>Tympanum, $cheibe</P> <P>Quinta machina, handzug $o zwo wel len hat</P> <P>Sexta machina, ta$chen rad</P> <P>Rota quæ à calcãtibus uer$atur, vmb lanf rad wie in einer mangel</P> <P>Machina omniũ quæ aquas tra- hunt maxima, kerrad oder kun$t</P> <P>Ca$tellum, wa$$erka$te</P> <P>Fores quibus uectes $unt, $trudel</P> <P>Antæ excauatæ, das au$zge$chweiffte beider$eits der $trudel darinne <37> heng $itzer aufzihet vnd wider le$$t vor- vhallen</P> <P>Canales $ub o$tijs, lotten darinnen dz wa$$er auf das kerrad fleu$t</P> <P>Rotæ theca $iue loculam&etilde;tũ, rad$tübe</P> <P>Rota duplices habens pinnas, dz rad $o zwifach ge$chauffelt</P> <P>Orbes, $cheiben</P> <P>Tympanum quod ex quatuor orbi- bus & pluribus tignis con$tat, korb</P> <P>Catena ductaria, ei$ern $eil</P> <P>Tympanum alterum, premb$cheibe</P> <P>Harpago pergrandis, prembs</P> <P>Tabulatum aliquantũ decliue, $turtze</P> <P>Palus, $tempfel</P> <P>Catena ferrea, kette</P> <P>Alter harpago, fahake</P> <P>Rector machinæ, heng$itzer</P> <P>Loculamentũ p&etilde;$ile, hanged heu$lein</P> <P>Socius eius harpagonem pergrand&etilde; ad alterũ tympanũ admou&etilde;s, pr&etilde;$er</P> <P>Qui bulgas effundunt, $turtzer</P> <P>Puteus, kun$t$chacht</P> <P>Bulgarum gubernator, $treicher</P> <P>Lacuna, $treich$umpf darinne $ich das wa$$er $amlet</P> <P>Fo$$a latens iuxta lacunam, das au$z- gebrochene ortlein</P> <P>Machinæ $piritales, zeuge $o wetter in die grub&etilde; breng&etilde;/o<37> bo<over>e</over>$es heraus zie- (hen</P> <P>Primum genus, windfenge</P> <P>Prima $pecies, windfang mit breten vberecke creutzweis</P> <P>Puteus, wind$chacht</P> <P>Operculum in orbis figuram forma- tum, rondte decke</P> <P>Secunda, zweierlei lotten windfenge</P> <P>Canalis longus, lotten</P> <foot>Tertia</foot> <pb> <P>Tertia, der windfang im vha$$e</P> <P>Os $piritale, <37> $pund $o den wind fehet</P> <P>Ala, flogel</P> <P>Secundum genus, focher</P> <P>Prima $pecies, der $ocher in <37> $cheibe o- der rond&etilde; geheu$e d&etilde; ein he$peler zeiher</P> <P>Secunda & tertia, der focher in einem gevierten geheu$e an der erden vñ ent bor mit flugeln wie ein mu<over>o</over>le</P> <P>Alæ, flügel</P> <P>Quarta, der focher in einer $cheib&etilde; den ein wa$$errad vmbrreibet</P> <P>Primum genus flabellorum, flügel von dinnen vnd $tarcken bretten</P> <P>Secundũ, flügel von kurtzen bret$tuck&etilde;</P> <P>Tertium, flügel von kurtzen bret$tuck en daran gen$eflugel gemacht</P> <P>Tertium genus, wetterbla$belge</P> <P>Prima $pecies, der wetter balg/<37> bo<over>e</over>$ze wetter au$z dem $chachte durch lotten zeihet/o<37> gu<over>o</over>tes dadurch hinein bringet</P> <P>Secunda, der wetter baig $o durch ro- ren in einen $toln wetter brenget</P> <P>Tertia, die wetterbelge $o man trit</P> <P>Quarta, die wetter belge mit der rond&etilde; $cheiben $o ein pferd trit</P> <P>Quinta, die wetter belge da ein pferd wie in einer ro$zmu<over>e</over>le die $tehende wel le vmbtreibet</P> <P>Ratio euentillandi linteorum ia ctatu, die wei$e mit leilach zufochern</P> <P>Machinæ $can$oriæ</P> <P>Scalæ, farten</P> <P>In$idere in bacillo, aufdem knebel ein- fahren</P> <P>In$idere in corio, einro$chen</P> <P>De$cendere gradibus in $axo inci$is, auf gehauenen $tuffen einfharen</P> <P>Aer immobilis, bo<over>e</over>$e wetter</P> <P>Virus $iue fumus uiro$us, $chwaden</P> <P>Ex lacunis euolat, <37> $chwaden $teht auf</P> <P>Pe$tilens aura, vorgifte lufft</P> <P>Graues halitus, dumpfig bo<over>e</over>$e wetter/ es $ei der dampf kald oder warm</P> <head>LIBRO SEPTIMO.</head> <P>Venas experiri uel explorare, probir&etilde;</P> <P>Artifex experiendæ uenæ uel metal- (li, probirer</P> <P>Libra, probir wage</P> <P>Loculamentum, geheu$e darinnen die wage $tehet</P> <P>Fornacula, probir ofen</P> <P>Fornacula latericia, gemaurter pro- bir ofen</P> <P>ferrea, ei$erner probir ofen</P> <P>fictilis, tenner probir ofen</P> <P>Lamina ferrea, ei$ern blech</P> <P>Os fornaculæ, mundloch/mundhol/ thorlein</P> <P>Laminæ ferreæ pars quæ extat è for- nacula, au$zladung</P> <P>Circulus ferreus in quem flatus follis duplicati penetrat, der ring darin- nen man vor dem balg an$eid</P> <P>Follis duplicatus, zwifacher balg</P> <P>Foramen $piritale, windfang</P> <P>Naris, lie$$e</P> <P>Tegula, muffel</P> <P>Catillus fictilis, $chirbe</P> <P>Catillus triãgularis, dreieckicht $chirbe</P> <P>Catillus cinereus, capelle</P> <P>Accretiones arborũ añuæ, iharwach$z</P> <P>Mortariolum, capellenfutter</P> <P>Pi$tillum, $to$$el</P> <P>Additamenta, zu$etze</P> <P>Aeris $cobs elimata, kupferfeilich</P> <P>Ferri $cobs elimata, ei$enfeilich</P> <P>Ochra ex plumbo facta, pleigeel</P> <P>Minium $ecundarium, menning</P> <P>Plumbum ignis ui in cinerem re$olu tum, pleia$che</P> <P>Canna ferrea, ei$ern rorlein</P> <P>Forceps ferreus, zange darinne man kogeln geu$t</P> <P>Vncus ferreus, ei$ern hecklein</P> <P>Tabella, tefelein</P> <P>Aurum experiri argento uiuo, an- quicken</P> <P>Æs liquefactum fundere in canalicu- lum ferreum, zeengi$$en</P> <P>Æs, uel plumbum, uel argentum, in <foot>V 4 globu-</foot> <pb> globulos di$$oluere, kuppfer oder plei/oder $ilber kornen</P> <P>Plũbũ in globulos reductũ, gekornt (plei</P> <P>Aurũ uel argentũ coticula ex- plorare, gold oder $ilber $treichen</P> <P>Acus, $ti eichnadeln</P> <P>Acus ex auro & argento factæ, gold nadelu auf weis be$chickt</P> <P>Acus ex auro & ære factæ, goldna- deln aufrot be$chickt</P> <P>Acus ex auro & arg&etilde;to & ære factæ, gold nadeln auf weis vñ rot be$chickt</P> <P>Acus ex arg&etilde;to & ære factæ, $ilberna- (deln</P> <P>Libra, pfund/nicht alleine wage</P> <P>Prima libra minor, dz weglein dariñen man das ertz vnd den zu$atz einwiget</P> <P>Secũda, darinnen man das plei zuwiget</P> <P>Tertia, darinnen man dz korn aufzihet</P> <head>LIBRO OCTAVO.</head> <P>Materiam metallicã di$cernere à ter- ris &c. ertz$cheiden</P> <P>Metallum rude uel uenam præ$tant&etilde; à terris & $axis $ecernere, ertzklaub&etilde;</P> <P>Metallum malleo percu$$um dilata- re, ertzquetz$chen</P> <P>Malleus quadrangulus & cra$$us, quetz$cher</P> <P>Metallum cuneo $ecare <*> partes, das ertz mit mei$$eln zu$chroten</P> <P>Metallum ferramento forficis $imili concidere, das ertz mit einer $cheren zu$chneiden</P> <P>Ferramentum forficis $imile, $chere</P> <P>Venarum tundendarum modi, die wei$en ertz zupuchen</P> <P>Primus, das ertzpuchen $o gemein</P> <P>Abacus, puchbanck</P> <P>Malleus alter, puchammer vnd $cheid (hammer</P> <P>Vas altius, ertz vhe$lein</P> <P>Vas humilius, ertzaimer</P> <P>Alter, das ertz puchen mit feu$teln</P> <P>Tertius, das ertz dre$$chen</P> <P>Arca, herd</P> <P>Ferramentum, ei$ern $chlegel</P> <P>Area curta, der kurtze herd</P> <P>Rutrum ligneum, ki$te</P> <P>Venarum urendarum rationes, die wei$en ertz zuro<over>e</over>$ten</P> <P>Prima, das gemeine ertzro<over>e</over>$ten</P> <P>Strues lignorum, $iue crates, ro<over>e</over>$t</P> <P>Aquas immittere in uenã, u$tã, wa$$er la$$en flie$$en aufdas gero$te ertz</P> <P>Secunda, das zwitter ro<over>e</over>$ten</P> <P>Tertia, das glantzro<over>e</over>$ten</P> <P>Quarta, das ro<over>e</over>$t&etilde; aufdem ei$ern bleche</P> <P>Quinta, das ro<over>e</over>$ten aufden ei$eren blech en im ofen</P> <P>Sexta, das $chiferro<over>e</over>$ten</P> <P>Fa$ces uirgultorum, gepund rei$ig</P> <P>Venas pilis præferratis tundere, ertz vnder den puchern puch&etilde;/o<37> $chlecht ertzpuchen</P> <P>Machina qua uenæ $iccæ pilis præfer ratis tundũtur, dz treuge puch werck</P> <P>Truncus, $tock</P> <P>Cap$a, kumpfoder puchtrog</P> <P>Solea ferrea, ei$ern blech</P> <P>Tigna tran$uer$aria, querholtzer</P> <P>Eorum foramina quadrangula, laden</P> <P>Pila, $tempfel oder puch$temfel</P> <P>Caput pili ferreũ, pucher o<37> puchei$en</P> <P>Cuneus ferreus latus, feder</P> <P>Dens pili, deunrling</P> <P>Dentes axis, hebeblatten o<37> hebarm</P> <P>Quadrangula contignatio, $chrot</P> <P>Cap$a cuius fundum filis ferreis e$t contextum, durchwurf</P> <P>Cribrũ u$itatũ, reder $o ein&etilde; holtzenen lauf mit ein&etilde; ei$ern boden hat/hei$zt die arbeit dz rodern vber die kreutzholtzer</P> <P>Cap$a patens, ka$tenreder</P> <P>Magna cap$a lignea, $chwengreder</P> <P>Cribrum rotundatum, $iebreder $o ei- nen kupfernen lauf mit einem ei$er- nen boden hat</P> <P>Neu$olæ uerò, quod e$t metallũ &c. das au$z kleinen in Vngern</P> <P>Longa cap$a patens, rolle</P> <P>Breuis cap$a patens, durchlas</P> <foot>Abacus</foot> <pb> <P>Abacus, bune</P> <P>Cribrum quod uer$atur in ua$e aqua rũ ferè pleno, der na$$e $iebreder/o<37> das na$$e au$zredern durch das $ieb</P> <P>Corbis quæ uer$atur in ua$e aquis re ferto, der na$$e korbreder/o<37> dz na$$e au$zredern durch den korb</P> <P>Lanx, $chu$$el</P> <P>Mol&etilde;di rationes, die wei$en gold ertz vnd zwitter zumalen</P> <P>Prima mola, die gemein wei$e da die mu<over>e</over>le ein wa$$errad treibet</P> <P>Tigna, das mu<over>e</over>lgebite</P> <P>Axis, welle</P> <P>Codaces, zapffen</P> <P>Dimidiatæ armillæ ferreæ, pfenlein</P> <P>Tympanum dentatum, kamprad</P> <P>Dentes, kimen</P> <P>Tympanũ &qring;d ex fu$is cõ$tat, getriebe</P> <P>Fu$i, $pindeln</P> <P>Axis ferreus $tatutus, $pille</P> <P>Sub$cus, mu<over>e</over>lei$en oder mei$$el</P> <P>Molæ, mu<over>e</over>l$tein</P> <P>Infundibulum, go$$e</P> <P>Lignea bractea rotundata, lauf</P> <P>Canalis, melwinckel da es v$z$chütet</P> <P>Secũda mola, cuius rota ab equis aut a$inis aut capris uer$atur, die ro$mu<over>e</over>le</P> <P>Tertia, cuius orb&etilde; calcãtes circũagũt, die mu<over>e</over>le mit der $cheiben die man trit</P> <P>Quarta, quæ manibus circũacta uer- $atur, die handmu<over>e</over>le</P> <P>Quinta, quæ uno eodem<03> t&etilde;pore au ri uenã tũdit, molit, lauando purgat, di goldmu<over>e</over>le mit d&etilde; treug&etilde; puch wet ck</P> <P>Tabellæ duæ inter $e trã$uer$æ quas tertia decu$$at, der querl</P> <P>Lauandi rationes, die we$chwer ck</P> <P>Prima, dz we$ch werck durch den $chlem- (grabe</P> <P>Canalis, $chlemgrabe</P> <P>Eius caput, durchlas</P> <P>Canalis tran$uer$us, quergerinne</P> <P>Aquagij canalis, wa$$ergerinne</P> <P>Rutrum ligneum, ki$te</P> <P>Secunda, das wa$$ch&etilde; vber dzgevhelle</P> <P>Tertia, der gemeine $chlemgraben</P> <P>Canalis deuexus $iue minor, <37> $chlem- (graben</P> <P>Eius caput, herd</P> <P>Trulla. kelle</P> <P>Rutellum, ki$te</P> <P>Lapilli nigri magni, grober $tein</P> <P>mediocres, kretz$tein</P> <P>parui, zelwerck</P> <P>Duo canales deuexi, <37> zwifach $chlem- (graben</P> <P>Quarta, dz wa$$ch&etilde; vbern te$t</P> <P>Lacus, wa$chtrog</P> <P>Abacus, bune</P> <P>Quinta, der kurtze herd</P> <P>Sexta, der planherd</P> <P>Lintea, planen</P> <P>Altera area, der wende herd</P> <P>Septima, die $ieb arbeit</P> <P>Cribrum angu$tum, das enge $icbe</P> <P>Succutere, trofteren</P> <P>Radius, $treicholtz</P> <P>Cribrum angu$tius, das engere $ieb</P> <P>Cribrum angu$ti$$imum, das heren- ne $ieb/welches das engfte</P> <P>Machinæ quæ uenas udas pilis præferratis tũdũt, die na$$en puchwerck</P> <P>Prima, dz na$$e puchwerck vff $ilberg&etilde;ge</P> <P>Cap$a, kumpff</P> <P>Saxum, $ol$tein</P> <P>Solea ferrea, ei$ener $ol$tein</P> <P>Lamina ferrea foraminum plena, ei- $ern gitterlein</P> <P>Canalis, gerinne</P> <P>Batillum ligneum, holtzen $chauflein</P> <P>Batillum ferreum, ei$erne $chauffel</P> <P>Lacus, $umpff</P> <P>Canaliculus, gerinlein</P> <P>Secũda, dz na$$e puchwerck vff zwitter</P> <P>Canales, puchgreben</P> <P>Ramus cõuolutus, zu$a&mtilde;e gewickelt (reis</P> <P>Lapilli nigri maiu$culi, graupen</P> <P>mediocres, über$chus</P> <P>Limus, $chlam</P> <P>Tertia, das andere na$$e puch werck auf zwitter</P> <P>Canalis, gerinne</P> <foot>Ra$trum</foot> <pb> <P>Ra$trum tridens, krail</P> <P>Lacu$culus, $umpflein</P> <P>Ganales magni, puchgreben</P> <P>Canalis $implici a$$imilis, durchlas</P> <P>Axiculus, waltze</P> <P>Conclaue, bereit$tube</P> <P>Quarta, das dritte na$$e puchwerck vff zwitter</P> <P>Canalis deuexus, $chlemgraben</P> <P>Quo modo lapilli minutuli, quos flu mina deferunt, capiuntur, wie man das affter auffehet</P> <P>Extructiones $imillimæ his quæ con ficiuntur $upra moletrinas, where</P> <P>Areæ, au$zge$tochene pletze</P> <P>Sepes obliquæ in pratis, v$z$triche</P> <P>Quo modo quatuor machinæ uno in loco cõ$truũtur: duæ in $uperiore eius parte, & totid&etilde; in inferiore, die wei$e puchwerck übereinan<37> zumachen</P> <P>Quinta, das gold puchwerck in Kernt&etilde;</P> <P>Pila, $chu$$er</P> <P>Cap$a, puchtrog</P> <P>Laminæ foraminum plenæ, $enei$en</P> <P>A$$er qui erigi pote$t, wendebret</P> <P>A$$eres cauis pleni, brete $o rondte tulcklein haben</P> <P>Alueus nauiculæ $imilis, $eich$e</P> <P>Ramentorum auri lauandorum rati- ones, das gold wa$chen</P> <P>Prima, dz wa$ch&etilde; vber dz lochrichte bret</P> <P>Secunda, das wa$$chen in Wherern</P> <P>Cap$a, ki$te</P> <P>Rutrum ferreum, ei$erne kratze</P> <P>Tabellæ, rigel oder bret$tucke</P> <P>Alueus niger, $ichertrog</P> <P>Tertia, das wa$$chen über drat bret mit drate überzogen</P> <P>Quarta, dz Portugale$i$ch gold wa$$ch&etilde;</P> <P>Caput areæ, des herdes haubt</P> <P>Tabellæ tran$uer$æ, lei$ten</P> <P>Rutrum ligneum, $treicholtz</P> <P>Bacillũ cu$pidatũ, das $pitzig holtzlin</P> <P>Lanx, $chu$$el</P> <P>Mediæ lancis cauum, das ronde v$z- gedrete tulcklein</P> <P>Lanx $triata, die $chu$$el $o iñwendig au$zgedrehet von holen faltz&etilde; wie ein $chnecken heü$zlin</P> <P>Quinta, das wa$$chen iiber das geratz- te bret</P> <P>Caua, grublein</P> <P>Canaliculi, rutzlein</P> <P>Sexta, das wa$$chen über das gekerbte bret</P> <P>Canaliculi tran$uer$i, querkerben</P> <P>Septima, das wa$$chen auffm herde da das haubt keuliche tulcklein hat</P> <P>Canaliculus, kerbe oder rin$e</P> <P>Auri ramenta leuiora, fle&mtilde;icht gold</P> <P>grauiora, kornicht gold</P> <P>Octaua, das wa$$chen auffm herde$o vier eckicht grublein hat</P> <P>Nona, das wa$$chen auffm herde/welch er von breten/$o rauch vnd zotig</P> <P>Decima, das wa$chen auffm herde mit och$en oder pferde heuten bedeckt</P> <P>Vndecima, das gold $amlen mit vhel&etilde;</P> <P>Duodecima, das wa$$chen über das gru<over>e</over>ne tuch</P> <P>Decimatertia, das wa$$chen über das herenne tuch</P> <P>Decimaquarta, das wa$$chen über den ra$en</P> <P>Decimaquinta, das wa$$chen im gro$$ en $ichertroge vnd $ichern</P> <P>Decima$exta, das gold $ichern</P> <P>Decima$eptima, das wa$$ch &etilde; im hubel</P> <P>Lauandæ materiæ cũ lapillis ni- gris uel metallorum ramentis permi- $tæ rationes, die wei$en zwitterberg vñ an<37>er metalli$cher ab$chilfung zu$eiffen</P> <P>Prima, quæ uetus e$t, die alde $eiffen ar (beit</P> <P>Loci ualle$tres, thele</P> <P>Loci deuexi & concaui, $ch luchten</P> <P>Lotores, $eiffner</P> <P>Fo$$am agere longam & dediuem, einen wa$$er graben machen/vnd im ein ro$ch geben</P> <P>Materia metallica, das werek</P> <foot>Cutis</foot> <pb> <P>Cutis, mott</P> <P>Ligones lati, radhauen</P> <P>Ligones cu$pidati, keilhauen</P> <P>Perones, wa$$er $tifeln</P> <P>Furcæ ligneæ, $eiffengabeln</P> <P>Batilla lignea, $eiffen $chauffeln</P> <P>Agitare, $chwencken</P> <P>Lacu$culus, der gantze lauter trog</P> <P>Lacu$culus ei $ubiectus, <37> vn<37>e trog</P> <P>Canalis quadrãgulus, <37> an<37>e lauter- (trog</P> <P>Ligo $imilis ro$tro anatis, die keilhau $o ge$talt wie ein ent&etilde; $chnabel</P> <P>Materia lapillorũ expers, ge$chwem- ($tucke</P> <P>Secunda, das $eiffen über die flo$z/oder flo $zgraben</P> <P>Furca $epticornis, die $eiffen gabel $o $ieben zacken hat</P> <P>Tertia, die gerinarbeit</P> <P>Batillum ligneũ, holtzene rur$chauffel</P> <P>Batillum ligneum cui manubriũ cur- tum, holtzen $chauflein</P> <P>Quarta, die vhas arbeit</P> <P>Quinta, quæ noua e$t, die neue $eiffen arbeit/hei$$t übers blech</P> <P>Cap$a patens, ka$te</P> <P>Lamina ferrea, dz ei$ern gelochert blech</P> <P>Canalis, gerinne</P> <P>Tabellæ quarum alia alia altior e$t, das gevhelle vnd wider$to$$e</P> <P>Lacus, $umpff</P> <P>Materia, werck</P> <P>Rutrum ligneum, ki$te</P> <P>Res inanis, das taube</P> <P>Rutrum ferreum, kratze</P> <P>Præ$es laboris, der ober$te $eiffner</P> <P>Lacu$culus, lautertrog</P> <P>Sexta, quæ etiam po$t hanc inuent a e$t, die neulich$te $eiffen arbeit</P> <P>Septima, die flutgzeben</P> <P>Octaua, dz gold wa$ch&etilde; in wa$$er ri$$en</P> <P>Charadra, wa$$erri$z</P> <P>Nona, das polni$ch pleiertz wa$chen</P> <P>Terra ferè lutea, gluch</P> <P>Argilla uda & areno$a, $chwilen</P> <P>Cribrum æneum, reder</P> <P>Torrendi ratio, dz breñen im backofen</P> <P>Rutabulum, $chur$tange</P> <P>Ra$tellum bidens, pock</P> <P>Rutrum, krucke</P> <P>Materia quæ dũ torr&etilde;tur lapilli cõflu (it, fa$en</P> <P>Cremandi rationes duæ, zweierlei wei$e zu ro<over>e</over>$ten</P> <P>Altera, dz ro$t&etilde; im v$zge$tochen&etilde; platze</P> <P>Panes ex pyrite uel cadmia cõflati, ($tein</P> <P>Altera, das ro<over>e</over>$ten im ofen</P> <head>LIBRO NONO.</head> <P>Excoquere, $chmeltzen</P> <P>Excoctio, das $chmeltzen</P> <P>Excoctor, $chmeltzer</P> <P>Domicilium $iue officina in qua uenæ excoquuntur, hutte</P> <P>Qui $uccedit uicarius excoctoris mu neri, $chmeltzer $o ans mei$ters $tat trit</P> <P>Mini$ter, furlauffer</P> <P>Fornax, $chmeltzofen</P> <P>Os fornacis, auge</P> <P>Catinus, tiegel oder $por</P> <P>Humoris receptaculum, aizucht</P> <P>Camini pars patens quæ fumũ emit- tit, rachloch</P> <P>Camini parietes duo, rectus & obli- quus, $chleten</P> <P>Follis, balg</P> <P>Follium $edilia, balggeru$te</P> <P>Machina quæ folles comprimit, die welle $o von einem wa$$errade getrib&etilde; würt mit irer zugeho<over>e</over>rung</P> <P>Organũ &qring;d folles diducit, <37> balgzug</P> <P>Follis partes</P> <P>Tabulata, balgbrete</P> <P>Arcus, bogel</P> <P>Coria, balgleder</P> <P>Caput, balghaubt</P> <P>Tabellæ tiliaceæ tabularũ latera cin- gentes, lindene lei$ten</P> <P>Foramen $uperioris tabulati, $pund- loch</P> <P>Eius operculum, $pund</P> <P>Cauda, balg$terzel</P> <foot>Foramen</foot> <pb> <P>Foramen $piritale inferioris tabulati, windfang</P> <P>Operculum, deckel des windfanges</P> <P>Lorum, rime</P> <P>Annulus ferreus, ring</P> <P>Pe$$ulus ligneus, rigel</P> <P>Claui cornuti, balgna<over>e</over>le</P> <P>Cochlea, $chraube</P> <P>Tabula, $chran</P> <P>Naris, lie$$e</P> <P>Bracteæ $imul iunctæ, das $chlo$$z</P> <P>Follium $edilia, das ge$telle zu<over>o</over>n bla$zbelgen</P> <P>Tigna humi locata, Schwellen</P> <P>Pali cuneati, pfele</P> <P>Tigna $tatuta, tocken</P> <P>Tigilla, tremlein</P> <P>Fi$tula, form</P> <P>Machinæ pars quæ folles com- primit, die welle mit den $treichen</P> <P>Tigilla quæ longis axis dentibus de- pre$$a folles comprimunt, $chemel</P> <P>Vectis, $chinholtz oder $chin/oder balg $tertzel</P> <P>In$trumentum ferreum, $chinhake</P> <P>Organi folles diducentis partes</P> <P>Tignum $tatutũ perforatũ, klob$eule</P> <P>Tignum quod uer$atur circum axicu lum ferreum, $chwengel</P> <P>Cap$a, ka$te</P> <P>Machinæ cuius dentes tigilla de- primunt partes</P> <P>Axis, welle</P> <P>Rota, wa$$errad</P> <P>Tympanũ quod ex fu$is con$tat, fur- geleg oder getriebe</P> <P>Tympanum dentatum, kamprad</P> <P>Dentes tyrnpani, kimen</P> <P>Dentes axis, $triche</P> <P>Puluis mi$tus ex quo focus & ca tinus conficiuntur, ge$tube</P> <P>Puluis carbonum, kolge$tube</P> <P>Puluis terrenus, erdge$tube</P> <P>Crates, horte</P> <P>In$trumenta excoctorum, alia<03></P> <P>Scalæ, flickleiter</P> <P>Spatha lignea, flick$cheit/o<37> kleib $cheit</P> <P>Focus, herd im ofen</P> <P>Pilum, $to $zbaum oder kolbe/oder $to $z kolbe</P> <P>Manubrium, $til</P> <P>Lamina curuata, $porei$en o<37> $chelchin</P> <P>Pilum æneum, knpfferner $to$$el</P> <P>Bacillum teres, augen holtz</P> <P>Alueus bracteis ligneis contextus, $chin vha$$z/oder fulvha$$z</P> <P>Va$a è corio facta duo, quibus aqua ad re$tinguendum incendium, fi quo officina conflagrat, hauritur, liderne eimer</P> <P>Siphũculus orichalceus, quo eadem hau$ta exprimitur, me$$ing $prütze</P> <P>Vnci duo, feür haken</P> <P>Rutrum unum, feürkrucke</P> <P>In$trumentũ ferreum quo terra uer- beratur, perei$en</P> <P>Pilum teres, $topholtz</P> <P>Alter alueus, trog</P> <P>Contus, $techei$en/oder augei$en</P> <P>Contus uncinatus, $chackenhacke</P> <P>Recrementa, $chlacken</P> <P>Furcilla ferrea, ei$erne $chlackengabel</P> <P>Panes ex pyrice conflati, $tein o<37> lech</P> <P>Mi$tura auri uel argenti cum plum- bo, werck</P> <P>Cochleare, kelle</P> <P>Catilli, pfeñlein</P> <P>Alter contus uncinatus, renei$en</P> <P>Rutrum, kruckei$en</P> <P>Spatha ferrea, $to$zei$en</P> <P>Prima uenarum excoquendarũ ratio, das $chmeltzeu auffin $tich</P> <P>Venarũ aliæ cito lique$cunt, etliche ertz $eind flü$$ig/ aliæ lentè, etliche $eind $trenge vnd wilde/ arbeiten $ich $eiger/ aliæ $par$im feruentes nõ co eunt in unum, etliche arbeiten $ich zu<over>o</over> hei$$zgretig</P> <P>Mi$tura debilis & uiribus car&etilde;s, ein werg$o mu$ig vnd vn$chmeidig</P> <foot>Vt</foot> <pb> <P>Vt nouũ plumbum imponi po$$it, das man ander plei mag fur$chlahen ut diutius repugnent & re$i$tant ignis ardori, $o fe$t vnd $trenge $ein</P> <P>Additamenta, zu$etze</P> <P>Vt interea uena cum additamentis li quatis coqui po$$it, das vnder des das ertz vnd der zu$atz mogen mitein ander ange$oten werden</P> <P>Tres uenarum excoquendarum rationes, quibus os fornacis $emper patet, die drei $chmeltzen m<*>m offe- nen auge</P> <P>Prima, das $chmeltzen aufm gang/oder vber das holtzlein</P> <P>Catinus, der zargentiegel</P> <P>Alter catinus, der vndere tiegel</P> <P>Altera, das $chmeltzen mit dem krom- men ofen</P> <P>Tertia, das $chmeltzen auf die rohe $chi cht/oder aufin lech wie es die Tyroler nennen</P> <P>Contus uncinatus, reumer</P> <P>Ci$ium cui e$t ci$ta cra$$is uiminibus contexta, me$kubel</P> <P>Rationes uenarum plumbi ni- gri excoquendarũ propriæ, die $on- derlichen wei$en plei ertz zu $chmeltzen</P> <P>Prima, das $chmeltzen in Kernten</P> <P>Secunda, das $chmeltzen in Sach$en zu Gitel</P> <P>Tertia, das $chmeltzen in We$tphalen</P> <P>Ma$$æ latæ, $chilen</P> <P>Quarta, das $chmeltzen in Polen</P> <P>Fornacum cameræ quæ fumum con cipiunt, der rauchfang/oder gewel- be vber den $chmeltzofen darinnen man den rauch fehet</P> <P>Bracteæ ferreæ, blatten</P> <P>Æris rudis minus $ynceri exco- ctio apud Rhetos, das $chmeltzen des kupfer gla$zertz in der graff$chafft Tyrol</P> <P>Excoctor primus, der $chmeltzer $o die ertz$chicht arbeit</P> <P>Va$a capacia modiorum Romano- rum ferè $eptem, $ter</P> <P>Recrementa plumbi, plei$chlacken</P> <P>Lapis fi$$ilis, $chifer</P> <P>Lapis facile igni lique$cens, flu<over>e</over>s</P> <P>Primarij panes uel ex ære rudi cõfla- ti panes, $tein oder lech</P> <P>Mi$tura cuius dimidia pars ex ære et argento con$tat, kobelt</P> <P>Alter excoctor, der $chmeltzer $o die plei $chicht arbeit</P> <P>Lapis ex quo conflatur plumbum ni grum, glascrtz vnd pleiertz</P> <P>Panes duri qui plus argenti in $e con tinent, reichhartwerck</P> <P>Panes ærei fathi$centes, kin$tocke</P> <P>Secũdarij panes, vorpleit$t&etilde; o<37> vor- (pleitlech</P> <P>Mi$tura æris & plumbi & argenti, werck</P> <P>Tertiarij panes, zwir vorpleit$tein o<37> lech</P> <P>Tertius excoctor, der $chmeltzer $o d&etilde; zwir vorpleiten $tein oder lech arbeit</P> <P>Panes duri in quibus minus argenti ine$t, arm oder durhartwerck</P> <P>Quartarij panes, hartwerck</P> <P>Vltimi panes, pir$tein</P> <P>Alterius generis fornax, der $plei$ofen</P> <P>Lapis fi$$ilis æro$us, kupfer$chifer o<37> lech$chifer</P> <P>Panes ex eo cõfecti $iue primarij, ($tein</P> <P>Panes præterea duplices $unt: quorum alteri ærei exi$tũt, kupfer/ alteri cum primarijs panibus reco qui $olent, trog$tein</P> <P>Liquor candidus primo è fornace de flu&etilde;s cum Go$elariæ excoquitur py rites, kobelt: qu&etilde; parietes fornacis exudant, conterfei</P> <P>Stannum, $chwartz plei</P> <P>Plumbum depauperatum fri$ch plei</P> <P>Ratio lapillorum nigrorum ex- coquendorum, das zin $chmeltzen</P> <P>Saxum $olidum quod in $olo forna- cis locatur, $ol$tein</P> <P>Saxa uilia quæ natura de diuer$a ma <foot>X teria</foot> <pb> teria compo$uit, grindftein</P> <P>Solarij pauimentũ, des $ollers boden</P> <P><*>aminus, glocke</P> <P><*>inus, gercute</P> <P><*>rus humilis, furmeurlin</P> <P><*>ontus, $techei$en</P> <P><*>ter catinus, zingrube</P> <P><*>pilli nigri maiu$culi, grober$tein</P> <P>mediocres, nuttel$tein</P> <P>minutuli, kleiner$tein</P> <P>collecti ex materia quæ la- uatur, $eiffen$tein</P> <P>Rutrum, reutkratze</P> <P>Cancelli, gatter</P> <P><*>rrũ $ignatoriũ, gegraben $tempel</P> <P><*>$$a ex cancellis formata, palle</P> <P><*>rnacem interius $axorũ glareis & <*>to incru$tare, ofenen</P> <P><*>ialleus quo $axi arenarij, in $olo for nacis locandi, partes extuberantes re$ecantur, pile</P> <P>Fornacũ camera quæ fumũ reci pit, dz zin$chmeltzen mit d&etilde; rauchfang</P> <P>Focus in quo plumbum purga- tur, der flo$herd</P> <P>Catinus, furherd oder zingrube</P> <P><*>illum, kol$chauffel</P> <P><*>olles teretes è corio facti, ronde li- derne bla$belge</P> <P><*>rbis, $cheibe</P> <P>Fornax in qua ferrum excoqui- tur, renherd</P> <P>Magi$ter, renner</P> <P>Certa uenæ men$ura, furmas</P> <P>Via recrementorum, lachtloch</P> <P>Recrementa, $inder</P> <P>Marculi lignei, holtzene $chlegel</P> <P>Magnus malleus ferreus, der hammer den an wa$$errad hebet</P> <P>Secare in partes, zu$chroten</P> <P>Adole$cens, der aufgi$$er</P> <P>Alter camini focus, der $chmidherd</P> <P>Ma$$æ ferreæ quadrãgulæ, $to<over>e</over>ckei$en</P> <P>Bacilla ferrea, $tabei$en</P> <P>Fornax primæ a$$imilis, ein of&etilde; gleich dem darinnen man die rohe$chicht ar beit/doch vil weiter vnd hoher</P> <P>Focus fornacis ferrariæ, $chmidherd</P> <P>Ratio aciei cõficiendæ, die wei$e $ta<over>e</over>l zumachen</P> <P>Bacilla ex acie facta, $ta<over>e</over>l$tebe</P> <P>Venæ argenti uiui excoquendæ rationes, die wei$e queck$ilber ertz zu$ch- (meltzen</P> <P>Prima, dz $chmeltz&etilde; im herde</P> <P>Stibij uena, $piesglasertz</P> <P>Secũda, dz $chmeltz&etilde; auf die wei$e des di ($tillieren</P> <P>Tertia, das $chmeltzen im gewelbe</P> <P>Quarta, das $chmeltzen mit $ande oder a$$che aufm drifus</P> <P>Quinta, das $chmeltzen mit $ande oder affche im windofen</P> <P>Rationes uenæ plumbi cinerei excoquendæ, das wi$mut $chmeltzen</P> <P>Prima, dz $chmeltzen vber der gruben</P> <P>Altera, dz $chmeltzen in <37> fichten&etilde; riñers</P> <P>Tertia, dz $chmeltzen in ei$ern&etilde; pfenlein</P> <P>Quarta, das $chmeltzen im ofen einem $chmid ofen gleich</P> <P>Canaliculus, rin$e</P> <P>Quinta, das $chmeltzen aufm herde $o auffder halde</P> <P>Sexta, dz $chmeltzen aufm wendeherde</P> <P>Crates ferrea, ei$erner ro<over>e</over>$t</P> <head>LIBRO DECIMO.</head> <P>Aqua ualens quæ aurum ab argento $ecernit, $cheidewa$$er</P> <P>Puluis ualens qui aurum ab argento $ecernit, $cheidepuluer</P> <P>Fornax, heintze</P> <P>Catinus fictilis, rondtenen vhas</P> <P>Ampulla uitrea, kolbe</P> <P>Foramina $piritalia, windlocher</P> <P>Operculum, helm oder aleinbick</P> <P>Naris operculi, des helms $chnautze</P> <P>Altera ampulla uitrea, vorlegglas</P> <P>Feces, todenkopfe</P> <P>Aurum ab argento $ecernere, gold vom $ilber $cheiden</P> <P>Argentum cum aqua ualente permi- <foot>$tum,</foot> <pb> $tum, $ilberig $cheide wa$$er</P> <P>Ferramentũ uul$ellæ $imile, ein kla&mtilde;e $o gleich wie ein nopei$en i$t</P> <P>Argentum ab auro $eparare, $il- ber von golde $cheiden</P> <P>Fi$tulæ ex bracteis factæ, rorlein o- der rollein</P> <P>Altera ratio $ecernendi auri ab argen to, das $cheiden im gus</P> <P>Ea triplex e$t</P> <P>Prima perficitur $ulfure, das i$t das $cheiden im gus durch $ch wefel</P> <P>Fornax quæ foraminibus uento in- $piratur, uulgo uento$a, windofen</P> <P>Sulfur argento admi$cere, das $ilber im $chwefel feulen</P> <P>Mi$tura, das pleichmal</P> <P>Aurea ma$$ula, konig</P> <P>Secunda perficitur $tibio, das i$t das $cheiden im gus durch $pi$glas</P> <P>Exilire, herraus $prutzen</P> <P>In orb&etilde; uel circum ferri, getrib&etilde; werd&etilde;</P> <P>Catinus ferreus, gi$puckel</P> <P>Alternis res qua$dam quæ purgant, alternis aurum ponere, cementir&etilde;</P> <P>Tertia rebus compo$itis perficitur, das i$t das $cheiden im gus durch ge- mi$chte puluer</P> <P>Æs ab auro $eparare, kupfer vom gold $cheiden</P> <P>Officina $iue domiciliũ, in quo plũbũ ab arg&etilde;to $eparatur, treibehutte</P> <P>Fornax $ecunda, treibeherd</P> <P>Duo muri interiores, das kreutze</P> <P>Orbis ex $axo formatus, rond$tein</P> <P>Murus qui principalem murum ab igni defendit, $child</P> <P>Canaliculus per quem effluit $puma argenti, gletga$$e</P> <P>Operculum, treibehut</P> <P>Operimentum, $turtze</P> <P>Circuli, ringe</P> <P>Bacilla, $tebe</P> <P>Fi$tula, form</P> <P>Foriculæ, $chnepperlein</P> <P>Artifex, abtrciber</P> <P>Pilum, $to$$el oder kolbe</P> <P>Catinus, herd</P> <P>Media catini pars, $po<over>e</over>r</P> <P>Lamina ferrea utrin<01> curuata, $cha<over>e</over>b- (ei$en</P> <P>Spuma argenti, glete</P> <P>Contus uncinatus, glethake</P> <P>Ligna longa, treibe$cheite</P> <P>Scamna, po<over>e</over>cke</P> <P>Cunei ferrei, ei$erne mei$$el</P> <P>Plumbi cutis impura, ab$trich</P> <P>Cochleare, kelle</P> <P>Ferramentum cui figura cunei data, $chlei$ei$en</P> <P>Panis argenteus, plick$ilber</P> <P>Orichalcea fila colligata, die me$$ene pur$te</P> <P>Molybdæna, herdplei</P> <P>Pompholyx lutea, geler hutrauch</P> <P>Grus, der gezeug damite man den hui auffhebet/den nennen etliche einen $torch/etliche einen kranich</P> <P>Axis $tatutus, $pille</P> <P>Paries camini obliquus, flache $chlete</P> <P>Loculamentum, ka$te</P> <P>Axiculus $erreus quadrangulus, ei$er ner viereckicht welchin</P> <P>Orbes lignei, $cheiben</P> <P>Tympanũ &qring;d ex fu$is cõ$tat, furgeleg</P> <P>Tympanum dentatum, kamprad</P> <P>Ro$trum, $chnabel</P> <P>Lingua, hund</P> <P>Vectis, wirbel</P> <P>Fornax $ecunda concamerata, ein ge welbter treibeherd</P> <P>Veruculum, das ei$en wie ein brat$pie$z</P> <P>Tubuli, rorlein</P> <P>Fornax $ecũda item cõcamerata: $ed quæ in quibu$dã à proxima differt, der treibeherd in Polen vnd Vngern</P> <P>Via, ga$$e</P> <P>Fornax $ecunda uento expo$ita, das treiben vnder dem klotze</P> <P>Argentum perpurgare, $ilberbreñen</P> <P>V$trina, das gemach darinnen <foot>X 2 man</foot> <pb> man $ilber brennet</P> <P>Pilum, $to$$el</P> <P>Eius dentes, zacken</P> <P>Pilum dentibus carens, kolbe</P> <P>Te$ta, te$t$chirbel/ puluis etiam quo repleta e$t, te$ta nominatur, Ger- manice, te$t</P> <P>Magi$ter $iue purgator arg&etilde;ti, $ilber brenner</P> <P>Cultellus utrin<01> acutus, me$$er</P> <P>Globus, kogel</P> <P>Ferramentum cui imponuntur ligna das brandei$en</P> <P>Circulus alterius ferramenti in muro inclu$i, der ei$erne hake</P> <P>Ferreum in$trum&etilde;tum cuius extima pars $ur$um uer$us eminet, der ei- $erne hake daran ein rond holtz&etilde; klotz (lein i$t</P> <P>Sella, das me$$ing klotz</P> <P>Foris ferrea, das ei$erne thorlein</P> <P>Cultellus, klincke</P> <P>In$trumentũ ferreũ, das gebogen ei$en</P> <P>In$trumentum ferreum cuius extima pars recta $ur$um uer$us extat, der ei$erne hake</P> <P>Aliud in$trumentum ferreum uul$el læ $imile, klenime</P> <P>Ratio argenti in te$ta, $ub tegu- la collocata, perpurgandi, das $il- berbrennen vnder der mu<over>e</over>ffel</P> <P>Tegula, muffel</P> <head>LIBRO XI.</head> <P>Argentum ab ære $eparare, $eigern</P> <P>Officina $iue domicilium in quo argentũ ab ære $eparatur, $eigerhutte</P> <P>Paries camini rectus, $chnurgerichte $chlete</P> <P>Paries camini obliquus, flache $chlete</P> <P>Canalis, rinne</P> <P>Focus extra domicilium in quo ma$$æ plumbeæ liquantur, der zu lasherd</P> <P>Murus qui quartũ murũ longũ mu- nit contra uim ignis, $child</P> <P>Vehiculum, wha<over>e</over>nlein</P> <P>Grus, kranich</P> <P>Catinus, tiegel</P> <P>Catilli, pfenlein</P> <P>Quiddã $pumæ argenti $imile, dorn- (lein</P> <P>Pilum quo frangũtur panes æ- rei, kupferbrecher</P> <P>Truncus, $tock</P> <P>Ma$$a plumbea, plei$tucke</P> <P>Sella ænea, $attel</P> <P>Pilum, $tempffel</P> <P>Caput pili, kupferbrecher</P> <P>Tigna $tatuta, $eulen</P> <P>Tigna tran$uer$a, rigel</P> <P>Dens quadrangulus, $chemel</P> <P>Axis, welle</P> <P>Eius dentes, arme</P> <P>Axiculus ferreus, ei$ern welchin</P> <P>Fi$tula ænea, kupfern welchin o<37> rore</P> <P>Clauus ferreus, ei$erner nahel</P> <P>Fornax in qua calefiunt panes ærei, wermofen</P> <P>Ra$trum bidens, krail $o zwene zaken hat</P> <P>Præ$es officinæ, huttenmei$ter</P> <P>Æs in quo ine$t argentum tempera- re cum plumbo, plei zum $ilbrigen kupfer $chlahen</P> <P>Temperatura, mi$$chung o<37> zu$chlag</P> <P>Diues plumbum, reich plei</P> <P>Plumbum depauperatum, fri$chplei</P> <P>Panis, $tucke</P> <P>Æris panes fathi$centes, kin$tocke</P> <P>Spinæ, dorner</P> <P>Fornaces in quibus æs cum plumbo mi$cetur, $chmeltzofen</P> <P>Catinus, tiegel</P> <P>Humoris receptaculum, aizucht</P> <P>Catinus æreus, pfanne</P> <P>Fornaces in quibus recrementa reco quuntur, $chlackenofen</P> <P>Excoctor, $chmeltzer</P> <P>Rutrum, kruckei$en</P> <P>Lignum fi$$um & hians, kloppe</P> <P>Vncus, hake</P> <foot>Reliquiæ</foot> <pb> <P>Reliquiæ hordei ex quo cerui$ia e$t facta, treber</P> <P>Fornax $imilis furno, $plei$ofen</P> <P>Æs re$iduum, ge$plie$$en kupfer</P> <P>Æs ab$tractum, abzug</P> <P>Magi$ter, $plei$mei$ter</P> <P>Prima temperatura, das vorpleien o- der zu$chlag auf fri$ch ein$trich</P> <P>Stannum pauper, fri$ch ein$trich</P> <P>Secunda temperatura, der zu$chlag aufreiche ein$trich</P> <P>Stannum mediocre, reich ein$trich</P> <P>Tertia temperatura, das vorpleien auf den herd zu arbeiten</P> <P>Stannum diues, treib oder wergplei</P> <P>Machinæ quibus panes leuantur & reponuntur, gezeuge/ oder $torche/ oder kranch/ no$tri enim appellant ciconias, Latini grues</P> <P>Lingua, der hund</P> <P>A$$er triangularis, die tragbar</P> <P>Fornax in qua argentum & plũ bum ab ære $ecernuntur, $eigerofen</P> <P>Ba$is, das vndere teil des ofens</P> <P>Focus, herd</P> <P>Murus, $child</P> <P>Parietes, ei$erne ofen wende</P> <P>Soleæ, $ol$tucke</P> <P>Saxa quadrangula, werck$tucke</P> <P>Laminæ æreæ, $cherten</P> <P>Particulæ eminentes, zapfen</P> <P>Ferrum uncinatum, das ei$en mit den hecklein</P> <P>Bacilla ferrea antecedentia, die geloch erten ci$ernen $tebe</P> <P>Repagulum, rigel</P> <P>Secretor, $eigerer</P> <P>Parietes qui $unt à lateribus, $eiger- gewende</P> <P>Paries prior, furwand</P> <P>Bacilla ferrea, $tebe</P> <P>Pedes, fu$$e</P> <P>Bracteæ, blech</P> <P>Lateres, ei$erne zie jel</P> <P>Catinus, tiegel</P> <P>Forceps, zange $o einen haken hat</P> <P>Contus uncinatus, hake</P> <P>Rutrum, krucke</P> <P>Panes fathi$centes, kin$tocke</P> <P>Spatha, $to$ei$en</P> <P>Catilli ærei, pfenlein</P> <P>Fornax in qua plumbum ab ar- gento $eparatur, treibeheid</P> <P>Fornax in qua ærei panes $athi$c&etilde;tes torrentur, derofen</P> <P>Interior murus, das futter</P> <P>Laminæ æreæ, $cherten</P> <P>Lacus, wa$$ertrog</P> <P>Torrere, derren</P> <P>Stiriæ, pleizacken</P> <P>Magi$ter $iue torrefactor, derrer</P> <P>Supremi panes, die obere $cheiben võ garherde</P> <P>Viæ, ga$$en</P> <P>Batillum, $chaufel</P> <P>Contus, $chlackenei$en</P> <P>Rutrum, krucke</P> <P>Contus uncinatus, ha<over>e</over>ke</P> <P>Ra$trum bidens, ha<over>e</over>ke mit zweien (zancken</P> <P>Æs cinereum, $chifer</P> <P>Spatha, $to$ei$en</P> <P>Spinæ, ro<over>e</over>$tdo<over>e</over>rner</P> <P>Fornax in qua panes ærei torre- facti coquuntur, garherd</P> <P>Fornacis magi$ter, garmacher</P> <P>Fornix, boge</P> <P>Pila, pfeiler</P> <P>Æs ex panibus torrefactis conficere, garmachen</P> <P>Spatha, $to$ei$en</P> <P>Spatha exci$oria, $chabei$en</P> <P>Scopæ, pe$en</P> <P>Pi$tilla, $to$$el</P> <P>Malleus ligneus, holtzene heine</P> <P>Lamina ferrea utrin<01> recuruata $cher (chin</P> <P>Catinus, tiegel</P> <P>Lamina, $charte</P> <P>Bacillum ferreum, nahel</P> <P>Batillum, $chaufel</P> <P>Contus, $chlackei$en</P> <foot>X 3 Contus</foot> <pb> <P>Contus uncinatus, reumei$en</P> <P>Tertius contus, garei$en</P> <P>Mini$ter, helferknecht</P> <P>Rutrum, krucke</P> <P>Spatha tertia, $chabei$en</P> <P>A$$erculus curuatus, das au$zgehaw- ene bretlein</P> <P>Cuneus ferreus, $chlei$ei$en</P> <P>Panes ex $pinis conficere, $tucke au$zdorneren machen</P> <P>Addere, zu$chlahen</P> <P>Spinæ quæ de panibus, ex ære et plũ bo conflatis, dum $tannum ab ære $ecerneretur, ortæ $unt, fri$chdorner</P> <P>Spinæ quæ de panibus, ex $emel re- coctis $pinis conflatis, ortæ $unt, dorner $o em mal gearbeit $ein</P> <P>Spinæ quæ de panibus, ex bis reco- ctis $pinis conflatis, ortæ $unt, dor- ner $o zweimal gearbeit $ein</P> <P>Spinæ, quæ dum panes fathi$centes torrerentur, ortæ $unt, ro<over>e</over>$tdorner</P> <P>Spinæ uiles, ei$erne dorner</P> <P>Spinæ uili$$imæ, die gering$ten dorner</P> <P>Panes ex $pinis uilibus confecti, ei- $erne $tucke</P> <P>Recrementa quæ detrahit magi$ter qui æs è panibus torrefactis confi cit, gar$chlacten</P> <P>Æs luteum, gelkupfer</P> <P>Cadmia, kobelt</P> <P>Æs caldarium, lebeter kupfer</P> <P>Ramentum lotura collectũ, gekretze</P> <P>Spinæ quæ de plumbo, cum in $ecũ- dis fornacibus $eparatur ab argen to, detrahuntur, ab$trich</P> <P>Molybdæna in media catini parte or ta, $po<over>e</over>rherd</P> <head>LIBRO DVODECIMO.</head> <P>Salis conficiendi rationes, die wei$en $altz zumachen</P> <P>Prima, wie man mehr$altz macht</P> <P>Salinæ, au$zge$tochene pletze darinnen $altz gemacht wird</P> <P>Incilia, greben $o mit $teinen au$zge- maurt vnd vor$trichen</P> <P>O$cula, locher wie aizuchten/haben ire $chutzen/ wan die pletze voller $ein $chutzet man fur</P> <P>Septum, $chleu$e</P> <P>Ra$tri lignei, holtzene rechen</P> <P>Batilla, $chauffeln</P> <P>Secũda, wie man das $altz in pfan&etilde; $eidt</P> <P>Domicilium in quo $al confici- tur, kot/quod $ic à Germanis appel- latur propter fornaceos parietes, &qring;s quidam faciunt: & tectum quod par tim ex luto con$tat</P> <P>Prima domicilij pars, $tro$ter</P> <P>Secunda, herd$ter</P> <P>Cupa, bottich</P> <P>Scamnum, banck</P> <P>Tertia $iue po$trema, $altz$tet</P> <P>Terra cliuuli in$tar aggerata, $tuffe</P> <P>Operculum, decke</P> <P>Focus, herd</P> <P>Bacillum ferreum, $teckei$en</P> <P>Cortina, pfanne</P> <P>Tigilla in terra defo$$a, $tappeln</P> <P>Tigilla eis immi$$a, $o<over>e</over>ckba<over>e</over>ume</P> <P>Minores perticæ, kleine heck$cheite</P> <P>Minora bacilla ferrea uncinata, heck- $cheit haken</P> <P>Fibulæ, $chlurffen</P> <P>Maiores perticæ, gro$$e heck$cheite</P> <P>Maiora bacilla ferrea uncinata, bort- (haken</P> <P>Po$terior foci pars, witz$ke</P> <P>Paries inter po$terior&etilde; foci part&etilde; & tertiã domicilij part&etilde; medius, zau<over>e</over>n</P> <P>Anguli, horner</P> <P>Situla, fulaimer</P> <P>Modulus, zober darinnen man das au$geteilt $altzwa$$er in die ko<over>e</over>te tregt</P> <P>Cochleare altum, $chu<over>e</over>ffe</P> <P>Cupa parua, bo<over>e</over>te</P> <P>Canaliculus, rinne</P> <P>Magi$ter, wircker</P> <P>Qui $uccedit uicarius eius muneri, knecht</P> <foot>Mini$ter</foot> <pb> <P>Mini$ter, helfferknecht</P> <P>Adole$cens, greüder</P> <P>Coquere, $ieden oder kochen</P> <P>De$pumare, $cheumen</P> <P>Deco quere ut den$etur in $alem, zu $altz brengen</P> <P>Spatha lignea, rur$cheit</P> <P>Feruere, $ocken</P> <P>A$$er, das horn bret</P> <P>A$$eres qui cortinæ lateribus impo- nuntur, $pene</P> <P>Corbis, korb, quanquam in quibu$ dam locis $alem in alueos, non in corbes, inijciunt</P> <P>Batillum, $chauffel</P> <P>Tertia, das $altz$ieden in $iedehei$$en quellen</P> <P>Quarta, dz $altz $ieden in ei$ern&etilde; topfen</P> <P>Quinta, dz $altz $ieden im herde $o $altz wa$$er aufbreñend holtz go$$en wird</P> <P>Sexta, das $altz $ieden au$z gemachten $altzwa$$er</P> <P>Dilutum, lauge durch erdrich gemacht</P> <P>Lixiuium, lauge durch a$$che gemacht</P> <P>Labrum, wanne</P> <P>Nitri conficiendi rationes, die wei$en mtar oder tincar/oder baurach zumachen</P> <P>Prima, das niter machen am Nilo</P> <P>Secunda, die wei$e niter von gemach- ter mter lauge zufieden</P> <P>Ratio conficiendæ chry$ocollæ, quam boracem nominamus, die wei $e borras zu$ieden</P> <P>Ratio conficiendi halinitri, die wei$e $almter zu$ieden</P> <P>Alumiuis conficiendi rationes, die wei$en alaun zumachen</P> <P>Prima, die wei$en alaun aus alauni$ch- em erdrich zumachen</P> <P>Ca$tellum, ka$te</P> <P>Lacus, trog</P> <P>Lacuna, teich</P> <P>Altera, die wei$en alaun au$z alauni$ch&etilde; fel$zen zu machen</P> <P>Atramenti $utorij conficiendi ra tiones, die wei$en kupffer wa$$er zuma (chen</P> <P>Prima, wie die $onne das kupfer wa$$er wircken mag</P> <P>Secunda, die wei$e kupfer wa$$er au$z kupferwe$richen wa$$er zu$ieden</P> <P>Re$tis, pe$tener $trick</P> <P>Catini, pfannen</P> <P>Tertia, die wei$e kupferwa$$er au$z $ch- wartz&etilde; atrament vñ dergleich&etilde; zu$ied&etilde;</P> <P>Quarta, die wei$e kupfer wa$$er au$z erd rich vnd $tein damite es vormi$chet zu$ieden</P> <P>Quinta, wie $ich kupferwa$$er auff $toln vor$amlet</P> <P>Sulfuris conficiendi rationes, die wei$en $chwe$el zumachen</P> <P>Prima, das $chwefel machen im topfen</P> <P>Secunda, das $chwefel machen im ofen wie zu Kromenau</P> <P>Tertia, das $chwefel machen in krugen</P> <P>Bituminis conficiendi ratio, die wei$e bergwachs au$z $teinoeli$chen wa$- $er zu$ieden</P> <P>Chry$ocollæ colligendæ ratio, die wei$e berggrun zuuor$amlen</P> <P>Ochra, okergel</P> <P>Vitri conficiendi ratio, die wei$e glas zumachen</P> <P>Sal ex cinere anthyllidis uel alterius herbæ $al$æ factus, $alalkali</P> <P>Fornax prima, $chmeltzofen</P> <P>Secunda, glasofen</P> <P>Tertia, kulofen</P> <P>FINIS.</P> <foot>X 4</foot> <pb> <head>INDEX SECVNDVS CONTINENS EADEM REI ME- tallicæ nomina Latina, Græca<03> Gerinanice reddita, $ed in Lectoris gratiam, $ecundum Alphabeti ordinem dige$ta.</head> <P>Abacus, bune</P> <P>Accepti expen$i<03> ration&etilde; red- dere, rechnung thun</P> <P>Accretiones arborũ añuæ, jarwachs</P> <P>Aciei conficiendæ ratio, die wei$z $te hel zu machen</P> <P>Acus, $treich nadeln</P> <P>Acus ex auro & argento factæ, gold nadeln auff weis be$chickt</P> <P>Acus ex auro & ære factæ, gold na- deln anffrot be$chickt</P> <P>Acus ex auro & arg&etilde;to & ære factæ, goldnadeln auff weis vñ rot be$chickt</P> <P>Acus ex argento & ære factæ, $ilber nadeln</P> <P>Addere, zu$chlahen</P> <P>Additamenta, zu$eze</P> <P>Adole$cens lib. 9. der aufgie$er/ greu- der/lib. 12.</P> <P>Aduer$a uenæ pars, ein gegend: umb</P> <P>Aer immobilis, bo$e wetter</P> <P>Aer $e fundit in caua terræ, & rur$us cuolat, das wetter zeihet aus vnd cin/$o&mtilde;er zeit zum hoch$ten ein zum mder$ten heraus/winter zeit zum ni- der$ten ein/zum hoch$ten heraus</P> <P>Æris panes fathi$centes, kin$tocke</P> <P>Æris rudis minus $ynceri excoctio apud Rhetos, das $chmeltzen des kupffers/gla$zertz in der graff$chafft Tyroll</P> <P>Æris $cobs elimata, kupffer feilich</P> <P>Æs ab auro $eparare, kupffer võ gold ($cheiden</P> <P>Æs ab$tractum, abzug</P> <P>Æs caldarium, lebeter cupffer</P> <P>Æs cinereum, $anffer</P> <P>Æs ex panibus torrefactis conficere, gar machen</P> <P>Æs in quo ine$t argentum tempera- re cum plumbo, plei in $ilbrigen kupffer $chlahen</P> <P>Æs luteum, geel kupffer</P> <P>Æs liquefactum fundere in canalicu lum ferreum, zeengie$en</P> <P>Æs, uel plumbum, uel argentum in globulos di$$oluere, kupffer oder plei oder $ilber kornen</P> <P>Æs re$iduum, ge$plie$zen kupffer</P> <P>Africus, der wind $o vom mittel $uden we$t wehet</P> <P>Agere cuniculum, ein $toln treiben</P> <P>Agitare, $chwencken</P> <P>Ala, flogel</P> <P>Alueus maior, bergtrog</P> <P>Alueus minor, ertztrog</P> <P>Alueus nauiculæ $imilis, $eich$e</P> <P>Alueus niger, $icher trog</P> <P>Altanus, der windt $o $uden $udenwe$t wehet oder geth</P> <P>Alternis res qua$dam quæ purgant, alternis aurum ponere, cementiren</P> <P>Aluminis conficiendi rationes, die wei$en alaun zu machen/ prima, die wei$en alaun aus alauni$cheni erdrich zumachen/ Altera, die wei$en alaun au$z alauni$chen fel$zen zu machen</P> <P>Ampulla uitrea, kolb</P> <P>Ampulla altera uitrea, vorleg gla$z</P> <P>Anguli, horner/lib. 12.</P> <P>Annulus ferreus, ring</P> <P>Antæ excauatæ, das au$zge$ch weiffte beider $eits/<37> $trudel dariñe der heng $itzer aufzeihet vnd wider le$t vor vhallen</P> <foot>Aquagij</foot> <pb> <P>Aquagij canales, wa$$ergerinne</P> <P>Aquaria ua$a, die geva<over>e</over>$z dariñen man wa$$er zeihet</P> <P>Aqua ualens quæ aurum ab argento $ecernit, $cheide wa$$er</P> <P>Aquilo, <37> wind $o von mittel nort o$t (wehet</P> <P>Arcus, bogel</P> <P>Area fodinarum, ma$$e</P> <P>Area, herd</P> <P>Area curta, der kurtz herd</P> <P>Area altera, der wende herd</P> <P>Area capitis fodinarum, fundt grube</P> <P>Area capitis aduer$i fodinarum, fund grube des gegendrumbs</P> <P>Area fodinarum aduer$a, ein ma$$e des gegendrumbs</P> <P>Area rotunda, vniblauff/ein gepell</P> <P>Areæ, au$zge$tochene pletz</P> <P>Arenas riuorum uel fluminum laua- re, $eiffen oder wa$$chen</P> <P>Arge$tes, der wind $o von we$t we$t$u den wehet</P> <P>Argentum ab auro $eparare, $ilber vomgold $cheiden</P> <P>Argentum ab ære $eparare, $eigern</P> <P>Argentum cum aqua ualente permi- $tum, $ilberig $cheid wa$$er</P> <P>Argentum perpurgare, $ilberbreñen</P> <P>Argenti in te$ta $ub tegula collocata perpurgandi ratio, das $ilber bren nen vnder der muffel</P> <P>Argilla cinerea, thone oder than</P> <P>Argilla uda & areno$a, $ch wilen</P> <P>Artifex experiendæ uenæ uel metals li, probirer</P> <P>A$$er, das horn brett/ lib. 12.</P> <P>A$$eres ad latus $calarum tignis im- po$itæ, thubune oder abtrit</P> <P>A$$eres cauis pleni, brete $o runde tulcklein haben</P> <P>A$$eres di$$ectæ arboris extimi, $ch- (warten</P> <P>A$$eres qui cortinæ lateri- bus imponuntur, $pene</P> <P>A$$er qui erigi pote$t, wende brett</P> <P>A$$eres qui prope fundamentum ad tigilla affiguntur, donnen</P> <P>A$$eres & qui utrin<01> puteũ à uena, & qui reliquam eius partem ab ea, in qua $unt $calæ, di$tinguũt, $eitt&etilde; donnen</P> <P>A$$er triangularis, die trag bar/ lib. 11.</P> <P>A$$erculus curuatus, das au$zgehawen bretlein/ lib. 11.</P> <P>A$$erculi uel pali in quibus $ed&etilde;t fo$- $ores, qui cuniculum agũt, $itzpfele</P> <P>Atram&etilde;ti $utorij cõficiendi rationes, die wei$en kupfer wa$$er zu mach&etilde;/Pri- ma, wie die $on dz kupffer wa$$er wirck- en mag/ Secunda, die wei$e kupffer wa$$er au$z kupfferwe$richem wa$$er zu $ieden/Tertia, die wei$en kupffer wa$$- er au$z $chwartzen atrament/vnd der- gleich&etilde; zu$ied&etilde;/Quarta, die wei$e kupff er wa$$er au$z erdrich vnd $tein/danute es vermi$cht zu $ied&etilde;/Quinta, wie $ich kupffer wa$$er auff $toln ver$amlet</P> <P>Auram $uppeditare, wetter brengen</P> <P>Aurea ma$$ula, konig</P> <P>Auriga, treiber</P> <P>Aurum ab argento $ecernere, gold vom $ilber $cheiden</P> <P>Auri ab argento $eparandi altera ra- tio, das $cheiden im gus. Ea triplex e$t. Prima perficitur $ulfure, das i$t das $cheiden im gu$z durch $chwefel. Se cunda perficitur $tibio, dz i$t dz $chei- den im gu$z durch $pi$zgla$z. Tertia re- bus cõpo$itis perficitur, dz i$t dz $chei den im gu$z durch gemi$chte puluer</P> <P>Aurũ experiri arg&etilde;to uiuo, anquicken</P> <P>Aurum uel argentum coticula explo rare, gold oder $ilber $treichen</P> <P>Auri ramenta leuiora, fle&mtilde;icht golt/ grauiora, kornicht gold</P> <P>Au$ter, der wind $o von $uden wehet o<37> (gehet</P> <P>Axis, $pille/welle</P> <P>Axis $tatutus, $pille</P> <P>Axis $tratus, welle</P> <P>Axiculus, waltze/welchin</P> <P>Axiculus ferreus, $chwengel nahel</P> <foot>Axiculus</foot> <pb> <P>Axiculus ferreus quadrangulus, ei- $ern viereckicht welchin</P> <P>Axiculi ferrei, ei$erne welchin</P> <P>Axiculus ligneus teres, weg$tempel darauf die $eil gehn/das $ie $ich nit be- $to$$en oder abniffen</P> <head>B</head> <P>Bacillum, knebel</P> <P>Bacillum ferreum fo$$orum teres, dz ei$en danut man ein&etilde; dur$chlag macht</P> <P>Bacillum ferreum fo$$orum latum, das brechei$en</P> <P>Bacillum ferreum, nahel/lib. 11. $teck- ei$en/ lib. 12.</P> <P>Bacilla ex acie facta, $ta<over>e</over>l$tebe</P> <P>Bacilla ferrea, $tabei$en</P> <P>Bacilla ferrea antecedentia, die geloch erten ei$ernen $tebe/ lib. 11.</P> <P>Bacilla ferrea in $ucula inclu$a, $chw&etilde;g $tangen</P> <P>Ba$is fornacis, das vnder teil des ofens</P> <P>Batillum, $chauffel</P> <P>Batillum, kol$chauffel/ lib. 9.</P> <P>Batillum ferreum, ei$erne $chauffel</P> <P>Batillum ligneum, holtzene $chauffeln</P> <P>Batillum ligneum cui manubriũ cur tum, holtzen $chauflein</P> <P>Batilla lignea, $eiffen $chauffeln/lib. 8.</P> <P>Bituminis conficiendi ratio, die wei$e bergwachs v$z $tein o<over>e</over>li$chem wa$$er zu $ieden</P> <P>Boreas, <37> wind $o võ o$t nort wehet</P> <P>Bractea, feder</P> <P>Bracteæ, blech</P> <P>Bracteæ ferreæ, platten</P> <P>Bracteæ $imul iunctæ, das $chlos</P> <P>Bulga per $e hauri&etilde;s aquas, reingebul (ge</P> <P>Bulga in quam aquæ batillo agitatæ infunduntur, $treichbulge</P> <P>In Bulgæ part&etilde; ruptam bacilli teretis & $triati particulam immittere, ein kerbholtz oder $chraub einpinden</P> <head>C</head> <P>Cadmia, kobelt</P> <P>Cæcias, der wind $o von o$t $ud&etilde; wehet</P> <P>Calceus $iphonum, pompen $chuch</P> <P>Caminus, glocke/ lib. 9.</P> <P>Camini pars patens quæ fumũ emit- (tit, rachloch</P> <P>Camini parietes duo, re ctus & obliquus, $chleten</P> <P>Canalis, wa$$er$eige/gerinne</P> <P>Canalis, melwinckel dacs aus$chutret lib. 8. ibid. $chlemgrab/ eius caput, (durchlas</P> <P>Canalis deuexus $iue mi- nor, <37> $chlemgrab&etilde;/eius caput, herd (trog</P> <P>Canalis longus, lotte</P> <P>Canalis quadrangulus, der an<37> lauter</P> <P>Canalis tran$uer$us, quergerinne</P> <P>Canales lib. 8. puchgreben</P> <P>Canales aquagij, wa$$ergerinne</P> <P>Canales cuniculi, wa$$er$eige</P> <P>Canales duo deuexi, der zwifach $chlemgraben</P> <P>Canales magni, puchgreben</P> <P>Canales occludere, vor$chutzen</P> <P>Canales $ub o$tijs, lotten darinnen dz wa$$er auffdas kerrad fleu$t</P> <P>Canales recludere, auffziehen</P> <P>Canaliculus, gerinlein/rin$e/ lib. 8. kerbe oder rin$e</P> <P>Canaliculus per quem effluit $puma argenti, gletgla$ze</P> <P>Canaliculi, ritzlein/ lib. 8.</P> <P>Canaliculi tran$uer$i, querkerben</P> <P>Canna ferrea, ei$ern rorlein</P> <P>Cancelli, gatter</P> <P>Cap$a, kumpf/oder puchtrog/ki$te</P> <P>Cap$a breuis patens, durchlas/lib. 8.</P> <P>Cap$a cuius fundũ filis ferreis e$t cõ- textum, durchwurf</P> <P>Cap$a longa patens, rolle/ lib. 8.</P> <P>Cap$a patens, ka$te/lib. 8. eod. ka$ten reder</P> <P>Cap$a patens, hund lib. 6. eius ma- gnus clauus ferreus obtu$us, leit- nagel $o im gleis gehet</P> <P>Cap$æ, trunen</P> <P>Cap$æ in quas uenæ di$tribuendæ inijciuntur, teiler</P> <P>Caput areæ, des herdes haupt</P> <foot>Caput</foot> <pb> <P>Capurfodinarum, fundg: ube</P> <P>Caput fodinarum aduer$um, eins ge gendrumbs fundg: ube</P> <P>Caput follis, balghaupt</P> <P>Caput pili ferreũ, pucher o<37> puchei$en</P> <P>Caput pili quo franguntur panes æ- rei, kupfferbrecher</P> <P>Carbas, der wind $o von o$t o$tnort</P> <P>Ca$a putealis, kaw</P> <P>Ca$a quam habitat præ$es fodinæ, zechaus</P> <P>Ca$tellum, wa$$erka$te/ lib. 6. ka$te lib. 12.</P> <P>Catena ductaria, heintzen $eill/ lib. 6. ei$ern $eil/ ibidem</P> <P>Catena ferrea, kette</P> <P>Catinus, tiegel oder $por/ lib. 9. ibid. gereute: item, furhert oder zingrube</P> <P>Catinus, der zargen tiegel/Alter cati- nus, der vnder tiegel</P> <P>Catinus æreus, pfanne</P> <P>Catinus ferreus, gi$puckel/ lib. 9.</P> <P>Catillus, pfenlein</P> <P>Catilli ærei, pfenlein</P> <P>Catillus cinereus, capelle</P> <P>Catillus ferreus ex acie temperatus, das ei$erne ge$ta<over>e</over>lte pfenlein</P> <P>Catillus fictilis, $cherbe</P> <P>Catillus triãgularis, dreieckicht $chirbe</P> <P>Caua, grublein</P> <P>Cauda follium, balg$tertzel</P> <P>Cauerna, rad$tube/lib. 6.</P> <P>Cauernulæ uenarũ & fibrarũ, dru$en</P> <P>Caurus, <37> wind $o von mittel no$t nort</P> <P>Charadra, wa$$er ris</P> <P>Chelæ, $cheren</P> <P>Chry$ocollæ collig&etilde;dæ ratio, die wei $e berggrun zu vor$amlen</P> <P>Chry$ocollæ quam borac&etilde; nomina- mus cõficiendæ rationes, die wei$e (borras zu$ieden</P> <P>Cineris uena, a$$che</P> <P>Circius, der wind $o võ we$t nort wehet</P> <P>Circulus ferreus, ei$erner ring</P> <P>Circulus ferreus in quem flatus follis duplicati penetrat, der ring darin- nen man vo: dem balg an$eid</P> <P>Circuli, ringe</P> <P>Ci$ium, lauffkarn</P> <P>Ci$ium alterum, lauffkarn $o die $eiff- ner brauchen</P> <P>Ci$ium cui e$t ci$ta cra$$is uiminibus contexta, me$kubel</P> <P>Ci$ia birota à tergo trahentia arborũ truncos, $chlafkerne</P> <P>Clauus ferreus, ei$erner nagel</P> <P>Claui cornuti, balgna<over>e</over>le</P> <P>Cochlea, $chraube</P> <P>Cochleare, kelle/ lib. 9.</P> <P>Cochleare altum, $chu<over>c</over>ffe</P> <P>Codax, zapffe</P> <P>Collectam exigere à dominis, von den gewercken zu pu$z forderen</P> <P>Collis a$$urgens circa machinæ ca- $am, halde</P> <P>Cõmi$$uræ $axorũ, dz ab$etzen des ge- ($teins</P> <P>Conclaue, bereit$tube/lib. 8.</P> <P>Cõtinua tigilla per quæ penetrãt pa- li, das gezimert $chrot</P> <P>Cõtignationes quadrangulæ, iocher</P> <P>Contignationes $ic factæ, ut capita ti gnorum in formis aliorum tigno- rũ includantur, ge$chlo$$ene iocher</P> <P>Contignationes $ic factæ, ut tignorũ capita exci$a $int, iocher $o ineinan- der gevheller</P> <P>Contus, $techei$en/ lib. 9. $chlackei- $en/ lib. 11.</P> <P>Contus fo$$orum, die brech$tang</P> <P>Contus uncinatus, reumer/ lib. 9. glethake/ ibidem. $chackenhake/ ha- ke/ lib. 11. reumei$en/ ibidem</P> <P>Coquere, $ieden/oder kochen</P> <P>Corbis, korb</P> <P>Corbis qui uer$atur in ua$e aquis re- ferto, der na$$e korbreder/oder das na$$e au$zredern durch den korb</P> <P>Corium terræ, die erde oder leim</P> <P>Coria follium, balgleder</P> <P>Cortina, pfanne</P> <P>Corus, der wind $o võ nortwe$t wehet</P> <foot>Crater</foot> <pb> <P>Crater, ke$$el/dan er i$t oben weit/ vn- den eng wie ein ke$$el</P> <P>Crates, horte</P> <P>Crates ferrea, ei$erner ro<over>e</over>$t</P> <P>Cremandi rationes duæ, zweierlei wei$z zu ro<over>e</over>$ten/Altera, das ro<over>e</over>$ten im au$zge$tochenen platze/ Altera, das ro<over>e</over>$ten im ofen</P> <P>Cribrum æneum, reder</P> <P>Cribrũ angu$tum, das enge $ieb/ an- gu$tius, das engere/ angu$ti$$imũ, das herenne $ieb/welches das eng$te</P> <P>Cribrum quod uer$atur in ua$e aqua rum ferè pleno, der na$$e $ieb reder/ o<37> das na$$e au$zredern durch dz $ieb</P> <P>Cribrum rotundarum, $iebreder $o ei nen kupffernen lauff mit einem ei$er- nen boden hat</P> <P>Cribrum u$itatum, reder $o einen hol- tzenen lauff mit einem ei$ernen boden hat/hei$$t die arbeit das rodern vber die krentzholtzer</P> <P>Cru$tæ, $chalen</P> <P>Cultellus, klincke lib. 10.</P> <P>Cultellus utrin<01> acuius, me$$er</P> <P>Cuneus, keil</P> <P>Cuneus ferreus, $chlei$zei$en</P> <P>Cuneus ferreus latus, fcoer</P> <P>Cunei ferrei, ei$erne mei$$el</P> <P>Cuniculus, $toln</P> <P>Cuniculus habensius po$$e$$ionis, erb$toln</P> <P>Cuniculus non habensius po$$e$$io nis, treug$toln</P> <P>Cuniculum agere, $toln treiben</P> <P>Cupa, bottich/lib. 12.</P> <P>Cupa parua, bo<over>e</over>te</P> <P>Curuatura, felge</P> <P>Cutis, mott/lib. 8.</P> <head>D</head> <P>Decoquere ut den$etur in $alem, zu $altz brengen</P> <P>Decuma, der zehende</P> <P>Decumanus, zehender</P> <P>Demen$um, lehen</P> <P>Demen$um duplicatum, wher</P> <P>Demetiri, vorme$$en</P> <P>Dentes, kinien, lib. 6.</P> <P>Dentes axis, hebeblatten/o<37> heb arm/ $trich/ lib. 9.</P> <P>Dens pili, $chemel & deumling lib. 8.</P> <P>Dens quadrangulus, $chemel</P> <P>Dentes $uculæ, hebblatten des ron- baumes</P> <P>Dentes tympani, kimen</P> <P>De$cendere gradibus in $axo inci$is, auf gehaueneu $tuffen einfharen</P> <P>De$erere fodinam, auffla$$en</P> <P>De$pumare, $cheumen</P> <P>Deuexum uel decliue montis, das ge henge des gebirges</P> <P>Dimidiatæ armillæ ferreæ, pfenlein</P> <P>Di$cretores, ertzpucher</P> <P>Di$tributor, au$zteiler</P> <P>Domiciliũ in quo $al conficitur, kot/ &qring;d $ic à Germanis appellatur pro- pter fornaceos parietes, quos qui- dam faciunt, & tectum quod par- tim ex luto con$tat. Prima domici lij pars, $tro$tett/ Secunda, herd- $tett/ Tertia $iue po$trema, $altz$tett</P> <P>Domicilium $iue officina in qua u<*>- næ excoquuntur, hutte</P> <P>Ductarij funes, gepel $eil</P> <P>Duo canales deuexi, der $chlemgrab&etilde;</P> <head>E</head> <P>Ete$iæ, der wind $o von we$t we$t nort</P> <P>Euentilatio linteaminum iactatu, das fochern mit leilachen</P> <P>Euronotus, der wind $o von $uden $uden o$t wehet</P> <P>Eurus, der wind $o von mittel o$t $ud&etilde;</P> <P>Excoctio, das $chmeltzen</P> <P>Excoctor, $chmeltzer: Qui $uccedit ui carius excoctoris muneri, $chmeltz er $o an des mei$ters $tatt trit: eius mini$ter, furlauffer</P> <P>Excoctio æris rudis minus $ynceri a- pud Rhetos, dz $chmeltzen des kupff er gla$zertz in <37> graff$chafft Tyrol</P> <foot>Excoctor</foot> <pb> <P>Excoctor primus, der $chmeltzer $o die ertz$chicht arbeit/ alter excoctor, der $chmeltzer $o die plei$chicht arbeit/ ter tius excoctor, der $chmeltzer $o den zwir vorpleiten $tein oder lech arbeit</P> <P>Excoquere, $chmeltzen</P> <P>Excoquendæ uenæ argenti uiui rati ones, die wei$e queck$ilber ertz zu $ch meltzen: prima das $chmeltzen imher de: $ecunda, das $chmeltzen auf die wei$e des di$tillirens: tertia, dz $chmel tzen im gewelb: quarta, das $chmel- tzen mit $ande/o<37> a$$che aufm drifus: quinta, das $chmeltzen mit $ande o- der a$$che im wind ofen</P> <P>Excoqu&etilde;dæ uenæ plumbi cinerei ra tiones, das wi$mut $chmeltzen: pri- ma, das $chmeltzen vber der grub&etilde;/ altera, das $chmeltzen in fichten&etilde; rin nen: te<*>ia, das $chmeltzen in ei$er- nen pfenlein: quarta, das $chmeltz- en im ofen einem $chmid ofen gleich: quinta, das $chmeltzen aufm herde $o auffder halde: $exta, das $chmeltz- en aufm wendeherde</P> <P>Excoquendarum uenarum ratio pri ma, das $chmeltzen aufin $tich</P> <P>Excoquendarum uenarum rationes tres, quibus os fornacis $emper pa tet, die drei $chmeltzen mit dem offe- nen aug. Prima, dz $chmeltzen aufm gang oder vber dz holtzlein. Altera, das $chmeltzen mit dem krummen o- fen. Tertia, das $chmeltzen aufdie rohe $chicht oder aufmlech/wie es die Tyroler nennen</P> <P>Excoquendarum uenarũ plumbi ni- gri rationes propriæ, die $onder- lichen wei$en plei ertz zu$chmeltzen: prima, das $chmeltzen in Kernten: $ecunda, das $chmeltzen in Sach$en zu Gitel: tertia, das $chmeltzen in We$tphalen: quarta, das $chmeltz- en in Polen</P> <P>Excoquendorum lapillorum nigro- rum ratio, das zin$chmeltzen</P> <P>Exilire, herau$z $prutzen</P> <P>Eximere partes de præ$criptorũ nu- mero, die tell au$z dem retardat nem&etilde;</P> <P>Experiedæ uenæ uel metalli artifex, probirer</P> <P>Experiri uenas, probiren</P> <P>Extructiones $imillimæ his, quæ cõfi ciuntur $upra moletrinas, where</P> <head>F</head> <P>Fa$ces uirgultorum, gepund rei$ig</P> <P>Fauonius, der wind $o von we$t wehet</P> <P>Feces, toden kopfe/ lib. 10.</P> <P>Ferramentum, ei$ern $chlegel/ lib. 8.</P> <P>Ferramenta, der hauer zeug. Primũ, das bergei$en. Secundũ, ritzei$en. Tertiũ, $umpffei$en. Quartũ, fi&mtilde;el</P> <P>Ferramentum cui imponũtur ligna, das brandei$en</P> <P>Ferramentum cui figura cunei data, $chlei$ei$en</P> <P>Ferramentum forficis $imile, $chere</P> <P>Ferramentũ uul$ellæ $imile, cin klam me/$o gleich wie ein nopei$en i$t</P> <P>Ferreum in$trum&etilde;tum cuius extima pars $ur$um uer$us eminet, der ei- $ernehake/daran ein rond holtzen klotzlein i$t</P> <P>Ferrum in alterum axis caput infixũ, das nennet man $chlecht das ei$en</P> <P>Ferrũ $ignatoriũ, gegraben $tempel</P> <P>Ferrum uncinatum, das ei$en mit dem hecklein/ lib. 11.</P> <P>Ferri$cobs elimata, ei$en feilich</P> <P>Feruere, $ocken/ lib. 12.</P> <P>Fibra cauerno$a, ein dru$ige klufft</P> <P>Fibra dilatata, ein gantz $chmal fletz</P> <P>Fibra fo$$ilib. uacua, & aquis peruia, ein klufft die wa$$er tregt</P> <P>Fibra in cumbens, die hangklufft</P> <P>Fibra oblique uenam diffindens, ein klufft die ort$chicks vber den gang kompt</P> <P>Fibra $ocia, ein klufft die $ich zum gan ge orter</P> <foot>Y Fibra</foot> <pb> <P>Fibra $olida, ein vollige klufft</P> <P>Fibra $ubdialis, ein tagklufft oder tag- gehenge</P> <P>Fibra trã$uer$a, ein kreutz o<37> querklufft</P> <P>Fibulæ, anwurffe/it&etilde; rorberg/$chlurff&etilde;</P> <P>Fibula ferrea, klammer</P> <P>Fibulæ ferreæ, kropen</P> <P>Fibulæ ferreæ ter curuatæ, kropen auffdrei orten verbrochen</P> <P>Fi$$uras adigere, ein ritz hauen</P> <P>Fi$tula, rore/ form/ lib. 9.</P> <P>Fi$tula ænea, kupfer welchin o<37> rore</P> <P>Fi$tulæ ex bracteis factæ, rorlein oder rollein</P> <P>Flabellorum primum genus, flugel von dunnen vñ $tarcken breten: $ecũ- dũ, flugel von kurtz&etilde; bret$tucken: ter tium, flugel von kurtzen bret$tucken daran gen$zflugel gemacht</P> <P>Focus, herd/ lib. 11.</P> <P>Focus excoctorum, hend im ofen</P> <P>Focus in quo plumbum purgatur. der $lo$herd</P> <P>Focus in quo $al conficitur, herd/po $terior eius pars, witz$<*>e</P> <P>Fodina, grube oder zeche</P> <P>Fodinæ uel cuniculi $emis, ein halbe zech oder $toln</P> <P>Fodinæ uel cuniculi $icilicus & dimi dia $extula ac $cr ipulum, ein zwei drei$$ig$teil</P> <P>Fodinarum fructus, au$zpente</P> <P>Follis, balg/Folliũ $edilia, balg geru$te</P> <P>Follis duplicatus, zwifacher balg</P> <P>Folles teretes è corio facti, ronde li- derne blo$zbelge</P> <P>Foramen $piritale, windfang</P> <P>Foramen $piritale inferioris tabulati follium, windfang</P> <P>Foramen $uperioris tabulati follium, $pundloch</P> <P>Foramina fi$tularum, dz gepore</P> <P>Foramina quæ $uppeditãt $piritum, windlo<over>e</over>cher</P> <P>Foramina $piritalia, windlo<over>e</over>cher</P> <P>Foramen trunci, das gepor</P> <P>Forceps, zang $o einen hacken hat</P> <P>Forceps ferreus, zange dariñen man ko geln geu$t</P> <P>Foris ferrea, dz ei$erne thorlein</P> <P>Fores quibus uectes $unt, $trodel</P> <P>Fores extra domiciliũ in quo ma$$æ plumbeæ liquantur, der zula$z herd</P> <P>Foricula, des ventils thorlein</P> <P>Foriculæ, $chnepperlein/ lib. 10.</P> <P>Fornax, heintze/ lib. 10.</P> <P>Fornax in qua ærei panes fathi$cen- tes torrentur, derofen</P> <P>Fornax in qua panes ærei torrefacti coquũtur, garherd eius magi$ter, gar (macher</P> <P>Fornax in qua arg&etilde;tũ & plũ- bum ab ære $ecernuntur, $eigerofen</P> <P>Folles in qua calefiunt panes ærei, werniofen</P> <P>Fornax in qua ferrum excoquitur, renherd</P> <P>Fornax in qua fit uitrũ: prima, $chm- eltzofen/$ecunda, gla$zofen/tertia, kul (ofen</P> <P>Fornax in qua plũbum ab ar- gento $eparatur, treibe herd</P> <P>Fornax in qua uenæ excoquuntur, $chmeltzofen</P> <P>Fornax primæ a$$imilis, ein ofen gleich dem darinnen man die rohe $chicht ar beit/doch vil weiter vnd hoher</P> <P>Fornax quæ foraminibus uento in- $piratur, uulgo uento$a, windofen</P> <P>Fornax $ecunda concamerata, ein ge welbter treibherd. Fornax $ecunda item concamerata, $ed quæ in qui- bu$dam à proxima differt, der trei- beherd in Polen vnd Vngern.</P> <P>Fornax $ecunda uento expo$ita, das treiben vnder dem klotz</P> <P>Fornax $ecunda in quo plumbum ab argento $eparatur, treibeherd</P> <P>Fornax $imilis furno, $plei$ofen</P> <P>Fornacem interius $axorum glareis & luto incru$tare, ofenen</P> <P>Fornacum cameræ quæ fumũ cõcipi <foot>unt,</foot> <pb> unt, der rauchfang oder gewelb vber den $chmeltzofen darinnen man den (rauch fahet</P> <P>Fornacula, probir ofen</P> <P>Fornacula latericia, gemaurter probir ofen: ferrea, ei$erner probir ofen: ficti lis, tenner probir ofen</P> <P>Fornaces in quibus æs cũ plũbo mi- $cetur, $chmeltzofen</P> <P>Fornaces in quibus recrementa reco quuntur, $chmeltzofen</P> <P>Fornix, boge</P> <P>Fo$$a latens iuxta lacunam, das au$z- gebrochen ortlein</P> <P>Fo$$a latens uel occulta, ein leng oder felort/oder quer$chlag</P> <P>Fo$$am agere longam & decliuem, ei nen wa$$er graben machen/vnd im ein ro$ch machen</P> <P>Fo$sã latent&etilde; $ub$truere, ein ka$t&etilde; $ch- (lahen</P> <P>Fo$sã patent&etilde; ducere, ein ro$ch treiben</P> <P>Fo$$as ducere, $cho<over>e</over>rffen</P> <P>Fo$$or, hawer oder berghawer</P> <P>Fo$$ores qui colla gerunt intorta, krumphel$e</P> <P>Fragmenta uenarum, ge$chube</P> <P>Fulturæ natiuæ uel fornices, bergvhe ($ten</P> <P>Fumus uiro$us, $chwaden</P> <P>Funis ductarius, $eil</P> <P>Funiculus canabinus, ein $chnur</P> <P>Fũiculus ex phyliris tiliæ factus, pa$t</P> <P>Furcæ ligneæ, $eiffen gabeln</P> <P>Furcilla ferrea, ei$erne $chlacken gabel/ lib. 9.</P> <P>Furca $epticornis, die $eiffen gabel $o $ieben zacken hat</P> <P>Fu$i, kerbholtzer darumb die gepel$eil $eind angetrieben/dan man die $chei- ben vnd holtzer zu$ammen ein korb nennet/ item $pindelen</P> <head>G</head> <P>Gallicus, der wind $o von nort nort o$t (wehet</P> <P>Globus, kogel</P> <P>Graues halitus, dumpfig bo$e wetter/ es $ei der dumpf kalt oder warm</P> <P>Grus, der gezeug damite man den hut vfhcbet/den neñen etlid/einen $torch/ etliche einen kranich</P> <head>H</head> <P>Halinitri conficiendi ratio, die wei$e $alniter zu$ieden</P> <P>Harpago, $turtzhache/oder fahake/ premb$$chuch</P> <P>Harpago pergrandis, prembs</P> <P>Hemicyclium, donlege bretlein</P> <P>Homo funem in brachiũ uel pectus inuoluens, der $ackzieher</P> <P>Humoris receptaculum, aizucht</P> <head>I</head> <P>Incilia, greben $o mit $teinen au$zge- maurt vnd ver$trichen</P> <P>Infundibulum, $turtze/go$ze</P> <P>Inge$tores, die berg an$chlahen</P> <P>In$idere in bacillo, aufdem knebel ein fahren</P> <P>In$trumentum cui index e$t, compas</P> <P>In$trumentum cui index, quo Alpini men$ores utũtur, der $chmer cõpa$z</P> <P>In$trum&etilde;tũ ferreũ, cuius extima pars $ur$um uer$us recta extat, der ei$ern hake: in$trumentum aliud ferreum uul$ellæ $imile, klemme</P> <P>In$trumentũ ferreum, machinæ quæ folles comprimit, $chinhake/li. 9.</P> <P>In$trum&etilde;tum ferreum quo terra uer- beratur, po<over>e</over>rei$en</P> <P>In$trumentum metallicum $ignificãs mundi partes, der berg compa$z</P> <P>Intermi$$ion&etilde; operarũ cõcedere, fri$t (geben</P> <P>Interuenium, ein keilberges</P> <P>Iudex metallicus, ein bergrichter</P> <P>Iurati duumuiri, zwen ge$chworne die ein gebirge befharen</P> <P>Iuratus partium uenditor, krentzler</P> <head>L</head> <P>Labrum, wanne</P> <P>Lacuna. $umpf/ item, $treich$umpff dariñe $ich dz wa$$er $amlet/teich/li. 12.</P> <P>Lacus, wa$$ch trog/ lib. 8.</P> <P>Lacu$culus, der gantze lauter trog/ $umpfflein/ka$te</P> <foot>Y 2 Lacu-</foot> <pb> <P>Lacu$culus ei $ubiectus, der vn<37>e trog</P> <P>Lamina, plo<over>e</over>tz/ lib. 6.</P> <P>Laminæ æreæ, $charten</P> <P>Lamina curuata excoctorum, $por- ei$en oder $chelchin</P> <P>Lamina ferrea, ei$ernblech</P> <P>Laminæ ferreæ pars quæ extat è for- nacula, au$zladung</P> <P>Lamina ferrea cra$$a, pfadei$en</P> <P>Lamina ferrea foraminum plena, ei- $ern gitterlein</P> <P>Lamina ferrea utrin<01> curuata, $cha<over>e</over>b ei$en/$torchin</P> <P>Laminæ foraminũ plenæ, $enei$en</P> <P>Lanx, $chu$$el. Lancis mediæ cauũ, das ronde au$zgedrete tulcklein</P> <P>Lanx $triata, die $chu$$el $o inwendig au$zgedrehet/von holen faltzen/wie ein $chnecken heu$zlin</P> <P>Lapilli minutuli quos flumina defe- runt, quomodo capiuntur, wie man das affter auffehet</P> <P>Lapilli nigri magni, grober$tein mediocres, kretz$tein parui, zelwerck</P> <P>Lapilli nigri maiu$culi, graupen mediocres, vber$chu$z</P> <P>Lapilli nigri maiu$culi, grober$tein mediocres, mittel$tein minutuli, kleiner $tein collecti ex materia, quæ la- uatur, $eiffen$tein</P> <P>Lapis fi$$ilis, $chifer</P> <P>Lapis æro$us fi$$ilis, $chifer</P> <P>Lapis ex quo conflatur plumbũ ni- grum, gla$zertz vnd pleiertz</P> <P>Lapis facile igni lique$cens, flu<over>c</over>s</P> <P>Lapis fi$$ilis æro$us, kupffer $chifer oderlech$chifer</P> <P>Lateres, ei$erne ziegel</P> <P>Lauandi rationes, die we$chwerck: pri ma, dz we$chwerck durch den $chlem graben: $ecunda, das wa$$chen vber dz gevhelle: tertia, der gemein $chlem grab&etilde;: quarta, dz wa$$ch&etilde; vbern te$t: quinta, <37> kurtze herd: $exta, <37> planherd: $eptima, der $ieb arbeit</P> <P>Lauandorũ ramentorũ auri ratiões, dz gold wa$$chen: prima, dz wa$$chen vber dz lochrichte bret: $ecũda, dz wa$$ ch&etilde; in Mehrern: tertia, dz we$ch&etilde; vber drothret mit drote vberzogen: quarta, dz Portugali$ch gold wa$$ch&etilde;: quinta, dz wa$$ch&etilde; vber dz geritzte bret: $exta, dz wa$$chen vber dz gekerbte bret: $epti ma, dz wa$$ch&etilde; auffm herd/dadz haupt keuliche tulcklein hat: octaua, dz wa$$- chen auffm herd/$o viereckicht grublin hat: nona, das wa$$chen auffm herde/ welches von breten $o rauch vñ zotig: decima, das wa$$chen auffm herd mit och$en oder pferdheuten verdeckt: un- decima, dz gold$amlen mit vhelen: du odecima, dz wa$$chen vber dz gru<over>c</over>n tu<over>o</over>ch: decima tertia, das wa$$chen vber das herinne tu<over>o</over>ch: decimaquarta, das wa$$chen vber den ra$zen: decimaquin ta, das wa$$chen im gro$$en $icher trog vnd $ichern: decima$exta: dz gold $ich ern: decima$eptima, dz wa$$ch&etilde; im hu (bel</P> <P>Lauandæ materiæ cũ lapillis ni gris uel metallorũ ramentis permi- $tæ rationes, die wei$en zwitterberg vnd an<37>er metalli$cher ab$chilfung zu $eiffen: prima, quæ uetus e$t, die alte $eiffen arbeit. Lotores, $olche $eiffner: $ecũda, dz $eiffen vber die flos o<37> flo$z graben: tertia, die gerinarbeit: quarta, die vha$z arbeit: quinta, quæ noua e$t die newe $eiff&etilde; arbeit/hei$t vbers blech/ $exta, quæ etiã po$t hanc inu&etilde;ta e$t, die neulich$te $eiffen arbeit: $eptima, die flut greben: octaua, dz gold wa$$ch en in wa$$erri$$en: nona, dz Polm$ch pleiertz wa$$chen</P> <P>Libonotus, <37> wind $o võ $ud&etilde; we$t we- (het</P> <P>Libra, pfund, nicht allein wag: pri ma libra minor, dz weglein darinnen man dz ertz vñ den zu$atz einwiget: $e- cũda, dariñen man dz pleiertz zuwiget: <foot>tertia,</foot> <pb> tertia, dariũen man dz korn auffzeihet</P> <P>Libra $tatiua, auff$atz</P> <P>Libramentum, welle oder widerwag</P> <P>Libra pen$ilis, wag</P> <P>Libramentũ $iue tympanum inferi- us, der widerwag/oder vn<37>e $cheibe</P> <P>Lignũ fi$$um & hians, kloppe</P> <P>Lignum teres, zapffe</P> <P>Ligula, zunglein</P> <P>Ligna longa, treibe $cheit/lib. 10.</P> <P>Ligna quib. $unt tenui$$imæ bracteæ flabellorũ quorũdã in$tar cri$patæ, (berte</P> <P>Lignea bractea rotũdata, lauff</P> <P>Ligo, keilhaw</P> <P>Ligo $imilis ro$tro anatis, die keilhau $o ge$talt wie ein enten $chnabel</P> <P>Ligones cu$pidati, keilhauen</P> <P>Ligones lati, radhauen</P> <P>Limus, $chlani</P> <P>Lingua, hund/ lib. 10.</P> <P>Lintea, planen</P> <P>Liquor candidus primo è fornace de fluens, cum Go$elariæ excoquitur pyrites, kobelt/ quem parietes for nacis exudant, conterfe/</P> <P>Lixiuium, lauge durch a$$chen gemacht</P> <P>Locare aliquot pa$$us uenæ fodien- dæ, vordingen</P> <P>Loci deuexi & concaui, $chluchten</P> <P>Loci ualie$tres, thele</P> <P>Loculamentum, das ei$erne gevierten heu$lein/lib. 6. geheu$e darinnen die wag $tehet/ lib. 7. ka$te/ lib. 10.</P> <P>Loculamentũ pen$ile, hang<*>d heu$lin</P> <P>Lorum, rime</P> <P>Lotores, we$cher oder $eiffner</P> <head>M</head> <P>Machina omniũ quæ aquas trahunt maxima, kerrad oder kun$t</P> <P>Machina prima, qua etiam aquæ ex- trahũtur, ha$pel hanc aliqui girgil- lũ uocabuio latinis nõ u$itato no- (minãt</P> <P>Machina altera qua ctiã res fo$$iles extrahuntur, $chwengrad o<37> radhalpel: tertia, dieronde $cheibe/da mite man berg zeihet: quarta, gepel/ quinta, die ro$kun$t mit <37> pr&etilde;b$$cheibe</P> <P>Machina qua res graues demittun- tur in puteum, bru$twinde</P> <P>Machina qua uenæ $iccæ pilis præ- ferratis tũdũtur, dz treuge puchwerck</P> <P>Machina quæ folles comprimit, die welle $o von einem wa$$er: ad getrie/ ben wirdt mit irer zugeho<over>e</over>rung</P> <P>Machinæ pars quæ folles cõprimit, die welle nut den $trichen</P> <P>Machina tractoria, ein ha$pel/gezeu- ge $o berg vnd wa$$er hebet</P> <P>Machinæ $can$oriæ, farten</P> <P>Machinæ $piritales, windfeng/gezeug $o wetter bringen</P> <P>Machinæ $piritales, zeuge $o wetter in die grub&etilde; bringen/o<37> bo<over>e</over>$es herau$z zie hen: Primũ genus, windfeng/eius pri ma $pecies, windfeng mit brett&etilde; vber ecke creutzweis: $ecũda, zweierlei lotten windfenge: tertia, <37> windfang im va$z. Secundũ genus, focher/ eius prima $pecies, der focher in der $cheibe o<37> run den geheu$z den ein he$peler zeihet/ $e- cunda & tertia, der focher in einem ge vierten geheu$ze an der erden/vnd ent- bor mit flugeln wie ein mule: quarta, der focher in einer $cheiben/den ein wa$ $errad vmbtra<*>bet. Tertiũ genus, wet ter bla$belg/eius prima $pecies, <37> wet terbalg/der bo$e wetter v$z dem $chacht durch lotten zeihet oder gu<over>o</over>ts dardurch hinein brengt: $ecũda, der wetterbalg der durch roren in einen $toln wettet bringet: tertia, die wetter belg $o man tritt: quarta, die wetter belg mit <37> ron- den $cheiben $o ein pferdt tritt: quinta, die wetterbelg do ein pferd wie in einet ro $zmu<over>c</over>le die $tehende welle vmbtreibt</P> <P>Machinæ quæ uenas udas pilis præ ferratis tundunt, die na$$en puch- werck: prima, das na$$e puch werck vff $ilbergeng: $ecunda, das na$$e puch- werck auff zwitter: tertia, das ander <foot>Y 3 na$$e</foot> <pb> na$$e puchwerck auff zwitter: quarta, das drirte na$$e puchwerck auff zwit- ter: quinta, das golt puchwerck in Kernten</P> <P>Machinæ quæ ut $iphones fi$tulis hauriũt aquas, zeuge: prima, heintze oder ein zug/altera, der zwifach heintze: tertia, radkan oder ro$kun$t/ quarta, ta$chen ha$pel/ quinta, handzug $o zwo wellen hat. $exta, ta$chen rad</P> <P>Machinæ quibus panes leuãtur et re ponũtur, gezeuge o<37> $torch/o<37> krãich/ no$tri etiã appellãt ciconias, lat. gru (es</P> <P>Machinæ $itulis aquas exãtlãtes, wa$$erkun$tlein $o mit kannen heben. prima, die wa$$erkun$t $o ein he$peler zeihet. Secunda, des Vitruuij wa$$er kun$t nut dem mangel rad. Tertia, die wa$$erkun$t mit dem wa$$errad</P> <P>Magi$ter ferrum excoquens, renner</P> <P>Magi$ter metallicorum, bergmei$ter</P> <P>Magi$ter $al conficiens, wircker</P> <P>Magi$ter $iue purgator argenti, $il- ber brenner</P> <P>Magi$ter $iue torrefactor, derrer</P> <P>Magnus malleus ferreus, der ha&mtilde;er den ein wa$$errad hebt</P> <P>Maiora bacilla ferrea uncinata, bort- (haken</P> <P>Maiores perticæ, gro$e heck$cheit</P> <P>Malleus ligneus, holtzene heine</P> <P>Malleorũ maiorũ paruus, pau$chel zu beiden henden/magnus, gro$zfeu$tel</P> <P>Malleorum minorum minimus, ritz- feu$tel/medius, handfeu$tel/ maxi- mus, pau$chel zu einer hand</P> <P>Malleus quadrangulus & cra$$us, quet$cher/alter, $cheidhammer</P> <P>Malleus &qring; $axi arenarij, in $olo forna cis locãdi, partes extuberãtes re$ecã (tur, pile</P> <P>Manubrium, $tile</P> <P>Marculi lignei, holtzene $chlegel</P> <P>Ma$$a ex cancellis formata, palle</P> <P>Ma$$a plumbea, plei$tuck</P> <P>Ma$$æ ferreæ quadrangulæ, $to<over>e</over>ckei- ($en</P> <P>Materia metallica, das werck</P> <P>Materia metallica reperitur in canali bus uel cohær&etilde;s & cõtinuata, gang hafftig/uel di$per$a et per eos fu$a, ni rig/uel uentris figura extuberãs, bau chigk/$o der gang ein bauch wirfft/uel in uenis & fibris à uena principali ortis, qua$i in ramis $par$a, e$tig</P> <P>Materia lapillorum expers, ge$chw&etilde;- ($tucke</P> <P>Materia quæ dum torrentur lapilli, confluit, fa$en</P> <P>Materiã metallicã di$cernere à terris, (ertz$cheid&etilde;</P> <P>Media catini pars, $po<over>e</over>r</P> <P>Mediæ lancis cauum, das runde v$z- gedrete tullcklein</P> <P>Men$or, mar$cheider oder $chiner</P> <P>Metallum cuneo $ecare in partes, das ertz mit mei$eln zu$chroten</P> <P>Metallũ ferram&etilde;to forficis $imili cõ- cidere, dz ertz mit einer $cher&etilde; zu$chnei (den</P> <P>Metallum malleo percu$$um dilatare, ertz quettz$chen</P> <P>Metallũ rude uel uenã præ$tantem à terris & $axis $ecernere, ertzklauben</P> <P>Mini$ter, furlauffer/helfferknecht</P> <P>Minium $ecundarium, menning</P> <P>Minora bacilla ferrea uncinata, heck $cheit hacken</P> <P>Minores perticæ, kleine heck$cheit</P> <P>Mi$tura, das pleichmal/ lib. 10.</P> <P>Mi$tura auri uel argenti cũ plumbo, (werck</P> <P>Mi$tura æris & plumbi & ar genti, werck</P> <P>Mi$tura cuius dimidia pars ex ære et argento con$tat, kobelt</P> <P>Mi$tura debilis & uiribus carens, ein werck $o mu<over>c</over>$ig vnd vn$chmeidig</P> <P>Modiolus rotæ, nabe</P> <P>Modulus, zober/dariñen man dz v$zge teilt $altzwa$$er in die ko<over>e</over>te tregt</P> <P>Molæ, mu<over>c</over>l$tein</P> <P>Molendi rationes, die wei$en goldertz vñ zwitter zu nial&etilde;: prima mola, die ge meine wei$z da die mu<over>c</over>le ein wa$$er: ad treibt: $ecũda, cuius rota ab equis aut a$inis, aut capris uer$atur, die ro$zmu<over>c</over> <foot>le: ter-</foot> <pb> le: tertia, cuius orb&etilde; calcãtes circũa- gũt, di&etilde; mu<over>c</over>le mit der $cheiben die man tritt: quarta, quæ manibus circũacta uer$atur, die handmu<over>c</over>le: quinta, quæ uno tempore, auri uenam tũdit, mo lit, lauãdo purgat, die goldmu<over>c</over>le mit dem treugen puchwerck</P> <P>Molybdæna, herdplei</P> <P>Molybdæna in media catini parte or (ta, $po<over>e</over>rherd</P> <P>Monetarius, nuintzer</P> <P>Monetariorũ magi$ter, muntzmei$ter</P> <P>Mortariolum, capellen futter</P> <P>Murus, $chilt: humilis, furmeurlein</P> <P>Murus qui principal&etilde; murũ ab igni (def&etilde;dit, $chilt</P> <P>Murus qui quartũ mu rũlõgũ munit cõtra uim ignis, $child</P> <head>N</head> <P>Naris, lie$$e</P> <P>Neu$olæ &qring;d e$t metallũ, dz v$z kleinen (in Vngern</P> <P>Nitri cõfici&etilde;di ratiões, die wei$e niter/ o<37> tincar, o<37> baurach zumach&etilde;: prima, dz niter mach&etilde; am Nilo: $ecunda, die wei$e niter võ gemachter niter lauge zu ($ieden</P> <head>O</head> <P>Ochra ex plumbo facta, pleigeel</P> <P>Officina in &qring; arg&etilde;tũ ab ære $eparatur $eigerhutte</P> <P>Officina $iue domicilium in quo plũ bũ ab arg&etilde;to $eparatur, treibhutte</P> <P>Opera, $chicht: extraordinaria, ledige $chicht</P> <P>Operculũ, treibehut/li. 10. decke/lib. 12.</P> <P>Operculũ ampullæ, helm o<37> alembick</P> <P>Operculũ foraminis $uperioris tabu lati folliũ, $pund: inferioris aũt, deckel des windfangs</P> <P>Operimentũ, $turtze</P> <P>Orbis, $cheube/ lib. 5. 6.</P> <P>Orbis ex $axo formatus, rond$tein</P> <P>Orbiculi, $cheiben darauf die $eil auch gehn: item p<*>mpenzog</P> <P>Orbiculus ferreus, das ei$erne redlein</P> <P>Organum quod folles diducit, der balgzug</P> <P>Orichalcea fila colligata, die me$$ine (pür$te</P> <P>Ornithiæ, der wind $o von o$t o$t$uden wehet</P> <P>Os cuniculi, des $tolns mundloch</P> <P>Os fornacis, auge</P> <P>Os fornaculæ, mundloch/mundhol/ thorlein</P> <P>Os $piritale, <37> $pund $o den wind fchet</P> <P>O$cula, lo<over>e</over>cher wie aizuchten/haben ire $chutzen/wan die pletz voller $ein/ $chutzet man fur/lib. 12.</P> <head>P</head> <P>Palus, $tempffel</P> <P>Palos in tigna immittere, vorpfend&etilde;</P> <P>Panes æris fathi$centes, kin$tocke</P> <P>Panes ex pyrite uel cadmia conflati, $tein</P> <P>Panes ex $pinis conficere, $tucke au$z dornen machen</P> <P>Panes ex $pinis uilibus confecti, ei- $erne $tuck</P> <P>Panis, $tuck/lib. 11.</P> <P>Panis argenteus, plick$ilber</P> <P>Panes ex pyrite conflati, $tein o<37> lech</P> <P>Panes primarij uel ex ære rudi cõfla- ti panes, $tein oder lech</P> <P>Panes duri qui plus argenti in $e con tinent, reich hartwerck</P> <P>Panes ærei fachi$centes, kin$tocke/pa- nes $ecũdarij, vorplei$tein/oder vor- pleitlech: panes tertiarij, zwir vor- pleit$tein o<37> lech: panes duri in qui- bus minus arg&etilde;ti ine$t, arm o<37> dur hartwerck: panes quartarij, hart- werck: panes ultimi, pir$tein</P> <P>Panes ex lapide fi$$ili æro$o confecti $iue primarij, $tein: panes præterea duplices $unt, quorũ alteri ærei exi- $tunt, kupffer: alteri cum primarijs panibus recoqui $olent, trog$tein</P> <P>Paries camini obliquus, flache $chlete</P> <P>Paries camini rectus, $chnurgerichte ($chlete</P> <P>Paries inter po$teriorem foci in quo $al fit, part&etilde;, & tertiam do- micilij partem medius, za<over>e</over>un</P> <P>Parietes qui $unt à laterib. fornacis <foot>Y 4 in qua</foot> <pb> in qua argentũ & plũbũ ab ære $e- cernũtur, $eiger wend / paries prior, furwand</P> <P>Partes fodinæ uel cuniculi, teil oder kuckus</P> <P>Particulæ eminentes, zapfen</P> <P>Parui cunei lati, federn</P> <P>Pa$$us metallicus, lachter</P> <P>Pedes, fu<over>o</over>$$e</P> <P>Perones, wa$$er$tifelen</P> <P>Pertica, $tab</P> <P>Perticæ minores, kleine heck$cheite/li bro. 12. maiores, gro$e heck$cheite</P> <P>Pe$$ulus ligneus, rigel</P> <P>Pe$tilens aura, vorgiffte lufft</P> <P>Pilæ, ta$chen</P> <P>Pilum, pompen$tange/ lib. 6.</P> <P>Pilum dentibus carens, kolb</P> <P>Pilum æneum, kupfferner $to<over>e</over>$el</P> <P>Pilum excoctorum, $ro$zbaum/oder kolb/oder $to$zkolb</P> <P>Pilum latum, das breit ge$teng</P> <P>Pilum quo franguntur panes ærei, kupfferbrecher</P> <P>Pilum teres, $topffholtz/ lib. 9. item, das rund ge$teng</P> <P>Pila, ge$teng/ lib. 6. $tempffel/ lib. 8. pfeiler/$chu$$er</P> <P>Pila ferrea, ei$erne $tenglein</P> <P>Pinnæ, die $chauffeln des rades</P> <P>Pi$tillum, $to<over>e</over>$el</P> <P>Planicies montis, die fleche eins gãgs</P> <P>Plumbi cutis impura, ab$trich</P> <P>Plumbum depauperatum, fri$chplei</P> <P>Plumbum diues, reichplei/ depaupe ratum, fri$chplei</P> <P>Plumbum ignis ui in cinerem re$olu tum, pleia$che</P> <P>Plumbum in globulos reductum, ge kornt plei</P> <P>Pompholyx lutea, geler hutrauch</P> <P>Præfectus metallorũ, bergamptman</P> <P>Præfectus rationibus, $chichtmei$ter</P> <P>Præ$es fodinæ uel cuniculi, $teiger oder hutman</P> <P>Præ$es laboris lauandi, der ober$t $eiffner</P> <P>Proprietarius, grundherre</P> <P>Proprietarij partes, erbkuckus</P> <P>Pro$cripti, deren teil ins retardat ge- $etzt werden</P> <P>Puluis carbonum, kolge$tube</P> <P>Puluis mi$tus ex quo focus & cati- nus perficiuntur, ge$tube</P> <P>Puluis terrenus, erdge$tube</P> <P>Puluis ualens, qui aurum ab argento $ecernit, $cheidepuluer</P> <P>Purgator argenti, $ilberbrenner</P> <P>Puteus. <*>acht/kun$t$chacht/ lib. 6.</P> <P>Puteus obliquus, ein flacher $chacht</P> <P>Puteus qui lacunæ loco e$t, wa$$er- $chacht</P> <P>Puteus rectus, ein $chacht der gericht ge$uncken</P> <P>Putei $piritales, wind$chechte</P> <head>Q</head> <P>Quadrangula contignatio, $chrot</P> <P>Quadrans fodinæ uel cuniculi, ein $chicht</P> <P>Quadratum, die vierung</P> <P>Quid dã $pumæ arg&etilde;ti $imile, dornlin</P> <head>R</head> <P>Radius, $peiche/$treichholtz/ lib. 8.</P> <P>Ramentum lotura collectũ, gekretze</P> <P>Ramus cõuolutus, zu$a&mtilde;en gewickelt (reis</P> <P>Ra$trum bidens, krail $o zwen zacken hat</P> <P>Ra$trum tridens, krail</P> <P>Ra$tri lignei, holtzene rechen</P> <P>Ra$tellum bidens, bock</P> <P>Receptaculum, das holtzen geru$t</P> <P>Recrementa, $chlacken</P> <P>Recrementa, quæ detrahit magi$ter, qui æs è panibus torrefactis confi cit, gar$chlacken</P> <P>Recrementa ferri, $inder</P> <P>Recrementa plumbi, plei$chlacken</P> <P>Rector machinæ, heng$itzer</P> <P>Reliquiæ hordei ex quo cerui$ia e$t (facta, treber</P> <P>Repagulum, riegel</P> <foot>Res</foot> <pb> <P>Res fo$$ilis $pumæ arg&etilde;ti $imilis, mi$ puckel in zwitter gru<over>o</over>ben</P> <P>Res effo$$as alueis $ubtrahere & re- tro fundere, den berg zu ruck $türtz&etilde;</P> <P>Res inanis, das taube</P> <P>Re$tis, pe$tener $trick</P> <P>Ro$trum, $chnabel</P> <P>Rota, wa$$errad</P> <P>Rota dentata, kamprad</P> <P>Rota quæ à calcãtibus uer$atur, vmb lauffrad wie in einer mangel</P> <P>Rota duplices habens pinnas, dz tad $o zwifach ge$chaufflet</P> <P>Rotæ theca $iue loculam&etilde;tũ, rad$tube</P> <P>Rotæ, korb$cheiben/ lib. 6.</P> <P>Rutabulum, $chur$tange</P> <P>Rutrum, kratze/ lib. 6. krucke/lib. 9. feurkrucke/kruckei$en/reutkratze eo. kruckei$en/ 11.</P> <P>Rutrum ferreum, ei$erne kratz</P> <P>Rutrum ligneum, ki$te/$treich holtz</P> <P>Rutellum, ki$te</P> <head>S</head> <P>Saccus, liderner $ack</P> <P>Sacci è $eto$is pellibus $uillis confe- cti, por$tige $eu$ecke</P> <P>Sal ex cinere anthyllidis, uel alterius herbæ $al$æ factus, $alalkali</P> <P>Salinæ, au$zge$tochene pletze darinnen $altz gemacht wird</P> <P>Salis cõfici&etilde;di rationes, die wei$e $altz zu machen: prima/wie man mehr$altz macht: $ecunda, wie man das $altz in pfañen $eudt: tertia, dz $altz $ieden in $ie de hei$$en quellen: quarta, das $altz $ie- den in ei$ernen topfen: quinta, das $altz $ieden im herde $o $altz wa$$er auff bren nend holtz go$$en wird: $exta, das $altz $ieden au$z gemachtem $altz wa$$er</P> <P>Saxum, $ol$tein/ lib. 8.</P> <P>Saxum $olidum, quod in $olo forna- cis locatur, $ol$tein</P> <P>Saxum terminale, loch$tein</P> <P>Saxa inuer$a, ein widepor$tig g<*>$tein</P> <P>Saxa quadrangula, werck$tuck</P> <P>Saxa uenæ æris dilatatæ, gebirg des $ch web&etilde;d&etilde; gangs des fletzes am hartz</P> <P>Saxum rubrũ rot gebirge: alterũ item rubrũ: roter klee/3. gerhulle. 4. gnie$t. 5. $chwehlen. 6. oberrauch$tein. 7. zech- $tein. 8. vnderrauch$tein. 9. blitter$tein. 10. ober$chwelen. 11. mittel$tein. 12. vn- der$chwel&etilde;. 13. dach. 14. norwerg. 15. lot- werg. 16. kamme</P> <P>Saxa uilia, quæ natura de diuer$a ma teria compo$uit, grind$tein</P> <P>Saxi pars pendens, das hangend des gangs</P> <P>Saxi pars iac&etilde;s, das liegende des gãgs</P> <P>Scalæ, farten</P> <P>Scalæ excoctorum, flickleitter</P> <P>Scamna, lib. 10. po<over>e</over>cke: banck/ lib. 12.</P> <P>Scopæ, pe$en</P> <P>Scriba fodinarum, berg$chreiber</P> <P>Scriba magi$tri metallicorum, des bergmei$ters $chreiber</P> <P>Scriba partium, gegen$chreiber</P> <P>Secare in partes, zu$chroten</P> <P>Secretor, $eigerer/ lib. 11.</P> <P>Sella, das me$$ing klotz/ lib. 10.</P> <P>Sella ænea, $attel/ lib. 11.</P> <P>Sepes obliquæ in pratis, au$z$triche</P> <P>Septentrio, der wind $o võ nort wehet</P> <P>Septum, $chleu$$e/ lib. 12.</P> <P>Se$cuncia fodinæ uel cuniculi, ein hal be $chicht</P> <P>Siccare, treugen</P> <P>Situla, pfutzaimer vnd wa$$erkanne/ fulaimer</P> <P>Signo in $axum inci$o pangere termi nos, ein $tuffe $chlahen</P> <P>Siphones, pompen: primus, $ecundus & tertius nulla hab&etilde;t propria uoca bula germanica: quartus, die pomp&etilde; wa$$er kun$t: quintus, ha$pelpompe: $e xtus, radpompe/der ha$pel pompen gleich: $eptimus, die neue Er&etilde;fridi$toz fi$che radpompe: octauus, die an<37> neue radpõpe. 9. die dritte neulich$te radpõp</P> <P>Siphunculus, rorlin/ welches die rore <foot>hat/</foot> <pb> hat/$o $ie $orne ob&etilde; nicht au$zge$chnitt&etilde;</P> <P>Siphũculus orichalceus, &qring; aqua hau- $ta ad incendiũ exprimitur, me$$inge ($prutze</P> <P>Situlæ, kannen</P> <P>Socius eius harpagon&etilde; pergrãd&etilde; ad alterũ tympanũ admou&etilde;s, prem$er</P> <P>Solarij pauim&etilde;tum, des $ollers boden</P> <P>Soleæ, $ol$tucke</P> <P>Solea ferrea, ei$ern $ol$tein/ei$eren blech</P> <P>Spatha, $to$zei$en/ lib. 11.</P> <P>Spatha exci$oria, $chabei$en</P> <P>Spatha ferrea, $to$ei$en</P> <P>Spatha lignea, rur$cheit/ lib. 12.</P> <P>Spatha lignea excoctorum, flick$cheit oder kleib$cheit</P> <P>Spinæ, dorner/ro<over>e</over>$tdorner</P> <P>Spinæ, quæ de panibus ex ære et plũ bo conflatis, dum $tannũ ab ære $e cerneretur, ortæ $unt, $ri$chdorner</P> <P>Spinæ, quæ de panibus ex $emel re- coctis $pinis conflatis, ortæ $unt, dorner $o ein mal gearbeit $eind</P> <P>Spinæ, quæ dum panes fathi$centes torrentur, ortæ $unt, ro<over>e</over>$tdorner</P> <P>Spinæ uiles, ei$erne dorner</P> <P>Spinæ uili$$imæ, die gering$te dorner</P> <P>Spinæ quæ de plũbo, cum in $ecũdis fornacib. $eparatur ab argento, de- trahuntur, ab$trich</P> <P>Spiritũ $uppeditare, wetter brengen</P> <P>Spuma argenti, glette</P> <P>Stannum, $chwartz plei</P> <P>Stannum pauper, fri$ch ein$trich/me diocre, reich ein$trich/ diues, treib vnd werck plei</P> <P>Statera, wage</P> <P>Stipes chelas habens perforatas, ein gezwi$elt $tamholtz</P> <P>Stipites uel a$$eres cra$$i, ha$pel$turtz&etilde;</P> <P>Stipites ad $axa terminalia affixi, pfel $o man an die lech$tein $chlehet</P> <P>Strues lignorũ $iue crates, ro<over>e</over>$t</P> <P>Subci$iuum, vber$char</P> <P>Sub$cus, mu<over>c</over>lei$en oder mei$$el</P> <P>Sub$olanus, <37> wind <37> võ o$t wehet o<37> (gehet</P> <P>Subue$perus, <37> wind $o von we$t$uden (wehet</P> <P>Succutere, tro$teren</P> <P>Sucula, ronbaum</P> <P>Supernas, <37> wind $o von norto$t wehet</P> <P>Sulfur argento admi$cere, das $ilber im $chwefel freuden</P> <P>Sulfuris cõficiendi ratiões, die wei$en $ch wefel zumach&etilde;: prima, dz $chwefel mach&etilde; im topffen/ $ecũda, dz $chwefel machen im ofen wie zu Kromenau/ter tia, das $chwefel machen in krugen</P> <P>Symbola dare, zupus geben</P> <P>Symbola dñis indicere, zupus anleg&etilde;</P> <head>T</head> <P>Tabula, $chran</P> <P>Tabella, lei$te/rigel/o<37> bret$tucke/ta<over>e</over>flin</P> <P>Tabellæ duæ inter $e trã$uer$æ, quas tertia decu$$at, der querl</P> <P>Tabellæ quarum alia alia altior e$t, das gevhelle vnd wider$to$$e</P> <P>Tabellæ tiliaceæ tabularũ latera cin- gentes, lindene lei$ten</P> <P>Tabellæ tran$uer$æ, lei$ten</P> <P>Tabulatum, bune</P> <P>Tabulatum aliquantũ decliue, $turtze</P> <P>Tabulata follium, balgbrette</P> <P>Tegula, muffel</P> <P>Temperatura, mi$$chung o<37> zu$chlag</P> <P>Terra ferruginea, ei$en$chus</P> <P>Te$ta, te$t$chirbel</P> <P>Terra cliuuli in$tar aggerata, $tuffe</P> <P>Terra ferè lutea, gluch</P> <P>Tra$cias, der wind $o von nort nort we$t wechet</P> <P>Tignum breue, $chemel</P> <P>Tignum curtum, $chemel darauff der treiber $itzt/vnd daran man die pferd ($pañet</P> <P>Tignũ in imo crateris $tratũ, der $teg der vnder das gezimmer des ke$$els quer vber gelegt i$t</P> <P>Tignum mobile, $chnellzeug</P> <P>Tignum per cuius foramen penetrat axiculus, $chwengel</P> <P>Tignum quod uer$atur circũ axicu- lum ferreum, $chwengel</P> <foot>Tignum</foot> <pb> <P>Tignum $tatutum perforatũ, klobe/ $eule/ lib. 9.</P> <P>Tigna, das mu<over>c</over>lgebiete/ lib. 8.</P> <P>Tigna duo cõiuncta, dz ge$tenge/ li. 5.</P> <P>Tigna erecta, $eulen/ lib. 6.</P> <P>Tigna excauata, der ka$te des heintzen ($eils</P> <P>Tigna humi $trata, $chue/lib. 6.</P> <P>Tigna humilocata, $chwellen</P> <P>Tigna in fronte & tergo putei collo- cata, pfu<over>c</over>lbaume</P> <P>Tigilla in terra defo$$a, $tappeln/lib. 12. tigilla eis immi$$a, $to<over>e</over>ckbaume</P> <P>Tigna longi$$ima, wandruten/ lib. 5.</P> <P>Tigna per interualla collocata, trag/ $tempfel/ lib. 6.</P> <P>Tigna oblique a$cendentia, $teiffen daranff die arme ruhen</P> <P>Tigna oblique de$cendentia, pande</P> <P>Tigna tran$uer$a, rigel</P> <P>Tigna tran$uer$aria duplicata, arm $o die quer vber gehen/ vnd in einan- d&etilde;r ge$chlo$$en $ein</P> <P>Tigilla, donholtzer oder drumholtzer/ (lib. 5.</P> <P>Tigilla inferiora, $tege/ lib. 5.</P> <P>Tigilla quæ longis axis dentibus de pre$$a folles comprimunt, $chemel</P> <P>Tigna robu$ta, trag$tempffel/ lib. 5.</P> <P>Tigilla rudia continuata tignis pau- lo $upra infimam putei partem $u- perpo$ita, $chu$bune/ lib. 5.</P> <P>Tigilla $tatuta, thorlein holtzer/lib. 5.</P> <P>Tigilla teretia, kappen/ka$ten$tangen lib. 5.</P> <P>Tigilla tran$uer$aria, ein$trich vnd felholtzer/ lib. 5.</P> <P>Torrere, do<over>e</over>rren</P> <P>Trabes, $tege darauff die gepel$eil gehn</P> <P>Traha carens cap$a, $chleiffe</P> <P>Traha cui impo$ita e$t cap$a, $chlitte</P> <P>Tripus, $tul</P> <P>Trochlea, klobe</P> <P>Trulla, kelle</P> <P>Truncus, $tock</P> <P>Tubuli, rorlein</P> <P>Tympanum, $cheibe/korb/ lib. 6.</P> <P>Tympanũ cui infixæ $unt fibulæ fer- reæ, die $cheibe darein die kropen ge- $chlageu</P> <P>Tympanum dentatum, kamprad</P> <P>Tympanum prope tympanũ quod ex fu$is con$tat, premb$$cheibe</P> <P>Tympanum quod ex fu$is cõ$tat, fur gelege oder getriebe</P> <P>Tympanum quod ex orbibus con- $tat, korb</P> <P>Tympanum quod ex quatuor orbi- bus & pluribus tignis cõ$tat, korb. Tympanum alterũ, prembs$cheibe</P> <P>Tympanum $uperius, die obere $cheib</P> <head>V</head> <P>Vas altius, ertz ve$$lein. Vas humili- us, ertzaimer</P> <P>Vas ligneum, vha$z</P> <P>Va$a capacia modiorum Romano- rũ fere $eptem, $ter</P> <P>Va$a è corio facta duo, quibus aqua ad re$tingu&etilde;dũ incendium, $i quo officina conflagrat, hauritur, lider ne eimer</P> <P>Va$orum in quibus res fo$$iles extra huntur: minus, kobel/maius, tonne</P> <P>Vectis, ha$pelhorn/handhabe: wirbel lib. 10. $chinholtz oder $chin/o<37> balg $tertzel/ lib. 9.</P> <P>Vectis in metallis u$itatus ha$pelh<*>rn</P> <P>Vectes recti, ha$pel winden / winde- $tangen</P> <P>Vectores, drecker/die vffd&etilde; dreckwerck arbeiten / mit hunden lauffen o<37> karn&etilde;</P> <P>Vehiculum, wha<over>e</over>nlein</P> <P>Vena, gang</P> <P>Vena cauerno$a, ein dru$iger gang</P> <P>Vena caput profert in luc&etilde; uer$us ori ent&etilde;, <37> gãg hat $ein au$zgehn im morg&etilde;</P> <P>Vena caudã t&etilde;dit in occident&etilde;, <37> gãg vhelt in die teuffe gegen dem abende</P> <P>Vena cumulata, ein ge$chute o<37> $to<over>e</over>ck</P> <P>Vena dilatata, ein $chweben<37> gang/o<37> (fletze</P> <P>Vena dilatata alta, ein dicker o<37> mechtiger $chwebender gang o<37> fletze</P> <foot>Vena</foot> <pb> <P>Vena dilatata humilis, ein dunner o- der $chmaler $chwebender gang oder fletze</P> <P>Vena dilatata recta, ein $chwebender gang oder fletz $o $ich $eiger gericht au$zbreitet</P> <P>Vena dilatata obliqua, ein $chweben der gang o<37> fletz $o $ich flach v$zbreitet</P> <P>Vena dilatata curuata, ein $chweben- der gang oder fletze $o $ich $teigend vñ vhallend v$zbreitet</P> <P>Vena dura, ein vhe$ter gang</P> <P>Vena duri$$imo $axo finditur in par tes, ein vhe$t ge$tein zu$to$zt d&etilde; gãg</P> <P>Vena ex meridie pertin&etilde;s in Septen triones, ein gang der von mittag in mitternacht $treicht</P> <P>Vena ex oriente pertin&etilde;s in occiden tem, ein gang der von morgen in d&etilde; abendt $treicht</P> <P>Vena ex occidente pertinens in ori- entem, ein gang der vom abend in morgen $treicht</P> <P>Vena ex $eptentrionibus pertinens in meridiem, ein gang der von mit- ternacht in mittag $treicht</P> <P>Vena principalis, der haubtgang</P> <P>Vena principal&etilde; oblique diffind&etilde;s, ein gang der ort$chicks vber kompt/ o<37> der $ich vber den haupt gang ortet</P> <P>Vena principalem oblique diffind&etilde;s rapta, ein gang den der hauptgang mit $ich $chlappet</P> <P>Vena principalem oblique diffind&etilde;s in priorem part&etilde; trãslata, ein gang den der haubtgang zu ruck $to$zt</P> <P>Vena profunda, ein gãg $o in die teuffe vhelt</P> <P>Vena profunda angu$ta, ein $chmal genglein/$o in die teuffe vhelt</P> <P>Vena profunda de$cendens rectà in profundum terræ, ein gang der $ei- ger gericht in die teuffe vhelt</P> <P>Vena profunda de$cend&etilde;s obliqua, ein gang der flach in die teuffe vhelt/ oder ein flacher gang</P> <P>Vena profunda de$cendens torta, ein gang der $ich $tortzt</P> <P>Vena profunda lata, ein mechtig gang $o in die teuffe vhelt</P> <P>Vena putris, ein $chnetiger gang</P> <P>Venam, qua parte abundat metallo luto oblinire, das ertz vor$treichen</P> <P>Vena $olida, ein volliger gang</P> <P>Venã tecti uel fundamenti $axis ab- rumpere, eine wand werffen</P> <P>Vena tran$uer$a, creutzgang o<37> quer- gang</P> <P>Vena uacua fo$$ilibus & aquis per- uia, ein gang der wa$$er tregt</P> <P>Venam aperire, ein gang entblo<over>e</over>$en</P> <P>Venam fibræ in molli $axo di$ijciũt, kluffte vñ fletze zu$chmettern vnder- weilen den gang im $chneitig&etilde; ge$tein</P> <P>Venam in fodinis igni frangere, $itz&etilde;</P> <P>Venam terris, $axis, a$$ere, palo tege- re, das ertz vor$etzen</P> <P>Venæ caput, dz au$zgehen des ganges</P> <P>Venæ fundam&etilde;tũ, dz lieg&etilde;de des gãgs</P> <P>Venæ tectum, dz hangende des gãges</P> <P>Venæ duri$$imæ nodus, ein gneu$z oder mi$pickel</P> <P>Venarum cauernulæ, dru$en</P> <P>Venarum coniunctio, wen ein gang zum andern vhelt</P> <P>Venarum excoquendarum ratio, dz $chmeltzen aufm $tich. Venarum a- liæ cito lique$cunt, etlich ertz $eind flu$$ig/aliæ lentè, etliche $eind $treng vñ wild/arbeit&etilde; $ich $eiger/ aliæ $par $im feruentes non coeunt in unũ, etliche arbeiten $ich zu hei$z gretig</P> <P>Venarum tundendarum modi, die wei$en ertz zu puchen. Primus, dz ertz puchen $o gemein: alter, dz ertzpuch- en mit feu$teln/ tertius, dz ertzdre$ch&etilde;</P> <P>Venarum urendarum rationes, die wei$en ertz zu ro<over>e</over>$ten. Prima, das ge- mein ertzro<over>e</over>$ten. Secunda, das zwit- ter ro<over>e</over>$ten. Tertia, das glantz ro<over>e</over>$ten.</P> <foot>Quarta,</foot> <pb> quarta, das ro<over>e</over>$ten auffdem ei$ernen blech: quinta, das ro<over>e</over>$ten auff den ei$ernen blechen im ofen: $exta, das $chifer ro<over>e</over>$ten</P> <P>Venas pilis præferratis tundere, ertz vnder den pucheren puchen/ oder $chlecht ertz puchen</P> <P>Venas corio nudare, geng entblo$$en</P> <P>Venas experiri uel explorare, probir&etilde;</P> <P>Venula uel fibra, klufft o<37> ge$chicke</P> <P>Veruculum, das ei$en wie ein brot$pi$z</P> <P>Via, ga$$e</P> <P>Via recrementorum, lachtloch</P> <P>Vicarius domini, vorleger</P> <P>Virgula furcata, die ruten damit et- liche vermeinen geng v$zzurichten</P> <P>Virus $eu fumus uiro$us, $chwaden</P> <P>Vitri conficiendi ratio, die wei$e glas zu machen</P> <P>Vncia, zoll/ lib. 4.</P> <P>Vncus ferreus, $eilhake/<37> ei$erne $per- hake/ci$ern hecklin</P> <P>Vnci, fewrhacken/ lib. 9.</P> <P>V$trina, das gemach darinnen man $ilber brennet</P> <P>Vtres, bulge/auch liderne $eck</P> <P>Vulturnus, der wind $o von $uden o$t wehet</P> <head>INDEX RERVM AC VER BORVM IN LIB <28> DE RE METALLI- ca, TERTIVS.</head> <table> <row><col>Abacus</col><col>240 p</col></row> <row><col>Abacus longus in quo tundun tur uenæ</col><col>209 p</col></row> <row><col>Abacorum quibus di$cretores utun tur de$criptio</col><col>210 f</col></row> <row><col>Aberthami fodina</col><col>54 p</col></row> <row><col>Aberthami fodina Laurentianum di cta</col><col>63 f</col></row> <row><col>Abydi fodinæ</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Acetũ lapides molles reddere</col><col>183 f.</col></row> <row><col>Acies ferri quomodo fiat</col><col>341 f.</col></row> <row><col>Acuũ quibus aurum uel argentũ ex- perimur con$ideratio 198 m. f. qua rũ quædam con$tant auro & arg&etilde; to 199 p. quædã auro & ære 200 p. quædam auro, argento & ære, ibidem m.</col><col></col></row> <row><col>Additamentorũ con$ideratio</col><col>184 p.</col></row> <row><col>eorũ<03> cõpo$itiones uariæ</col><col>186 p.</col></row> <row><col>Aer cra$$us in fodinis quomodo ge- neretur</col><col>158 f.</col></row> <row><col>Aer cur excitetur in fodinis</col><col>117 m.</col></row> <row><col>Aer immobilis ubi maneat</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Aer immobilis fo$$iones impedit</col><col>eo.</col></row> <row><col>Aer immobilis manens in puteis &qring;s morbos gignat 172 m. aer item in puteis infectus ueneno</col><col>ibid. f.</col></row> <row><col>Aer $ingulis anni partibus quomo- do cuniculos penetret</col><col>82 p.</col></row> <row><col>Æs ab auro quomodo $eparandum</col><col>368 m. & inde</col></row> <row><col>Æs ad ditamentum</col><col>184 m. f.</col></row> <row><col>Æs & aurũ quomodo $epar&etilde;tur</col><col>191 f</col></row> <row><col>Æs caldarium unde fiat 436 f. ut pul- chrum fiat</col><col>437 p</col></row> <row><col>Æs caldarium quomodo fiat</col><col>409 m.</col></row> <row><col>Æs cinereum quid & unde fiat</col><col>435 f.</col></row> <row><col>Æs dum $ecernitur argentum ab eo, quomodo temperandum</col><col>405 m.</col></row> <row><col>Æs, ærugo Cypria</col><col>453 f.</col></row> <row><col>Æs $uluum, rubrum, caldarium quo modo recoquendum</col><col>409 m.</col></row> <row><col>Æs ex qua materia fiat</col><col>326 f.</col></row> <row><col>Æs luteum unde fiat</col><col>436 p.</col></row> <row><col>Æs in quibus catillis liquetur</col><col>181 p.</col></row> <row><col>Æs nigrũ ex qua materia fiat</col><col>328 f.</col></row> <row><col>Æs purum quomodo excoquendũ 327 m. æs rude quomodo</col><col>328 f.</col></row> <row><col>Æs &qring;modo ex torrefactis æreis pani bus fathi$centib. cõficiatur</col><col>427 m.</col></row> <foot>Z Æs</foot> <pb> <row><col>Æs unde confletur</col><col>218 p.</col></row> <row><col>Æs ut confici non po$$it ex panibus æreis torrefactis</col><col>433 m.</col></row> <row><col>Æs u$tum additamentum</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Ærei panes, ex quib. argentũ $eparan dũ &qring;modo &ptilde;parandi</col><col>399 m. 403 f.</col></row> <row><col>Ærei panes torrefacti ubi coquan- tur</col><col>397 m.</col></row> <row><col>Æris & auri cõmune $ignũ</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Æris bracteæ additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Æris in uenis $ignũ $ingulare</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Æris fodinarũ partitio qualis</col><col>63 p.</col></row> <row><col>Æris liquidi uehementia, $i frigida in fundatur</col><col>432 m.</col></row> <row><col>Æris uena &qring;modo experi&etilde;da</col><col>192 m.</col></row> <row><col>Æris uenæ quomodo & quam cito excoquantur</col><col>318 m.</col></row> <row><col>Æro$i lapidis nigri & fi$$ilis de$cri- ptio</col><col>87 p.</col></row> <row><col>Ærugo in uenis inu&etilde;ta æris $ignum</col><col>(78 p.</col></row> <row><col>Ærugo in uenis inuenta $i- gnum bonum</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Africus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Agathoclis &ptilde;ceptũ de fortuna</col><col>16 m.</col></row> <row><col>Aldebergum</col><col>237 f. 172 m. 173 m.</col></row> <row><col>Alliũ magnetis naturæ infe$tũ</col><col>27 p.</col></row> <row><col>Alpinæ fodinæ</col><col>104 f.</col></row> <row><col>Alpium duricies quomodo ab Han- nibale fracta</col><col>80 m.</col></row> <row><col>Altanus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Alumen & atramentum $utoriũ quo modo differant</col><col>465 p.</col></row> <row><col>Alumen ab atramento $utorio quo- modo $eparetur</col><col>457 m.</col></row> <row><col>Alum&etilde; cuius u$us e$$e debet in $ecer- nendo auro quomodo in puluer&etilde; re$oluendum</col><col>355 p.</col></row> <row><col>Alumen coctũ additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Alum&etilde; ual&etilde;s ad $eparãdũ aurũ</col><col>354 m</col></row> <row><col>Aluminis cõficiendi rationes</col><col>456 m</col></row> <row><col>Aluminis figuræ dũ cõficitur</col><col>457 m.</col></row> <row><col>Aluminis materia quædam mollis</col><col>459 m.</col></row> <row><col>Aluminis uenæ ut ualde bonæ fiant, quomodo efficiendum</col><col>456 f.</col></row> <row><col>Alumino$a $axa &qring;modo urãtur</col><col>458 f</col></row> <row><col>Alumino$æ uenæ atramenti $utorij participes</col><col>427 m.</col></row> <row><col>Alueus nauiculæ $imilis</col><col>255 m.</col></row> <row><col>Alueus excoctorum bracteis ligneis contextus</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Alueus niger</col><col>257 m</col></row> <row><col>Alueorum u$us 110 m. 184 p. eorũ<03> de$criptio</col><col>113 f.</col></row> <row><col>Alyattus metallicus</col><col>20 m.</col></row> <row><col><G>a)m<35>lugw/nio<19> tri/gwno<19></G></col><col>88 f.</col></row> <row><col>Amianti puluis</col><col>457 p.</col></row> <row><col>Ampullæ uitreæ 357 p. earum<03> ua- ria po$itio</col><col>360 m.</col></row> <row><col>Ampullarum, in quibus coquitur a- qua ualens, con$ideratio</col><col>355 f.</col></row> <row><col>Anacreon auri contemptor</col><col>6 p. 11 p.</col></row> <row><col>Andreas Naugerius</col><col>477 p</col></row> <row><col>Angulus rectus, obtu$us, acutus</col><col>88 f.</col></row> <row><col>Annebergi fodina</col><col>54 p.</col></row> <row><col>Annebergi fodina unde Carbona- ria nominata</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Annebergi fodinæ fœcunditas</col><col>63 f.</col></row> <row><col>Annebergi fodina cœle$tium exerci tus dicta</col><col>63 f.</col></row> <row><col>Anni tempora quatuor</col><col>68 m.</col></row> <row><col>Annuli quo fi$tulæ coniunguntur quales</col><col>136 m.</col></row> <row><col>Antæ excauatæ</col><col>156 p.</col></row> <row><col>Anthyllidis cineris u$us</col><col>186 f.</col></row> <row><col><G>a)/yid<15>s</G> rotarum quid</col><col>112 m.</col></row> <row><col>Aqua arte $al$a quomodo in $al&etilde; mu tetur</col><col>439 f.</col></row> <row><col>Aqua atramento$a quomodo den$e tur in atramentum $utoriũ</col><col>461 p. & inde</col></row> <row><col>Aqua nitro$a ubi</col><col>453 p</col></row> <row><col>Aqua $al$a &qring;modo coquatur</col><col>441 f.</col></row> <row><col>Aqua ualens quomodo conficienda</col><col>354 m. & inde</col></row> <row><col>Aquæ ad $alem inde conficiendum aptæ</col><col>439 f.</col></row> <row><col>quæ item non aptæ</col><col>ibid.</col></row> <row><col>Aquæ aurum ab argento $eparantes additamentum</col><col>184 f.</col></row> <foot>Aquæ</foot> <pb> <row><col>Aquæ calidæ ex terra effluentes ad $alem raro aptæ propter immixtos $uccos</col><col>449 m.</col></row> <row><col>Aquæ commoditas metallico mul- tum ob$eruanda</col><col>22 f.</col></row> <row><col>Aquæ ex puteis quomodo extrahan tur</col><col>129 f.</col></row> <row><col>Aquæ <08> profun dè humanis uiribus extrahi po$$int</col><col>153 p.</col></row> <row><col>Aquæ $ucco$æ</col><col>439 m.</col></row> <row><col>Aquæ $ulfuro$æ 465 m. bitumino$æ</col><col>(468 m.</col></row> <row><col>Aquã bitumino$am in $al&etilde; & bitumen redigi po$$e</col><col>468 f.</col></row> <row><col>Aquarum fex</col><col>186 m. f.</col></row> <row><col>Aquarum multitudo fo$$ionibus im pedimento e$t</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Aquarũ $ecũdũ $uccos genera $ex</col><col>24 f</col></row> <row><col>Aquas quor$um infundant uenæ & fibræ</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Aquis multis & copio$is quomodo $uccurrendum</col><col>81 f.</col></row> <row><col>Aquilo uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Arbores uenarum $igna</col><col>26 p.</col></row> <row><col>Archimedis experiendi auri inuen- tum</col><col>194 f.</col></row> <row><col>Area curta</col><col>212 f. 236 f.</col></row> <row><col>Area lapidibus $trata</col><col>212 f.</col></row> <row><col>Areæ curtæ in qua materia metallica lauatur, de$criptio 240 f. item areæ linteis exten$is contectæ 241 m. ali arum<03> in $equentibus</col><col></col></row> <row><col>Areæ cur terminis definiantur</col><col>60 m</col></row> <row><col>Areæ magnæ quantitas</col><col>61 f.</col></row> <row><col>Areæ $alinarum marinarum</col><col>440 p</col></row> <row><col>Areæ $ubdiales in quibus fit atram&etilde;- tum $utorium</col><col>461 p</col></row> <row><col>Areæ uenæ cumulatæ</col><col>60 p.</col></row> <row><col>Areæ uenæ dilatatæ</col><col>58 m.</col></row> <row><col>Arearum con$ideratio</col><col>55 p. formæ 55 m. & inde</col></row> <row><col>Areæ uenæ profundæ</col><col>56 p.</col></row> <row><col>Arearum in quibus uenæ urũtur de- $criptio</col><col>213 f. & inde</col></row> <row><col>Arearum tectarum genera</col><col>258 p.</col></row> <row><col>Arearum termini in cuniculis quo- modo de$cribantur</col><col>105 f.</col></row> <row><col>Areas quis addicat</col><col>55 p.</col></row> <row><col>Arenæ ex lapidibus facile lique$cen- tibus additamentum</col><col>184 m. f.</col></row> <row><col>Arenæ riuorum in quib. auri particu læ in$unt, ubi & quomodo lauen- tur</col><col>256 p.</col></row> <row><col>Arenarum ex fontibus profluentiũ, quas item riui, flumina, & lacus cõ tinent con$ideratio</col><col>24 p. & inde</col></row> <row><col>Arenarium in metallicis repertũ qua le $ignum</col><col>78 m</col></row> <row><col>Arenas riuorum lotas aurum, gem- mas &c. præbere</col><col>19. m.</col></row> <row><col>Argentũ ab auro quibus modis $epa randũ 354 p. 361 p. u$<01> ad fol. 368 m. à plumbo quomodo</col><col>369 f.</col></row> <row><col>Argentum à ferro quomodo $ecer- nendum</col><col>438 f.</col></row> <row><col>Argentum in quibus catillis purge- tur 183 p. in quibus catillis ab ære & plumbo $eparetur, ibid. quomo do excoquatur</col><col>192 p.</col></row> <row><col>Argentum in te$ta $ub tegula collo- cata, perpurgandi ratio</col><col>391 f.</col></row> <row><col>Argentũ quomodo experi&etilde;dũ</col><col>195 f.</col></row> <row><col>Argentum purum effo$$um</col><col>54 p.</col></row> <row><col>Argentũ quomodo excoqu&etilde;dũ 326 p. quomodo purgandum</col><col>386 p</col></row> <row><col>Argentum quam cito purgari po$$it</col><col>389 p.</col></row> <row><col>Argentum uiuum & aurum quomo do $eparentur</col><col>191 f.</col></row> <row><col>Argentum ut album fiat, quomodo efficiendum</col><col>377 f.</col></row> <row><col>Argentariæ fodinæ à $olifuga infe$ta tæ</col><col>173 f.</col></row> <row><col>Argentum uiuum quomodo exco- quatur 343 f. u$<01> ad fol. 349</col><col></col></row> <row><col>Argenti in uenis $igna quæ nam $int</col><col>78 p. m.</col></row> <row><col>Argenti & plumbi nigri cõmune in uenis $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Argenti materiæ $ecundum bonita- tem dijudicatio</col><col>77 p.</col></row> <foot>Z 2 Ar-</foot> <pb> <row><col>Arg&etilde;ti mediocris portio quomodo ab ære $ecern&etilde;da</col><col>405 m. exigua 408 f</col></row> <row><col>Argenti $pumæ additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Argenti tectum plumbum cinereum dicturn</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Argenti uena quomodo minutim pi lis tundatur</col><col>246 f.</col></row> <row><col>Argenti uenæ quomodo & quam ci to excoquantur</col><col>311 p.</col></row> <row><col>Argenti uiui fodinarum partitio qua lis</col><col>63 p.</col></row> <row><col>Argenti uiui fumus dentibus noxi- us</col><col>344 f.</col></row> <row><col>Argenti uiui natura</col><col>346 f. 348 f.</col></row> <row><col>Argenti uiui uena quomodo experi enda</col><col>194 p.</col></row> <row><col>Arge$tes uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Argilla uda & areno$a</col><col>280 m.</col></row> <row><col>Argonautæ</col><col>263 p</col></row> <row><col>Aries Colchorum auratus quomo- do confictus</col><col>eo.</col></row> <row><col>Ari$tippus auri contemptor</col><col>5 f. 10 f.</col></row> <row><col>Ars hone$ta quæ $it</col><col>15 m.</col></row> <row><col>Artifex excoquen darum uenarum qualis e$$e debeat</col><col>175 f.</col></row> <row><col>A$inaria mola</col><col>231 p.</col></row> <row><col>A$$is diui$io</col><col>62 m</col></row> <row><col><G>a)_sqma</G> qualis morbus</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Athenien$ium decem tribus</col><col>20 f</col></row> <row><col>Atram&etilde;tũ $utoriũ additam&etilde;tũ</col><col>184mf</col></row> <row><col>Atramentum $utoriũ & alumen quo modo differant</col><col>465 p.</col></row> <row><col>Atramentum $utorium ex qua mate- ria maculo$um fiat</col><col>462 m.</col></row> <row><col>Atramentum $utorium in uenis æris $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Atram&etilde;tum $utorium quomodo ab alumine $eparetur</col><col>457 m</col></row> <row><col>Atramentum $utorium quomodo fiat</col><col>461 p.</col></row> <row><col>Atramentum $utorium rubrum un- de de$tillet</col><col>214 p.</col></row> <row><col>Atramentum $utorium ualens ad $e- parandum aurum</col><col>354 m.</col></row> <row><col>Atramentũ $utoriũ ut aptum $it ad $e parandum aurum, quomodo redi gendum in puluerem</col><col>355 p.</col></row> <row><col>Atramenti $utorij parens pyrires æ- ro$us</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Atramento$i lapides 463 m. & quo- modo inde fiat atramentum $uto- rium</col><col>463 m. pyritæ 465 p.</col></row> <row><col>Aurum ab argento quomodo $epa- randum 325 p. 354 p. 361 p. u$<01> ad fol. 568 m. ab ære quomodo 368 m à plumbo quomodo</col><col>369 f.</col></row> <row><col>Aurum ab argenteis poculis alijs<03> ua$culis inauratis quomodo $ine eorum damno $ecernendũ</col><col>368 p.</col></row> <row><col>Aurum & argentum uiuum quomo do $eparentur</col><col>141 f.</col></row> <row><col>Aurum defodi $olitum</col><col>6 m.</col></row> <row><col>Aurum & æs quomodo $eparentur</col><col>191 f.</col></row> <row><col>Aurũ metallũ quõ experiendũ</col><col>195 p.</col></row> <row><col>Aurum in qua terra frequentius ge- neretur</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Aurum in quib. catillis purgetur 183 p. auri uenam quibus modis expe riamur 190 m. arenam & ramentũ auri lotura collectum quomodo experiamur</col><col>191 m.</col></row> <row><col>Aurum in quibus $uccis frequentius inueniatur</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Aurum gignatur ne in fluuijs & ri- uis</col><col>54 f.</col></row> <row><col>Aurum monetariorum quam purũ e$$e debeat</col><col>366 f.</col></row> <row><col>Aurum po$t $ecretionem quomodo probandum</col><col>366 m.</col></row> <row><col>Aurum &qring;modo excoquendũ</col><col>324 p.</col></row> <row><col>Auri contemptores, eius<03> alij $tudi- o$i</col><col>6. p. & inde</col></row> <row><col>Auri & æris cõmune $ignum</col><col>78 m</col></row> <row><col>Auri feraces fluuij</col><col>54 m.</col></row> <row><col>Auri glebæ aratris exci$æ</col><col>25 m.</col></row> <row><col>Auri in uenis $igna quæ $int</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Auri mala</col><col>6 m.</col></row> <row><col>Auri ma$$a quanta in $ecretione eius ab argento in fundo re$edent, quo <foot>modo</foot> <pb> modo $ciendum</col><col>361 f.</col></row> <row><col>Auri materiæ dijudicatio</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Auri ramenta cum $puma argenti & molybdæna permi$ta quomodo coquantur</col><col>325 m.</col></row> <row><col>Auri uena contu$a in farinam moli- tur</col><col>229 f.</col></row> <row><col>Auri uenæ quomodo excoquantur 311 p. 318 m. quomodo lauentur 265 p. quomodo minutim pilis tundantur</col><col>246 f.</col></row> <row><col>Auripigmenti glareis aurum $æpius adhærere</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Auripigmentum in uenis inuentũ $ignum bonum</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Auripigmentum quomodo à uenis metallicis $eparetur</col><col>187 p.</col></row> <row><col>Auripigmentum $ingulare auri in ue nis indicium</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Au$ter uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Axis angulatus</col><col>221 m.</col></row> <row><col>Axis $tatutus 120 m. $tratus, ibid.</col><col></col></row> <row><col>B</col><col></col></row> <row><col>Babylonis $alinæ</col><col>439 f.</col></row> <row><col>Babytacen$es aurũ defoderũt</col><col>6 p. 11 f</col></row> <row><col>Bacilla metallica 107 m. eorum<03> dif- ferentiæ</col><col>109 m.</col></row> <row><col>Batilla metallica</col><col>107 m. 110 p.</col></row> <row><col>Bellum nullum ex omnibus partib. iu$tum</col><col>15 f.</col></row> <row><col>Berimus mons</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Bes communiter marca dicta</col><col>198 f.</col></row> <row><col>Bes monetariorum quantus</col><col>206 p.</col></row> <row><col>& in $equentibus. quomodo diui datur</col><col>198 f.</col></row> <row><col>Bes Romanorũ quid</col><col>205 f. 206 p.</col></row> <row><col>Biantis dictum refutatur</col><col>10 f.</col></row> <row><col>Binæ $extulæ &qring;ta $elibræ pars</col><col>205 f.</col></row> <row><col>Binæ $extulæ quid, & quomodo di- uidantur</col><col>198 f.</col></row> <row><col>Bitumen quod $piritu difflari pote$t</col><col>216 f.</col></row> <row><col>Bituminis cõfici&etilde;di rationes</col><col>468 m.</col></row> <row><col>Bituminis uis in re$oluendis metallis</col><col>213 f.</col></row> <row><col>Boemiæ ad Planã fodinæ</col><col>173 f. 174 p</col></row> <row><col>Bombardarum uiolentia</col><col>7 f.</col></row> <row><col>Boreas uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Bracteæ metallicæ</col><col>107 m. f.</col></row> <row><col>Bracteæ metallorum $axis adhæren- tes in bonis hab&etilde;tur $ignis</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Bulgarum de$criptio</col><col>114 m. 115 m.</col></row> <row><col>Bulgarum gubernator</col><col>157 p.</col></row> <row><col>Butyrum ueneni remedium</col><col>377 p.</col></row> <row><col>C</col><col></col></row> <row><col>Cadmia bitumino$a nociua argento</col><col>(213 f.</col></row> <row><col>Cadmia quomodo uratur</col><col>216 m</col></row> <row><col>Cadmia unde fiat 436 f. & quid nam $it, ibid.</col><col></col></row> <row><col>Cadmia <08> pernicio$a</col><col>172 m.</col></row> <row><col>Cadmiæ aurũ in $e continentes quo- modo excoquantur</col><col>325 m.</col></row> <row><col>Cadmiæ quomodo in panes redigã- tur, 282 m. ijdem quomodo torre antur</col><col>436 f.</col></row> <row><col>Cæcias uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Calbus metallicus</col><col>54 m.</col></row> <row><col>Calcariũ quale in uenis $ignũ</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Calcaria fornax</col><col>458 f.</col></row> <row><col>Calceus $iphonum</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Calcis in $a$is artificio$i confectione u$us</col><col>185 m</col></row> <row><col>Camerarum quæ materiam metalli- cam cum fumo $ublatam excipiũt, de$criptio</col><col>322 m.</col></row> <row><col>Caminus quid Græcis</col><col>322 p.</col></row> <row><col>Camporum uaria genera & quænã fodienda</col><col>22 m.</col></row> <row><col>Canalis deuexus $iue minor</col><col>237 m</col></row> <row><col>Canalis excipiens aerem</col><col>160 m.</col></row> <row><col>Canalis $implex in quo lauatur mate ria metallica</col><col>235 f.</col></row> <row><col>Canalis uentũ in fodinas immittens</col><col>160 p</col></row> <row><col>Canalium de$criptio</col><col>116 m. 117 p.</col></row> <row><col>Canales à quo fiant</col><col>68 f. 69 m.</col></row> <row><col>Canales deuexi duo in quib. materia metallica lauatur</col><col>239 p.</col></row> <row><col>Canales ex picea$tris facti, in quibus plumbũ cinereũ excoquitur</col><col>349 f.</col></row> <foot>Z 3 Ca-</foot> <pb> <row><col>Canales $ub o$tijs</col><col>157 m.</col></row> <row><col>Canaliculi ferrei ad æris experimen- ta nece$$arij de$criptio</col><col>196 f.</col></row> <row><col>Canalis in quo uenæ lauantur de- $criptio</col><col>235 p.</col></row> <row><col>Canis metallicus cap$arũ genus</col><col>113 p</col></row> <row><col>Canes clitellarij metallicorũ</col><col>126 m.</col></row> <row><col>Catini in quo plumbum ab auro uel arg&etilde;to $ecernitur, de$criptio</col><col>370 f.</col></row> <row><col>Catini oblongi quales</col><col>437 p.</col></row> <row><col>Catillorum explicatio 181 p. cinereo- rum eo. f. & inde. terrenorũ</col><col>183 p.</col></row> <row><col>Catillorum u$us</col><col>190 p.</col></row> <row><col>Cauda uenarum quid</col><col>48 m.</col></row> <row><col>Cauerna rotæ</col><col>148 p.</col></row> <row><col>Caurus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Cau$æ metallicorũ quomodo & pe- nes quos iudicentur</col><col>66 p.</col></row> <row><col>Capros auri molam uer$are</col><col>230 f.</col></row> <row><col>Cap$a breuis patens</col><col>226 m.</col></row> <row><col>Cap$a cuius fundum filis ferreis e$t contextum</col><col>222 f.</col></row> <row><col>Cap$a longa patens</col><col>226 m.</col></row> <row><col>Cap$a magna lignea</col><col>224 f.</col></row> <row><col>Cap$a patens</col><col>223 f.</col></row> <row><col>Cap$æ in quas uenæ di$tribuendæ inijciuntur</col><col>127 f.</col></row> <row><col>Cap$arum patentium u$us 110 m. ea- runi<03> de$criptio</col><col>113 p.</col></row> <row><col>Cap$arũ, per quas materia metallica contu$a pilis, cribratur, de$criptio</col><col>222 f.</col></row> <row><col>Caput canalis in quo lauatur mate- ria metallica</col><col>235 f.</col></row> <row><col>Caput uenarum quid</col><col>48 m</col></row> <row><col>Carbas uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Carbunculi &qring;m<*>o lauentur</col><col>267 m.</col></row> <row><col>Carnorum fodinæ</col><col>385 p.</col></row> <row><col>Carpathus chry$ocollæ ferax</col><col>469 f.</col></row> <row><col>Carpatus mons</col><col>151 m. 172 m.</col></row> <row><col>mons Germaniæ</col><col>224 f.</col></row> <row><col>Carpati montis fodinæ</col><col>172 m. 224 f.</col></row> <row><col></col><col>438 m.</col></row> <row><col>Carthaginen$es metallici</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Ca$a putealis ad quid pro$it</col><col>71 p</col></row> <row><col>Ca$æ $alinarum 441 f. earum<03> par- tes</col><col>441 f.</col></row> <row><col>Ca$arum ianuæ quam terræ plagam $pectare debeant</col><col>173 m.</col></row> <row><col>Ca$tellum</col><col>157 m.</col></row> <row><col>Ca$tella in quæ uenæ aluminis inue huntur</col><col>456 f.</col></row> <row><col>Ca$tella in quibus excipiuntur $ucci concreti cum aquis permi$ti</col><col>469 f</col></row> <row><col>Centenarium pondus</col><col>204 f.</col></row> <row><col>Centũpondiũ quantũ pondus</col><col>204 f</col></row> <row><col>Ceratia ponderum genus</col><col>198 f.</col></row> <row><col>Cerui$ia $anguinem di$$olui</col><col>446 m</col></row> <row><col>Cerui$iæ u$us in $ale excoqu&etilde;do</col><col>eo.</col></row> <row><col>Ce$pites herbo$i quibus utuntur me tallici in lauanda materia</col><col>265 f</col></row> <row><col>Chalcitidis dilutum</col><col>461 p.</col></row> <row><col>Chalcitis in uenis æris $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Chalcitis materia atram&etilde;ti $utorij</col><col>4- (62 m.</col></row> <row><col>Charadra</col><col>297 m.</col></row> <row><col>Chirothecæ eorũ qui tundũt pyritas</col><col>(211 f</col></row> <row><col>Chirothecæ metallicorũ</col><col>172 m.</col></row> <row><col>Chry$ocolla aquis permi$ta, quomo do excipiatur</col><col>469 f.</col></row> <row><col>Chry$ocolla auri & æris cõmune $i- gnum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Chry$ocollæ glareis aurũ adhærere</col><col>(76 f.</col></row> <row><col>Chry$ocolla in uenis inuenta $ignũ bonum</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Chry$ocolla quid</col><col>324 p.</col></row> <row><col>Chry$ocolla quæ Mauris borax dici tur, unde fiat</col><col>193 p. 453 f.</col></row> <row><col>Cinis plũbi &qring;modo cõficiatur</col><col>186 p.</col></row> <row><col>Cinis quinã optimus ad catillos</col><col>182</col></row> <row><col>Cineris anthyllidis u$us</col><col>186 f.</col></row> <row><col>Cineris quo infectores lanarum utũ- tur in $alis artificio$i confectione u$us</col><col>185 m. & inde</col><col></col></row> <row><col>Cinerum purgamentũ duplex</col><col>182 p.</col></row> <row><col>Circes ueneficia</col><col>27 f.</col></row> <row><col>Circius uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Ci$ia ubi $eruentur</col><col>71 p.</col></row> <row><col>Ci$ium cui unica e$t rota, item biro- tum</col><col>127 f.</col></row> <row><col>Ci$ium cui e$t ci$ta cra$$is uimini- <foot>bus</foot> <pb> bus contexta, quo utuntur metal- lici in deme tiendis carbonibus</col><col>318 f.</col></row> <row><col>Ci$ioium u$us 110 m. eorum<03> de$cri ptio</col><col>112 p.</col></row> <row><col>Claui cornuti</col><col>295 f.</col></row> <row><col>Cochlea</col><col>eo.</col></row> <row><col>Cochlear altum</col><col>459 p.</col></row> <row><col>Cochlear excoctorum</col><col>312 p.</col></row> <row><col>Cochleare purgatorũ argenti</col><col>390 m.</col></row> <row><col>Cochleare, quo artifex, qui plumbũ ab auro uel argento $eparat, utitur</col><col>(375 p.</col></row> <row><col>Codax</col><col>148 f.</col></row> <row><col>Cælum quo excinduntur particulæ ex ma$$is arg&etilde;ti ad experi&etilde;dũ</col><col>391 m.</col></row> <row><col>Cæruleũ & chry$ocolla in uenis auri & æris cõmune $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Cæruleum in uenis inuentum $ignũ bonum</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Colchorum aries auratus quomodo confictus</col><col>263 p</col></row> <row><col>Collecta metallica quid</col><col>63 m.</col></row> <row><col>Collium genera, & quinam fodien- di</col><col>22 p.</col></row> <row><col>Compo$itiones, quibus experimur, utrum aurum & argentum $epara ta $int nec ne</col><col>364 f. & inde</col></row> <row><col>Cõmi$$uræ uenarum quid</col><col>52 p.</col></row> <row><col>Conclaue in quo argentum uiuũ ex- coquitur</col><col>346 f.</col></row> <row><col>Conradus Pauper, à Maximiliano comitibus adnumeratus</col><col>18 p.</col></row> <row><col>Contus uncinatus unde dictus</col><col>310 m</col></row> <row><col>Conti excoctorum</col><col>312 p.</col></row> <row><col>Conti metallici 107 m. eius<03> de$cri- ptio</col><col>109 m</col></row> <row><col>Corbes in quib. $al exiccatur</col><col>446 f.</col></row> <row><col>Corbis, in qua ampulla uitrea, ne frã- gatur, collocari $olet</col><col>356 f.</col></row> <row><col>Corbis circundans truncum fi$tula- rum</col><col>142 p</col></row> <row><col>Corbis quæ uer$atur in ua$e aquis fe re referto</col><col>229 p</col></row> <row><col>Corbis quo Poloni uenas lauant, ex plicatio</col><col>228 f.</col></row> <row><col>Corbium u$us</col><col>110 m. & de$cri- ptio 111 p.</col></row> <row><col>Cornuum ceruorum u$us in catillis</col><col>182 m.</col></row> <row><col>Cortina grandis ad conficiendum a- lumen nece$$aria</col><col>459 m.</col></row> <row><col>Cortina turbinata</col><col>459 m</col></row> <row><col>Cortinæ in quibus aqua $al$a coqui- tur</col><col>441 f.</col></row> <row><col>Cortinæ plumbeæ in quibus fit atr<*> mentum $utorium</col><col>461 f.</col></row> <row><col>Cortinæ plumbeæ quadrangulæ in quibus fit alumen</col><col>457 p.</col></row> <row><col>Cortinæ quandiu durent</col><col>446 f.</col></row> <row><col>Cortinæ $alinarũ unde fiant</col><col>444 p.</col></row> <row><col>Corus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Cotieulæ u$us</col><col>190 f.</col></row> <row><col>Coticulæ qua aurũ uel argentũ atte- ritur, de$criptio & u$us</col><col>198 m. & in.</col></row> <row><col>Cra$$i interitus</col><col>6 f.</col></row> <row><col>Crates Thebanus auri cõt&etilde;ptor</col><col>11 m</col></row> <row><col>Crates</col><col>305 f.</col></row> <row><col>Crates ferrea</col><col>352 f. 388 m.</col></row> <row><col>Crates metallicis quid</col><col>213 f.</col></row> <row><col>Crater quid, & quomodo fiat</col><col>121 p.</col></row> <row><col>Cremnicij fodina</col><col>3 p.</col></row> <row><col>Cribrum æneum</col><col>280 m.</col></row> <row><col>Cribrum quod uer$atur in ua$e aquæ rum fere pleno</col><col>228 p.</col></row> <row><col>Cribrum rotundatum</col><col>224 m</col></row> <row><col>Cribrum u$itatum</col><col>223 f.</col></row> <row><col>Cribri angu$ti in quo materia metal- lica lauatur, de$criptio</col><col>243 f.</col></row> <row><col>Cribrorum in quibus uenæ lauan- tur, explicatio</col><col>228 p.</col></row> <row><col>Cribrorum per quos uenæ pilis con tu$æ cribrantur</col><col>222 f. & inde</col></row> <row><col>Crœ$us metallicus</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Cry$tallina materia ad uitra inde cõ- ficienda cur optima c&etilde;$eatur</col><col>470 f</col></row> <row><col>Cuneus ferreus, &qring; argenti ma$$a $ub- leuatur</col><col>375 p.</col></row> <row><col>Cunei metallici</col><col>107 m. f.</col></row> <row><col>Cuniculus quid, qualis & quantus fi eri $oleat</col><col>71 m.</col></row> <foot>Z 4 Cuni-</foot> <pb> <row><col>Cuniculi quot & quales in uenas a- gantur</col><col>84 f.</col></row> <row><col>Cuniculorum altitudo quãta</col><col>103 m.</col></row> <row><col>Cuniculorum con$ideratio</col><col>60 f.</col></row> <row><col>Cuniculorum halitus uiro$i quomo do expellantur</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Cuniculorũ ius quõ acquiratur</col><col>64 m</col></row> <row><col>Cuniculorum partitio</col><col>62 m.</col></row> <row><col>Cuniculorum per alias fodinas acto rum iura</col><col>61 p.</col></row> <row><col>Cunicul. cur metiãtur m&etilde;$ores</col><col>205 p.</col></row> <row><col>Cuniculorum u$us</col><col>81 m. 82 m.</col></row> <row><col>Cuparum in quas $al$æ a$portantur de$criptio</col><col>446 p.</col></row> <row><col>Curuaturæ <G>a)/yides</G> dictæ græcis</col><col>112 m.</col></row> <row><col>Curuaturæ rotæ quid</col><col>119 m.</col></row> <row><col>Cypria metalla</col><col>453 f.</col></row> <row><col>D</col><col></col></row> <row><col>Dæmonum genus metallicis infe$tũ</col><col>173 f. 174 p.</col></row> <row><col>Decumani officium</col><col>68 m. 69 p.</col></row> <row><col>Demen$um metallicum</col><col>55 m.</col></row> <row><col>Dentes mobiles quid efficiat</col><col>344 f.</col></row> <row><col>Dentes pilorum 140 m. $ucularum ibidem</col><col></col></row> <row><col>Dentes tympani</col><col>120 m.</col></row> <row><col>De$cen$us uarij in cuniculos</col><col>171 p.</col></row> <row><col>Diameter quid</col><col>36 f.</col></row> <row><col>Diebus anniuer$arijs operarios non laborare</col><col>150 m.</col></row> <row><col>Diebus quibus laborent aut ferien- tur metallici</col><col>70 p.</col></row> <row><col>Diebus $ingulis quid agat magi$ter metallicorum</col><col>66 m.</col></row> <row><col>Dilutũ alumino$um unde fiat</col><col>456 m</col></row> <row><col>Dilutum & lixiuium ex quibus $al cõficitur quomodo differãt</col><col>451 m</col></row> <row><col>Dilutum ex quo fit halinitrũ</col><col>454 f.</col></row> <row><col>Dilutum, ex quo nitrum conficitur, quale</col><col>453 f.</col></row> <row><col>Dilutum, ex quo fit $al, quomodo conficiatur</col><col>451 m.</col></row> <row><col>Dilutum $al$um materia $alis</col><col>439 m.</col></row> <row><col>Dippolde$ualdi fodinæ</col><col>246 p.</col></row> <row><col>Diodorus Siculus</col><col>25 m.</col></row> <row><col>Di$cretores unde nomen $uum inue nerint</col><col>210 f.</col></row> <row><col>Domicilium in quo uenæ excoquũ- tur</col><col>285 m.</col></row> <row><col>Domini locorum con$iderandi</col><col>23 m</col></row> <row><col>Drachma quantum pondus</col><col>205 p.</col></row> <row><col>Duellæ quale ponderum genus uete ribus</col><col>199 p.</col></row> <row><col>Duûmuiros $ymbolis quo<01> indic&etilde;- dis intere$$e</col><col>17 p.</col></row> <row><col>E</col><col></col></row> <row><col>Eifalia regio Germaniæ</col><col>212 m.</col></row> <row><col>Eifaliæ fodinæ</col><col>212 m.</col></row> <row><col>Eislebij fodinæ</col><col>218 p.</col></row> <row><col>Elementorum quatuor in excoquen dis uenis quanta ratio habenda</col><col>309 m.</col></row> <row><col>Equi clitellarij</col><col>327 f.</col></row> <row><col>Ete$iæ uenti</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Eurus uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Euronotus uentus</col><col>eo.</col></row> <row><col>Excoctio metallorum quid</col><col>285 m.</col></row> <row><col>Excoctionis metallorum con$idera- tio</col><col>285 p.</col></row> <row><col>Excoctiones uenarum quid ab expe rimentis differant</col><col>175 m.</col></row> <row><col>Excoctionis uenarum ordo</col><col>308 f.</col></row> <row><col>Excoctionum uaria genera e$$e</col><col>1 m.</col></row> <row><col>Excoctores præ$tanti$$imi quinam habeantur</col><col>309 m</col></row> <row><col>Excoctorum in$trumenta</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Excoctorum $olertia & peritia</col><col>318 f.</col></row> <row><col>Excoquendi artem metallicorum e$- $e</col><col>1 m</col></row> <row><col>Excoquendarum uenarũ artifex qua lis e$$e debet</col><col>175 f.</col></row> <row><col>Experimenta uenarum quid ab exco ctionibus differant</col><col>175 m.</col></row> <row><col>Extructiones $imilimæ his quæ con ficiuntur $upra moletrinas</col><col>252 f.</col></row> <row><col>F</col><col></col></row> <row><col>Fabricius Lu$cinus auri contem- ptor</col><col>6 p. 11 m.</col></row> <row><col>Fannius</col><col>199 p.</col></row> <foot>Fauo-</foot> <pb> <row><col>Fauonius uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Fex $icca aquarum</col><col>186 m. f.</col></row> <row><col>Feces aceti additamentum</col><col>184 m</col></row> <row><col>Feces uini additamentum</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Ferrum additamentum</col><col>eo.</col></row> <row><col>Ferrum nociuum æri, $i in id, dum co quitur, inijciatur</col><col>433 m.</col></row> <row><col>Ferrum pennatum</col><col>7 m.</col></row> <row><col>Ferrum $ignatorium</col><col>332 f.</col></row> <row><col>Ferri mala</col><col>7 m.</col></row> <row><col>Ferri natura in excoctione plumbi ni gri</col><col>329 m.</col></row> <row><col>Ferri recrementũ additam&etilde;tũ</col><col>184 m. f</col></row> <row><col>Ferri uenam quomodo experiamur</col><col>194 m.</col></row> <row><col>Ferri $ingulare in uenis $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Ferri $quamæ $tibio infe$tæ</col><col>324 m</col></row> <row><col>Ferri uenæ in campe$tribus reperiri $olitæ</col><col>88 p</col></row> <row><col>Ferri uena &qring;modo excoquenda</col><col>337 f</col></row> <row><col>Ferramentum forfici $imile</col><col>209 f.</col></row> <row><col>Ferramentum quo lutum uerbera- tur</col><col>375 p.</col></row> <row><col>Ferramenta prima propriè $ic dicta</col><col>79 p.</col></row> <row><col>Ferramenta quæ dicantur 107 p. eo- rum<03> differentiæ, ibid. m.</col><col></col></row> <row><col>Ferramenta ubi $eruentur</col><col>71 p.</col></row> <row><col>Ferrariæ fodinæ partitio qualis</col><col>63 p</col></row> <row><col>Ferrugo in uenis ferri $ingulare $i- gnum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Fibulæ</col><col>131 p.</col></row> <row><col>Fibra uox ambigua</col><col>29 f.</col></row> <row><col>Fibras ad puteos fodiendos $igna da re</col><col>75 p.</col></row> <row><col>Fibræ auri ad fluuios quomodo fodi antur</col><col>88 p.</col></row> <row><col>Fibræ quid 50 f. & earum di$tributio ibidem, $ubdialis 51 m.</col><col></col></row> <row><col>Fibrarum differentiæ</col><col>52 f.</col></row> <row><col>Fibrarum $ubdialium fallacia</col><col>76 p</col></row> <row><col>Fila orichalcea</col><col>378 m. 391 m.</col></row> <row><col>Finis uenarum</col><col>48 m.</col></row> <row><col>Fir$tum oppidum Lotharingiæ</col><col>18 m</col></row> <row><col>Fir$ti in Lotharingia fodinæ</col><col>eo. m</col></row> <row><col>Fi$tulæ orichalceæ quibus utuntur uitrarij</col><col>475 m.</col></row> <row><col>Fi$tularum tractatio</col><col>134 p. & inde</col></row> <row><col>Flabellorum $piritalium con$idera- tio</col><col>164 f.</col></row> <row><col>Fluuiorum auriferorum di$tinctio</col><col>54 m.</col></row> <row><col>Focus domicilij in quo $al excoqui- tur</col><col>443 f.</col></row> <row><col>Focus excoctorum qualis e$$e debe- at</col><col>309 m.</col></row> <row><col>Focus fornacis ferrariæ</col><col>338 f.</col></row> <row><col>Focus in quo arg&etilde;tum perpurgatur qualis $it</col><col>386 p.</col></row> <row><col>Focus in quo calefiunt panes ærei</col><col>403 f.</col></row> <row><col>Focus in quo plũbũ purgatur</col><col>336 m.</col></row> <row><col>Focus in quo plumbi cinerei uena ex coquitur</col><col>352 p.</col></row> <row><col>Focus in quo ma$$æ plũbeæ liquan- tur ab ijs, qui argentum ab ære $e- cernunt</col><col>399 m.</col></row> <row><col>Focus: quære complura in fornax & officina</col><col></col></row> <row><col>Fodinæ quales pror$us uitãdæ</col><col>172 f.</col></row> <row><col>Fodinæ $ympo$ia dicta</col><col>63 m.</col></row> <row><col>Fodinæ ueteris area</col><col>57 m.</col></row> <row><col>Fodinarum caput quid dicatur</col><col>56 f.</col></row> <row><col>& cur capaciorem habeat areã</col><col>ibi.</col></row> <row><col>Fodinarum diui$io</col><col>62 m.</col></row> <row><col>Fodinarum diuitum qualis cura & ra tio</col><col>68 f.</col></row> <row><col>Fodinarum ius à quo petatur</col><col>55 p.</col></row> <row><col>Fodinarum iura quomodo amittan- tur uel obtineantur</col><col>63 f. & inde</col></row> <row><col>Fodinarum optima po$itio</col><col>23 f.</col></row> <row><col>Fodinarum quarũdam cum orco ra- tio</col><col>173 f.</col></row> <row><col>Fodinarum $iccitas periculo$a opera rijs</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Fodinarum $ubci$iuum quid</col><col>56 f.</col></row> <row><col>Fodinas & areas quis addicat</col><col>55 p.</col></row> <row><col>Fodinarum omniũ nomina ad calc&etilde; huius indicis quære</col><col></col></row> <row><col>Follis duplicati, cuius u$us e$t in <foot>experi-</foot> <pb> experiendis uenis de$criptio</col><col>180 p</col></row> <row><col>Follis pro experiendis uenis qualis</col><col>179 p.</col></row> <row><col>Folles calcandi pedibus 168 m. caren tes naribus, ibidem</col><col></col></row> <row><col>Folles teretes è corio facti</col><col>337 m.</col></row> <row><col>Follium, quorum u$us e$t apud exco ctores uenarum, de$criptio</col><col>292 f. 296. per totum</col></row> <row><col>Follium $edilia</col><col>297 p.</col></row> <row><col>Fontes pluribus modis effundere a- quas</col><col>24 m</col></row> <row><col>Fontes uenarum ora</col><col>24 p.</col></row> <row><col>Forceps cui chelæ</col><col>399 f.</col></row> <row><col>Forcipis qua globuli plumbei fiũt de $criptio</col><col>188 p.</col></row> <row><col>Fores quibus uectes $unt</col><col>156 p.</col></row> <row><col>Foricula $iphonum</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Fornax aurificum</col><col>364 m.</col></row> <row><col>Fornax calcaria</col><col>458 f.</col></row> <row><col>Fornax Carnorum</col><col>320 f. Lu$itanorũ 337 m.</col></row> <row><col>Fornax furni $imilis</col><col>215 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua alumino$a $axa urun- tur</col><col>458 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua aqua ualens ad aurum $ecernendum coquitur, qualis e$$e debeat</col><col>355 m.</col></row> <row><col>Fornax in qua argentũ in te$ta $ub te gula collocata purgatur</col><col>392 m.</col></row> <row><col>Fornax in qua argentum ab ære $ecer nendum $i mediocris in$it portio</col><col>406 f. $i exigua 408 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua compo$itionibus alia metalla ab auro $ecernuntur</col><col>365 m.</col></row> <row><col>Fornax in qua ærei panes fathi$c&etilde;tes torrentur</col><col>417 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua ferrũ excoquitur</col><col>338 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua recrementa in panes rediguntur</col><col>436 p.</col></row> <row><col>Fornax in qua panes ærei torrefacti coquuntur</col><col>420 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua plumbum ab auro uel argento $ecernitur</col><col>370 m. 377 p.</col></row> <row><col>Fornax in qua argentum uiuum ex- coquitur</col><col>346 f.</col></row> <row><col>Fornax in qua cale$iunt panes ærei</col><col>403 f</col></row> <row><col>Fornax in qua fit alumen</col><col>459 m.</col></row> <row><col>Fornax in qua $pinæ in panes redi- guntur</col><col>435 m.</col></row> <row><col>Fornax in quibus $ulfurea mi$ta co- quuntur</col><col>466 f.</col></row> <row><col>Fornax primæ a$$imilis</col><col>340 f.</col></row> <row><col>Fornax quæ dilatari & contrahi po- te$t</col><col>414 f.</col></row> <row><col>Fornax quæ foraminibus uento in- $piratur, uulgo uento$a</col><col>364 m</col></row> <row><col>Fornax $ecunda concamerata, in qua plumbũ ab auro uel argento $epa- ratur, uaria</col><col>382 f. u$<01> ad fol. 385 f.</col></row> <row><col>Fornax: quære plura in focus & offi- cina</col><col></col></row> <row><col>Fornacis in qua uenæ excoquuntur de$criptio</col><col>285 m.</col></row> <row><col>Fornaces dec&etilde; in quib. argentũ cum plumbo permi$tũ ab ære $ecerni- tur</col><col>413 p.</col></row> <row><col>Fornaces in quibus æs cum plumbo coctũ permi$cetur 406 f. & in qui- bus eorundem recrementa reco- quuntur</col><col>406 f.</col></row> <row><col>Fornaces in quibus ex æreis panibus fathi$centibus torrefactis æs confi citur</col><col>427 m. f.</col></row> <row><col>Fornaces in quibus ærei panes cale$i unt & torrentur</col><col>397 m.</col></row> <row><col>Fornaces in quibus $ulfur ex aquis conficitur</col><col>465 f</col></row> <row><col>Fornaces in quibus uenæ excoctæ fu erunt, quomodo reparãdæ</col><col>306 m.</col></row> <row><col>Fornaces, in quibus plumbum ab ar- gento $eparatur, quatuor in prima domicilij parte</col><col>399 p.</col></row> <row><col>Fornaces tres $imullocatæ 313. duæ, 315. & inde</col><col></col></row> <row><col>Fornaces uitrariorũ triplices: primæ 471 m. $ecunda, 472 p. tertia, ibid. m. Item duplices 473 m. Item una tantum, fol. 475 p.</col><col></col></row> <foot>Forna-</foot> <pb> <row><col>Fornacum cameræ quæ fumum ex- cipiunt</col><col>322 f.</col></row> <row><col>Fornacum in quibus ferrũ excoqui- tur de$criptio</col><col>337 f.</col></row> <row><col>Fornacum in quibus plũbũ excoqui tur de$criptio</col><col>333. inde u$<01> ad 337.</col></row> <row><col>Fornacum in quibus uenæ excoquũ tur de$criptio 285 in quibus uenæ excoquũtur &ptilde;paratio</col><col>303 f. 306 m.</col></row> <row><col>Fornacũ in quib. uenæ precio$æ ex- coquuntur, de$criptio</col><col>321 f.</col></row> <row><col>Fornacũ quarũ os ad t&etilde;pus clau$um &etilde;, de$criptio 303 f. u$<01> ad fo. 315. qua rũ os $emper e$t apertum 316 p. u$<01> ad folium 324</col><col></col></row> <row><col>Fornaculæ in officina, in qua argen- tum ab ære $eparatur</col><col>399 p.</col></row> <row><col>Fornacularũ cõ$ideratio: differentiæ 175 f. teres 176 p. quadrangula ibi. m. latericia 176 f. ferrea 177 f. ficti- lis 178 p. temporariæ 178 f. earũ<03> di$crimina inter $e$e ibi. f. & 179 f.</col><col></col></row> <row><col>Fo$$æ in quibus $al fit</col><col>450 m.</col></row> <row><col>Fo$$æ latentes quid</col><col>74 p.</col></row> <row><col>Fo$$iones cau$a gemmarũ apud quo$ dam</col><col>77 m</col></row> <row><col>Fo$$iones quid $oleat impedire</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Fo$$ilia loca raro fruges ferre</col><col>23 p.</col></row> <row><col>Fo$$ilia quæ aquarum uis ex uenis effert</col><col>24 p.</col></row> <row><col>Fo$$ores cur interdum obtorta gerãt colla</col><col>87 m.</col></row> <row><col>Fo$$ores morbis obnoxij</col><col>1 p.</col></row> <row><col>Fo$$ores quis in$truat</col><col>69 m.</col></row> <row><col>Fo$$orum uaria pericula</col><col>3 m.</col></row> <row><col>Fouea in qua plumbum cinereũ ex- coquitur</col><col>349 m.</col></row> <row><col>Fragmenta quid dicantur</col><col>26 p.</col></row> <row><col>Franci$cus A$ulanus</col><col>477 p.</col></row> <row><col>Fribergi fodina</col><col>3 p. 57 f. 63 p. 111 p.</col></row> <row><col>Fribergi fodinæ ius appellationũ</col><col>66 (m</col></row> <row><col>Fribergi fodina quõ reperta</col><col>25 p.</col></row> <row><col>Frigus inimicum neruis</col><col>172 p</col></row> <row><col>Fulminis ictu uenæ apertæ</col><col>25 p.</col></row> <row><col>Fumus argenti uiui dentibus noxi- us</col><col>344 f.</col></row> <row><col>Fumi cur aliquo modo ab excoctori bus in cameris coerceantur</col><col>322 p.</col></row> <row><col>Fumorum con$ideratio 184 f. purpu rei 185 p. cærulei, lutei, rubri, uiri- dis, nigri, candidi, mixti, ibid. colo res fumorum ad quid conducant, & quid doceant, ibid. & deinceps</col><col></col></row> <row><col>Fundamentũ uenarum quid?</col><col>48 f.</col></row> <row><col>Fundamentũ uenæ durũ quid?</col><col>78 f.</col></row> <row><col></col><col>79 p.</col></row> <row><col>Funis ductarius quid?</col><col>118 m.</col></row> <row><col>Funis ductarij u$us</col><col>82 m.</col></row> <row><col>Funis ductarij u$us & de$criptio</col><col>110 f. & inde</col></row> <row><col>Funiculus canabinus, item funiculus ex phyliris tiliæ factus, in$trumen ta men$oris</col><col>89 p. & 97 p.</col></row> <row><col>Furcilla ferrea excoctorum</col><col>310 m.</col></row> <row><col>Fu$i axis</col><col>120 m.</col></row> <row><col>G</col><col></col></row> <row><col>Gagates in mari unde</col><col>24 f.</col></row> <row><col>Gairi fodinæ</col><col>237 f.</col></row> <row><col>Galeciæ fodinæ</col><col>25 m.</col></row> <row><col>Gallicus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Go$elariæ fodina</col><col>3 p. 173 m. 214 p. 329 m.</col></row> <row><col>Go$elariæ uena quõ inu&etilde;ta</col><col>25 f.</col></row> <row><col>Gemmæ in uenis inuentæ quale $i- gnum</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Gemmarum effo$$iones</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Geometriæ u$us in metallicis</col><col>78 f.</col></row> <row><col>Georgius Saxonum dux</col><col>246 p.</col></row> <row><col>Globuli ex auro arg&etilde;to$o quomodo fiãt 357 f. quomodo item ex argen to, quod aurũ in $e cõtinet</col><col>361 p.</col></row> <row><col>Globuli plũbei quomodo fiant</col><col>188 p</col></row> <row><col>Granum ponderum genus</col><col>198 f.</col></row> <row><col>Granula ponderum genus</col><col>eo.</col></row> <row><col>Gruis, quo operculum leuatur de$cri ptio</col><col>378 f</col></row> <row><col>Gyges metallicus</col><col>20 m.</col></row> <row><col>H</col><col></col></row> <row><col>Hala Hermundurorum</col><col>446 p.</col></row> <row><col>Halinitrum additamentum</col><col>184 m.</col></row> <foot>Hali-</foot> <pb> <row><col>Halinitrum in qualibus ollis coqua- tur</col><col>455 f.</col></row> <row><col>Halinitrum unde fiat</col><col>454 m.</col></row> <row><col>Halinitrum ut purum fiat & limpi- dum</col><col>455 m. f.</col></row> <row><col>Halinitri præparatio ad uenas expe- riendas</col><col>185 f.</col></row> <row><col>Halitus ueneno$i quomodo in pute- is & cuniculis generentur</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Halitus uiro$i quomodo ex fodinis expellantur</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Hannibal Alpium duriciem quomo do fregerit</col><col>80 m.</col></row> <row><col>Hãnibalis fodina, Bebelo dicta</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Harpago</col><col>122 f.</col></row> <row><col>Hemiciclij men$orij de$criptio</col><col>95 f. & inde</col></row> <row><col>Herbæ uenarum $igna</col><col>26 p.</col></row> <row><col>Hieron rex</col><col>194 f.</col></row> <row><col>Hi$paniarum fodinæ</col><col>80 m. 20 m.</col></row> <row><col>Hi$paniæ fodinæ quomodo inuen- tæ</col><col>25 m.</col></row> <row><col>Hi$paniam florui$$e arg&etilde;tarijs</col><col>20 m.</col></row> <row><col>I</col><col></col></row> <row><col>Ignis in cuniculis & uenis uenena- tus</col><col>172 f.</col></row> <row><col>Ignis in purgãdo arg&etilde;to qualis</col><col>389 p</col></row> <row><col>Igni quomodo frangantur uenæ</col><col>79 m.f. 87 f.</col></row> <row><col>Igni lapides quinã facile re$i$tãt</col><col>285 f.</col></row> <row><col>Igni re$i$tentes lapides</col><col>330 p.</col></row> <row><col>Incilia $alinarũ marinarum</col><col>440 p.</col></row> <row><col>Incus excoctorum ferri</col><col>388 f.</col></row> <row><col>Indi gemmarum fo$$ores</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Infundibulum quid</col><col>116 m.</col></row> <row><col>Infundibulum molæ</col><col>230 f.</col></row> <row><col>Inge$torum officium, & unde dicti</col><col>110 f. 128 f.</col></row> <row><col>In$trumentum cui circulus</col><col>391 m.</col></row> <row><col>In$trum&etilde;tum ferreum quo terra uer- beratur</col><col>308 p.</col></row> <row><col>In$trum&etilde;ti quod habet indicem, qu&etilde; magnes regit de$criptio 99 m. &qring;d non habet indicem, &c.</col><col>ibid.</col></row> <row><col>In$trumenti men$orum Alpinorum de$criptio</col><col>104 f.</col></row> <row><col>Interuallum $ubdiale</col><col>102 m.</col></row> <row><col>Interuenium uenarum quid</col><col>31 f.</col></row> <row><col>Ioachimicæ Vallis fodina 63 p. ead&etilde; unde Gairica nominata</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Ioachimicæ uallis fodina $tella dicta</col><col>63 f.</col></row> <row><col>Iouis cũ Danae fabulæ my$teriũ</col><col>6 f.</col></row> <row><col>Irbere$dorfi fodinæ</col><col>237 f.</col></row> <row><col><G>i)so/pleuro<19> tri/gwno<19></G></col><col>88 f</col></row> <row><col>Iuliarum Alpium fodinæ</col><col>254 f.</col></row> <row><col>Iuramentum metallicorũ in addictio nibus uenarum</col><col>57 m.</col></row> <row><col>Iurati metallicorum</col><col>61 f.</col></row> <row><col>Iuratorum metallicorũ officia</col><col>66 f.</col></row> <row><col>K</col><col></col></row> <row><col><G>kapnodoxh\</G> caminus</col><col>322 p.</col></row> <row><col><G>ke/ntro<19></G> quid</col><col>36 f.</col></row> <row><col><G>kru<13>ai\</G> fo$$æ latentes</col><col>75 m. 74 p.</col></row> <row><col>L</col><col></col></row> <row><col>Lactis bouini in catillis u$us</col><col>182 f.</col></row> <row><col>Lacus in quibus excipiuntur $ucci cõ creti cum aquis permi$ti</col><col>469 f.</col></row> <row><col>Lacus in quibus fit alumen</col><col>459 f.</col></row> <row><col>Lacus in quibus fit atramentum $uto rium</col><col>461 f.</col></row> <row><col>Laminæ ferreæ foraminum plenæ in qua uenæ urũtur de$criptio</col><col>216 m</col></row> <row><col>Laminæ metallicæ</col><col>107 m. f.</col></row> <row><col>Lanx in qua metallica materia laua- tur</col><col>229 p.</col></row> <row><col>Lanx $triata</col><col>259 m.</col></row> <row><col>Lauandi rationes</col><col>228 p. & inde</col></row> <row><col>Lauandi rationes $eptem uenis com- munes</col><col>234 f.</col></row> <row><col>Lauandorum auri ramentorum rati- ones 256 p. Item, materiæ cum la- pillis nigris permi$tæ</col><col>269 m.</col></row> <row><col>Lapis fi$$ilis æro$us quomodo exco quendus</col><col>329 p.</col></row> <row><col>Lapis fi$$ilis $ecundi generis qualis</col><col>(76 f.</col></row> <row><col>Lapis Iudaicus ubi poti$$i- mum inueniatur</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Lapis molaris</col><col>231 m.</col></row> <row><col>Lapis quidam molaris propriè mola</col><col></col></row> <foot>Lapis</foot> <pb> <row><col>Lapis plumbarius recrementũ</col><col>184 m</col></row> <row><col>Lapis plumbarius argentum in $e cõ tinens quomodo excoquatur</col><col>326 f.</col></row> <row><col>Lapis plumbarius materia plũbi ni- gri</col><col>76 m.</col></row> <row><col>Lapis $pecularis</col><col>457 p</col></row> <row><col>Lapidis æro$i nigri, & fi$$ilis de$cri- ptio</col><col>87 p.</col></row> <row><col>Lapidis fi$$ilis glareis aurum $æpius adhærere</col><col>76 f.</col></row> <row><col>ex Lapide fi$$ili panes confecti quo- modó torreantur</col><col>283 m.</col></row> <row><col>Lapides qui metallicis proprie uoc&etilde; tur</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Lapides duri, item duri$$imi quomo do molle$cant</col><col>183 f.</col></row> <row><col>Lapides ignis uim $u$tinentes</col><col>330 p</col></row> <row><col>Lapides igni lique$centes primi, $ecũ di & tertij generis</col><col>78 f.</col></row> <row><col>Lapides facile igni lique$centes, qui argentum in $e continent, quomo- do excoquendi</col><col>327 p.</col></row> <row><col>Lapides fi$$iles bituminis expertes quomodo urantur</col><col>218 p.</col></row> <row><col>Lapides igni lique$c&etilde;tes quando bo nũ, quãdo malũ in uenis $ignũ</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Lapides nigri materia plumbi</col><col>19 m.</col></row> <row><col>Lapides quinam igni facile re$i$tant</col><col>285 f.</col></row> <row><col>Lapides qui in ardentibus fornacib. facile lique$cũt additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Lapides $al$i</col><col>446 p.</col></row> <row><col>Lapides $tillãtes $uccis quõ cocti ali- qñ fuerint in $uccos cõcretos</col><col>439 m</col></row> <row><col>Lapidum ex quibus uitra fiunt, uaria genera</col><col>470 m.</col></row> <row><col>Lapilli nigri ex quib. plumbũ candi- dũ fit, quomodo excoqu&etilde;di</col><col>329 f.</col></row> <row><col>Lapilli nigri plumbi candidi materia</col><col>78 m. 246 p. 266 f.</col></row> <row><col>Lapilli nigri quomodo lau&etilde;tur</col><col>235 f.</col></row> <row><col>Lapilli nigri quomodo & quãdo tor reantur</col><col>281 m.</col></row> <row><col>Lapillis nigris permi$ta materia quo modo lauetur</col><col>269 m.</col></row> <row><col>Laurei montis fodinæ</col><col>20 m</col></row> <row><col>Laurentius, quædã Boemiæ fodina</col><col>(174 p</col></row> <row><col>Libonotus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Libramentum</col><col>131 p.</col></row> <row><col>Libræ diui$io</col><col>204 f.</col></row> <row><col>Libræ p&etilde;$ilis de$criptio</col><col>103 m. 104 p</col></row> <row><col>Librarũ quibus uenæ, metalla, & ad- ditamenta ponderantur, de$criptio</col><col>207 p.</col></row> <row><col>Libellæ $tatiuæ, qua men$ores utun- tur de$criptio</col><col>100 f. 101 p.</col></row> <row><col>Ligones metallici 107 m. eorũ<03> de- $criptio</col><col>109 f.</col></row> <row><col>Lingua gruis, quo operculum leua- tur, qualis $it, & ex quibus lignis confecta</col><col>380 m</col></row> <row><col>Lintea &qring;rũ u$us e$t in lauanda mate- ria metallica, qualia e$$e debeãt</col><col>241 f</col></row> <row><col>Linteorum iactatus</col><col>170 p.</col></row> <row><col>Lixiuium ex quo nitrum conficitur, quale</col><col>453 f.</col></row> <row><col>Lixiuium & dilutũ ex quibus $al con ficitur quomodo differant</col><col>451 m.</col></row> <row><col>Lixiuium ex quo $al conficitur, quo- modo fiat</col><col>451 m.</col></row> <row><col>Lixiuiũ purgans halinitrũ</col><col>455 m</col></row> <row><col>Lixiuium $al$um materia $alis</col><col>439 m.</col></row> <row><col>Lixiuij in $alis artificio$i confectione u$us</col><col>185 m</col></row> <row><col>Loci faciliores, difficiliores<03> fo$$u</col><col>21 m.</col></row> <row><col>Loci metallico cõ$iderandi quatuor genera</col><col>21 m.</col></row> <row><col>Loci $æpe pe$tilentes, ideo<03> non fo diendi</col><col>23 m.</col></row> <row><col>Loculamentum</col><col>131 p.</col></row> <row><col>Loculamentum pen$ile</col><col>157 m.</col></row> <row><col>Lycurgus contra aurum leg&etilde; dedit</col><col>6 p. 11 f.</col></row> <row><col>Lotores quis in$truat</col><col>69 m</col></row> <row><col>Lotoribus arenarum quænam con$i deranda</col><col>24 f.</col></row> <row><col>Loturæ uenarum explicatio</col><col>228 p. & inde</col></row> <row><col>Loturam inficere riuos</col><col>5 m.</col></row> <foot>Aa Lu-</foot> <pb> <row><col>Lucernarũ lumen languidum in cu- niculis & puteis ueneno$is</col><col>81 f.</col></row> <row><col>L. Quintius Cincinnatus agricola di ctator creatus</col><col>18 p.</col></row> <row><col>Lu$itanorum fodinæ</col><col>297 m. 258 f. 337 p.</col></row> <row><col>M</col><col></col></row> <row><col>Machinæ à quo fiant</col><col>68 f. 69 m.</col></row> <row><col>Machina cuius dentes tigilla follium deprimunt</col><col>301 m</col></row> <row><col>Machina quæ folles cõprimit</col><col>299 m</col></row> <row><col>Machina quædam tractoria à trigin- ta duobus equis circumagenda 151 m. alia à 96 equis</col><col>151 f.</col></row> <row><col>Machina qua uenæ $iccæ pilis præ- $erratis tunduntur</col><col>219 p.</col></row> <row><col>Machinæ tractoriæ quó nam $tatuã- tur</col><col>71 p.</col></row> <row><col>Machinæ quæ ab equis calcatur, de- $criptio</col><col>168 & inde</col></row> <row><col>Machinæ quam circumagunt equi u$us</col><col>81 m. 102 m. 114 f.</col></row> <row><col>Machinæ quæ uenas udas pilis præ- ferratis tundunt, quin<01>:</col><col>245 f.</col></row> <row><col>Machinæ tractoriæ 117 m. $piritales, & $can$oriæ</col><col>ibid.</col></row> <row><col>Machinæ qua res graues demittun- tur in puteum</col><col>129</col></row> <row><col>Machinæ $itulis aquas exantlantes: prima 131. $ecũda 132. tertia 133. $ipho nib. haurientes aquas: $ipho primus 135. $ecundus 136. tertius 137. quar- tus 139. quintus 141. $extus 142. $e- ptimus 145. octauus 146. nonus 147 fi$tulis hauri&etilde;tes aquas: prima 149. $ecũda 150. tertia 152. quarta 153. quin ta 154. $exta 155. $eptima & omnium quæ aquas trahunt, maxima</col><col>158</col></row> <row><col>Machinæ $piritales 158 f. Primum ge nus, eius<03> prima $pecies 159 m. $e- cunda 160 m. tertia 161 p. Secundum genus 161 f. eius<03> prima $pecies 162 $ecunda & tertia 163 m. quarta 164. eius<03> $pecies 165. Tertium genus, eius<03> $pecies, prima 166. $ecunda, 167. tertia 109. quarta & quinta, ibidem</col><col></col></row> <row><col>Machinarum de$criptiones & diffe- rentiæ</col><col>117 m</col></row> <row><col>Machinarum $piritalium differentiæ 158 f. partim uentorum flatus exce- ptos in puteũ deducentes, id<03> uel a$$eribus coagmentatis 159 m. uel ca nali 160 p. uel ua$e 161. Aut flabellis 161 f. partim uentorũ flatus in pute- os deduc&etilde;tes, $imul<03> pe$tilentes ha litus ex puteis elicientes</col><col>165 m.</col></row> <row><col>Machinarum $can$oriarum differen- tiæ</col><col>170 m. f.</col></row> <row><col>Machinarũ tractoriarum differentiæ. 117 m. quib. materia metallica extra hitur u$<01> ad fol 125. quib. axes, cate- næ ferreæ, fi$tulæ, ligna grandia in profundos rectos puteos immittun tur 129 p. quibus aquæ ex puteis ex trahuntur 129 f. partim $itulis 130 p. u$<01> ad fol. 132. partim $iphonib. 133 m. u$<01> ad fol. 148. partim pilis 148 p u$<01> ad fol. 156. partim bulgis folio 156. u$<01> ad fol. 158</col><col></col></row> <row><col>Magi$ter metallicorũ po$$e$$ion&etilde; $in gulis definit 23 f. item priuat iure fo dinæ</col><col>64 p.</col></row> <row><col>Magi$tri metallicorum in cuniculis munus</col><col>60 f.</col></row> <row><col>Magi$tri metallicorum officium</col><col>66 p. 67 m.</col></row> <row><col>Magi$tri metallicorum munus in in- dicendis $ymbolis</col><col>17 p.</col></row> <row><col>Magnes ubi poti$$. inueniatur</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Magnetis in conficiendis uitris u$us 471 p. eius<03> in uitro attrahendo na tura</col><col>ibi.</col></row> <row><col>Magnetis natura</col><col>27 f.</col></row> <row><col>Magnetis natura & u$us in experien da ferri uena</col><col>194 f.</col></row> <row><col>Magnetis uires quid infirmet</col><col>27 p</col></row> <row><col>Mala metallicorum</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Malleus anceps</col><col>388 m.</col></row> <row><col>Malleus magnus ferreus, quem rota <foot>attollit,</foot> <pb> attollit</col><col>388 f.</col></row> <row><col>Malleus quo $axi arenarij in $olo for nacis locandi partes extuberantes re$ecantur</col><col>332 f</col></row> <row><col>Mallei metallici 107 m. eorum<03> dif- ferentiæ</col><col>108 f.</col></row> <row><col>Malleorum quibus uenæ contundũ tur de$criptio 210 & inde</col><col></col></row> <row><col>Malthæ compo$itio, qua fornax in qua alum&etilde; cõficitur, malthatur</col><col>459</col></row> <row><col>Malthæ qua cortinarum iũcturæ ob linuntur confectio</col><col>444 p.</col></row> <row><col>Marauiæ fodinæ</col><col>255 f. 257 m. 385 m.</col></row> <row><col>Marca quid</col><col>198 f.</col></row> <row><col>& quantum pondus</col><col>204 f.</col></row> <row><col>Marculi lignei</col><col>338 f.</col></row> <row><col>M. Curius auri contemptor</col><col>6 p. 11 m.</col></row> <row><col>Mare mortuum Hebræorum</col><col>24 p</col></row> <row><col>Marinam aquam $ali cõmodi$$imam</col><col>24 f.</col></row> <row><col>Materia metallica quonã cõgeratur</col><col>(71 p.</col></row> <row><col>Materia metallica, uide metal- lica materia</col><col></col></row> <row><col>Materia quæ dum torrentur lapilli confluit</col><col>281 f.</col></row> <row><col>Marmor quando $ignum bonum, quando malum in uenis</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Marmoris glareis aurũ $æpius adhæ</col><col>(rere 76 f</col></row> <row><col>Marmora ad quid utilia</col><col>15 p.</col></row> <row><col>Marmorum uenæ fodiendæ</col><col>77 m</col></row> <row><col>Ma$$ulæ in catillis triangularib. quo modo fiant</col><col>190 p.</col></row> <row><col>Medulla $axorum</col><col>459 p.</col></row> <row><col>Melanteriæ dilutum</col><col>461 p.</col></row> <row><col>Melanteria materia atramenti futorij</col><col>462 m</col></row> <row><col>Melanteria in uenis inuenta æris $i- gnum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Melãteriæ par&etilde;s pyrites æro$us</col><col>78 m</col></row> <row><col>Melibocus mons</col><col>151 m.</col></row> <row><col>Meliboci montis fodinæ</col><col>86 f. 151 m.</col></row> <row><col>Melibocus ochræ ferax</col><col>469 f.</col></row> <row><col>Men$oria ars metallicorũ cur inuen- ta</col><col>88 f.</col></row> <row><col>Men$oriæ artis metallicorum con$ideratio</col><col>88 p</col></row> <row><col>Men$orum Alpinorum alti$$imorũ montiũ cuniculos metiendi modus</col><col>(104 f.</col></row> <row><col>Mercatores cur minus odio habeantur quam fœneratores</col><col>17 m.</col></row> <row><col>Mercurij uirga caduceus dicta</col><col>27 f.</col></row> <row><col>Metæ figura</col><col>214 m.</col></row> <row><col>Metallum uectigale</col><col>58 p.</col></row> <row><col>Metalla cur ab$tru$a in terra</col><col>8 f.</col></row> <row><col>Metalla ad ue$titum conferre 9 f. ad uictum</col><col>9 p. m.</col></row> <row><col>Metalli effodiendi $igna</col><col>75 m</col></row> <row><col>Metalla quomodo experienda 194 f. qúænam precio$a, aut uilia. ibid. au- rũ quotã arg&etilde;ti portion&etilde; in $e habe- at 195 p. argentũ quotã auri & æris ibid. f. æs quotã argenti 196 p. plum bũ candidũ, nigrũ, quotã arg&etilde;ti 197 m. metalla mi$ta, quæ monetæ no- minãtur quomodo experi&etilde;dæ 197 f argenteæ ibid. aureæ 198 p. ex auro & arg&etilde;to m. ex auro & ære 200 p. ex auro, arg&etilde;to, & ære 200 m. & inde ad Metalla facinoro$i quõdã damna ti</col><col>17 f.</col></row> <row><col>Metalla pura effodi $æpe $olere</col><col>76 m</col></row> <row><col>Metalla qualia procreentur à natura</col><col>208 p.</col></row> <row><col>Metalla quõ $ecernantur</col><col>354 p.</col></row> <row><col>Metalla quõ naturaliter mixta</col><col>354 p.</col></row> <row><col>Metalla Tha$ia</col><col>18 p.</col></row> <row><col>Metalla utrum in numero bonorum habenda</col><col>13 m.</col></row> <row><col>Metallorum detrimenta in excoctio nibus</col><col>174 f. & inde</col></row> <row><col>Metallorũ e$$o$$ionis defen$io</col><col>8 m.</col></row> <row><col>Metallorũ $o$$io quondã uetita</col><col>5 m.</col></row> <row><col>Metallorum $ecretionem quinam $u $cipiant</col><col>208 f.</col></row> <row><col>Metallica hone$táne $it</col><col>15 m.</col></row> <row><col>Metallicæ rei utilitas</col><col>14 f.</col></row> <row><col>Metallica materia quónã cõgeratur 71 p. &qring;modo & ubi inueniatur</col><col>76 m</col></row> <row><col>Metallica materia quib. in$trum&etilde;tis <foot>Aa 2 extra-</foot> <pb> extrahatur uel euehatur</col><col>110 m.</col></row> <row><col>Metallica materia qñ di$cernatur, & ubi, à peritis metallicis</col><col>208 m.</col></row> <row><col>Metallica multos ditatos fui$$e</col><col>2 f.</col></row> <row><col>Metallica utilis ne $it</col><col>2 p.</col></row> <row><col>Metallicus quarũ rerum peritus e$$e debeat</col><col>1 p.</col></row> <row><col>Metallicus qualis e$$e debeat</col><col>28 p.</col></row> <row><col>Metallico ante fo$$ionem $eptem cõ $ideranda e$$e</col><col>21 m.</col></row> <row><col>Metallico, qui $olus impen$as facit, quid agendum</col><col>19 f.</col></row> <row><col>Metallici quales e$$e debeant</col><col>19 p.</col></row> <row><col>Metallici qui uocentur</col><col>17 f. 18 p.</col></row> <row><col>Metallicorum arbitri & iudices</col><col>16 f.</col></row> <row><col>Metallicorũ cãtus et labor qualis</col><col>79 f</col></row> <row><col>Metallicorũ diuitiæ quales</col><col>15 m</col></row> <row><col>Metallicorum labores leui$$imi duo</col><col>19 m:</col></row> <row><col>Metallicorum mala & morbi</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Metallicorum officia</col><col>65 f.</col></row> <row><col>Metallicorum quæ$tus qualis</col><col>17 m.</col></row> <row><col>Metallicos nõ uiles e$$e homines, $ed duros, & ad munera militiæ idone- os</col><col>18 m</col></row> <row><col>Metallicis cur $umptus communes conducant</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Metallicis qui communiter impen- $as faciunt, quid agendum</col><col>20 p.</col></row> <row><col>Meti&etilde;di ration&etilde; duplicem e$$e</col><col>103 p.</col></row> <row><col>Miniũ $ecũdariũ additamentũ</col><col>184 m</col></row> <row><col>Minij puluis lethalis</col><col>172 m</col></row> <row><col>Mi$turæ in uenis experiendis cura qualis</col><col>188 f. & in $equentibus</col></row> <row><col>Mi$y in uenis æris $ignum</col><col>78 m</col></row> <row><col>Mi$y materia atram&etilde;ti $utorij</col><col>462 m</col></row> <row><col>Modiolus rotæ quid</col><col>119 p.</col></row> <row><col>Modulus quid 114. m. eius<03> differen tiæ</col><col>114 m.</col></row> <row><col>Modulus quo $al$æ portantur ad ca $as $alinarum</col><col>445 f.</col></row> <row><col>Mola à capris uer$ata</col><col>230 f.</col></row> <row><col>Mola lapis quidã molaris propriè dictus</col><col>231 p.</col></row> <row><col>Molarũ quibus uenæ quædam mo- luntur de$criptio</col><col>229 f.</col></row> <row><col>Molæ cuiu$dam quæ auri uenam $i- mul tundat, molat, lauando<03> pur- get, de$criptio</col><col>232 f.</col></row> <row><col>Molendi rationes: prima, quã aqua- rũ impetus circũagit 229 f. $ecunda, cuius rota ab equis, aut a$inis, aut ca pris uer$atur: tertia cuius orb&etilde; calcã tes circũagunt: quarta, quæ manib. circũacta uer$atur 232. quinta, quæ uno eodem<03> t&etilde;pore auri uenã tun- dit, molit, lauando purgat</col><col>234</col></row> <row><col>Molybdæna additamentum</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Molybdæna aurum in $e continens quomodo excoquenda</col><col>326 m.</col></row> <row><col>Molybdæna nociua catillis 182 f. au- rũ item & argentum $orbet</col><col>ibi.</col></row> <row><col>Monetæ quomodo experiendæ 197 f. argenteæ ibid. aureæ</col><col>198 p.</col></row> <row><col>Monetariorum aurum quam purũ e$$e debeat</col><col>366 f.</col></row> <row><col>Montes cur dimetiãtur metallici</col><col>88 p</col></row> <row><col>Montes quinam fodiendi</col><col>21 f. 22 p.</col></row> <row><col>Montium metallicorũ ruinæ</col><col>173 m.</col></row> <row><col>Montium uaria genera</col><col>21 f.</col></row> <row><col>Morbi metallicorum</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Mortariolorũ differentiæ & u$us</col><col>183 (p. f.</col></row> <row><col>Mortis humanæ omne elemen tum particeps</col><col>13 p.</col></row> <row><col>Mundi $ecundum metallicos diui$io</col><col>36 f.</col></row> <row><col>Muri ualde dure$centes igni quomo do extruendi</col><col>443 f</col></row> <row><col>Mydas metallicus</col><col>20 m.</col></row> <row><col>N</col><col></col></row> <row><col>Neu$olæ fodinæ in Carpatho mõte</col><col>(225 f.</col></row> <row><col>Nicias Athenien$is</col><col>19 m.</col></row> <row><col>Nitrariæ Nili</col><col>453 p.</col></row> <row><col>Nitrum factitium quid</col><col>324 p</col></row> <row><col>Nitrum materia uitri</col><col>470 f.</col></row> <row><col>Nitrum natiuum, factitium</col><col>453 f.</col></row> <row><col>Nitrũ quomodo conficiatur</col><col>452 f.</col></row> <row><col>O</col><col></col></row> <row><col>Ochra additamentum</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Ochra cũ aquis permi$ta quomodo <foot>excipia</foot> <pb> excipiatur</col><col>469 f.</col></row> <row><col>Officina in qua argentum ab ære $e- paratur 393 p. eius pars prima 393 p. $ecunda 406 m. f.</col><col></col></row> <row><col>Officina in qua aurum uel plumbũ ab argento $eparatur</col><col>369 f.</col></row> <row><col>Officina in qua uenæ excoquuntur</col><col>285 m.</col></row> <row><col>Officinæ uitrariæ celeberrimæ</col><col>477</col></row> <row><col>Officina: quære plura in fornax & fo cus</col><col></col></row> <row><col>Ollæ fictiles in quibus $al coquitur</col><col>448 f. ferreæ 449 f.</col></row> <row><col>Ollæ in quibus $ulfur cõficitur</col><col>465 f</col></row> <row><col>Ollæ in quibus halinitrum coqui- tur</col><col>455 f.</col></row> <row><col>Ollæ, quarum u$us e$t in uenis exco- quendis, quales</col><col>216 m. f</col></row> <row><col>Ollæ uentro$æ in quibus conficitur & coquitur materia uitri</col><col>472 p</col></row> <row><col>Operarij cur interdum colla obtorta gerant</col><col>87 m.</col></row> <row><col>Operarij quomodo ad laborem ex- citandi</col><col>19 f.</col></row> <row><col>Operarij quotnam $int mittendi in operas</col><col>19 m.</col></row> <row><col>Operariorũ metallicorũ officia 69 f. & laborũ per horas di$tributio</col><col>69 f</col></row> <row><col>Operariorum morbi ex halitibus ue neno$is</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Operariorum pericula</col><col>82 f.</col></row> <row><col>Operariorũ præcipua genera</col><col>70 m.</col></row> <row><col>Operariorum ualetudinis ratio ha- benda</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Operculi magni, cuius u$us e$t in $e- cretione plumbi ab auro uel argen to de$criptio</col><col>371 m.</col></row> <row><col>Operim&etilde;ti, cuius u$us e$t in $ecretio- ne plumbi ab auro uel argento de $criptio</col><col>371 f.</col></row> <row><col>Orbiculi $iphonum</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Origo uenarum quid</col><col>48 m</col></row> <row><col>Ornithiæ uenti</col><col>38 p.</col></row> <row><col><G>o\rqogw/nio<19> tri/gwno<19></G></col><col>88 f.</col></row> <row><col>Os $piritale</col><col>161 p.</col></row> <row><col>O$$iũ animantiũ u$us in catillis</col><col>182 m</col></row> <row><col>O$$iũ u$us in cõficiendis te$tis</col><col>386 p.</col></row> <row><col>O$tiolum cuniculorum quid</col><col>85 p</col></row> <row><col>Oui albuminis u$us in catillis</col><col>182 f.</col></row> <row><col><G>o\cogw/nio<19> tri/gwno<19></G></col><col>88 f.</col></row> <row><col>P</col><col></col></row> <row><col>Palorum cuneatorum quorum u$us e$t in putei $tructura de$criptio</col><col>118</col></row> <row><col>Panes ex lapidib. æro$is quomodo torreantur 282 m. ex lapide fi$$ili quomodo</col><col>283 m.</col></row> <row><col>Panes ex pyrite conflati additamen- tum</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Panes ex pyrite uel cadmia conflati</col><col>282 m.</col></row> <row><col>Panes ex ramentis &qring;modo fiant 437 f. ex $pinis quomodo fiant</col><col>434</col></row> <row><col>Panes fathi$centes qui, & unde dicti</col><col>417 f.</col></row> <row><col>Pañus nodulis plenus ext&etilde;$us</col><col>264 m</col></row> <row><col>Panni uiridis u$us in lauãda materia metallica</col><col>263 f.</col></row> <row><col>Partium fodinarũ ius quomodo ac- quiratur uel amittatur</col><col>64 f.</col></row> <row><col>Pa$$us metallicus</col><col>55 m</col></row> <row><col>Pecunia ad quid inuenta</col><col>12 f. 15. p</col></row> <row><col>Pellium taurinarum u$us in lauanda materia metallica</col><col>262 p.</col></row> <row><col>Perones metallicorũ cõtra aquas</col><col>172</col></row> <row><col>Perticæ cortinarum quales</col><col>444 m</col></row> <row><col>Pes metallicus</col><col>55 m.</col></row> <row><col>Philo$ophi, alij pauperes, alij item di uites</col><col>11 m.</col></row> <row><col>Phocion auri contemptor</col><col>6 p. 11 m.</col></row> <row><col>Pigmenta ad quid utilia</col><col>14 f.</col></row> <row><col>Pilum cui dentes</col><col>386 m.</col></row> <row><col>Pilum excoctorum</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Pilum $iphonum</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Pili quo franguntur panes ærei de- $criptio</col><col>401 f.</col></row> <row><col>Pilæ</col><col>148 f.</col></row> <row><col>Pilarum con$ideratio</col><col>148 p. & inde</col></row> <row><col>Pila æqualiter lata excoctorũ</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Pila, quibus uenæ plumbi, item cati- ni tunduntur</col><col>374 f.</col></row> <foot>Aa 3 Pila</foot> <pb> <row><col>Pila uda, $icca quæ uocentur</col><col>246 p</col></row> <row><col>Pilorum con$ideratio</col><col>134 p. & inde</col></row> <row><col>Pilorum quibus uenæ tunduntur de $criptio</col><col>220 m.</col></row> <row><col>Pinnæ rotarum</col><col>133 p.</col></row> <row><col>Pi$tillorum con$ideratio</col><col>183 m.</col></row> <row><col>Plana Boemiæ oppidum</col><col>173 p.</col></row> <row><col>Plau$trum</col><col>127 f.</col></row> <row><col>Plinius de lotura metallorum</col><col>265 f.</col></row> <row><col>Plumbum ab argento quomodo $e- parandum</col><col>369 f. 417 m.</col></row> <row><col>Plumbum ab auro uel argento quo- modo $ecernendum</col><col>370 m.</col></row> <row><col>Plumbum una cum argento ab ære quomodo $eparandum</col><col>411 m</col></row> <row><col>Plumbum additamentum</col><col>184 m. f</col></row> <row><col>Plumbum candidum ex qua materia fiat</col><col>78 m. 246 p. 266 f.</col></row> <row><col>Plumbum candidum quomodo ex- coquatur</col><col>329 f. & inde</col></row> <row><col>Plumbum cinereum argenti in uenis $ignum</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Plumbum cinereum argenti tectũ di ctum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Plumbum cinereũ quomodo exco- quendum</col><col>326 m. 349 m.</col></row> <row><col>Plumbum in experiendis uenis qua- le requiratur</col><col>188 p.</col></row> <row><col>Plumbum in globulos redactum ad ditamentum 184 m. item in cine- rem re$olutum</col><col>ibid.</col></row> <row><col>Plumbũin quibus catillis $eparetur ab argento</col><col>181 p</col></row> <row><col>Plumbum nigrum quomodo exco- quendum</col><col>329 m.</col></row> <row><col>Plumbum quantum argenti in $e ha- beat, cogno$cere</col><col>193 m.</col></row> <row><col>Plumbum Villacen$e</col><col>188 p</col></row> <row><col>Plumbum unde fiat</col><col>76 m.</col></row> <row><col>Plumbi candidi uena quomodo ex- perienda</col><col>193 f.</col></row> <row><col>Plumbi candidi in uenis $igna $ingu laria</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Plumbi candidi uena cõtu$a quomo do in farinam molatur</col><col>229 f.</col></row> <row><col>Plumbi cãdidi uena quomodo pilis tundatur 247 f. quomodo & ubi u- ratur</col><col>214 f. nigri 215 f.</col></row> <row><col>Plũbi cãdidi qualis uena e&etilde; $oleat</col><col>80</col></row> <row><col>Plũbi cinis &qring;modo conficiatur</col><col>186 p</col></row> <row><col>Plumbi cinerei uena quomodo expe tienda</col><col>194 p.</col></row> <row><col>Plumbi fodinarũ partitio qualis</col><col>63 p</col></row> <row><col>Plumbi mala</col><col>8 p.</col></row> <row><col>Plumbi nigri & argenti cõmune in uenis $ignum</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Plumbi nigri uena quomodo expe- rienda 193 p. quomodo & <08> cito ex coquatur</col><col>318 m. 319 f.</col></row> <row><col>Plumbi u$us maximus in $ecern&etilde;do argento ab ære</col><col>405 m</col></row> <row><col>Plumbago fo$$ilis argenti & plumbi nigri commune $ignum</col><col>78 m</col></row> <row><col>Plumbeæ ma$$æ, ex quibus argentũ à plumbo $eparandum, quomodo præparandæ</col><col>399 m. 403 f.</col></row> <row><col>Plũbeus lapis, quære lapis plũbeus</col><col></col></row> <row><col>Plũbei globuli quomodo fiant</col><col>188 p</col></row> <row><col><G>w_neumapkai\</G> machinæ</col><col>159 p.</col></row> <row><col>Polonorum excoquendi ratio</col><col>320 f.</col></row> <row><col>Polonorum focus in quo excoquun tur uenæ</col><col>320 f.</col></row> <row><col>Puteorum fodinæ</col><col>280 m.</col></row> <row><col>Polymne$tor auri cupidus</col><col>6 m. 12 m.</col></row> <row><col>Pondera duplicia, maiora, & minora</col><col>190 m.</col></row> <row><col>Põderũ metallicorũ cõ$ideratio</col><col>204 f</col></row> <row><col>Pompholyx nigra pernicio$a</col><col>172 m.</col></row> <row><col>Præfecti fodinæ officium</col><col>68 p.</col></row> <row><col>Præfecti metallorum officium</col><col>65 f.</col></row> <row><col>Præfecti metallorum quales</col><col>18 p.</col></row> <row><col>Præ$es à quibu$dã cu$tos dictus</col><col>69 p</col></row> <row><col>Præ$es fodinæ ubi habitet</col><col>71. p</col></row> <row><col>Præ$idis fodinarum officium</col><col>69 p.</col></row> <row><col>Præ$ides fodinarũ $raudulenti quo- modo puniantur</col><col>17 p.</col></row> <row><col>Priamus metallicus</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Pro$cribendi dominos partium mo- dus</col><col>65 p.</col></row> <row><col>Puluis ex quo fit halin<*>trum</col><col>454 m.</col></row> <foot>Puluis</foot> <pb> <row><col>Puluis fodinarum $iccus quos mor- bos generet</col><col>172 p.</col></row> <row><col>Pulueris ad excoctorum fornaces cõ $truendas nece$$arij præparatio</col><col>304 f. 309 p. 314 m.</col></row> <row><col>Puluerum confectiones, quorum u $us e$t in auro excoquendo</col><col>324 f. & inde in $equentibus.</col></row> <row><col>Puluerum pro experiendis uenis cõ- po$itiones quære additamentorum compo$itiones</col><col></col></row> <row><col>Puteus quid 71m. qualis & quantus fiat</col><col>71 m.</col></row> <row><col>Puteus $olitarius quid</col><col>81 m.</col></row> <row><col>Puteus qui lacunæ loco e$t</col><col>82 m</col></row> <row><col>Putei quibus in$trumentis perforen tur</col><col>109 m.</col></row> <row><col>Putei unde nomina $ortiantur</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Puteorum fodiendorum $igna</col><col>75 p. & inde</col></row> <row><col>Puteorum fo$$ionem quid impediat</col><col>173 f.</col></row> <row><col>Puteorum genera, recti, & obliqui 71 m. recti 72. obliqui 73 genera alia</col><col>82 m.</col></row> <row><col>Puteorũ halitus uiro$us quomodo expellatur</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Puteorum profundorum $ub$tructi (ones</col><col>83 m.</col></row> <row><col>Puteorũ $tructuræ con-</col> <row><col>$ideratio</col><col>82 m.</col></row> <row><col>Puteorum u$us</col><col>81 m. f.</col></row> <row><col>Putealis ca$a ad quid conducat</col><col>71 p.</col></row> <row><col>Puteales aquæ minus aptæ ad $alem inde conficiendum</col><col>439 f.</col></row> <row><col>Puteolorum fodinæ</col><col>400 m</col></row> <row><col>Pygmalcon auri cupidus</col><col>6 m. 12 m.</col></row> <row><col>Pyræ in qua uenæ uruntur extructio</col><col>215 p.</col></row> <row><col>Pyrites additamentũ</col><col>184 f. & inde</col></row> <row><col>Pyrites æro$us melãteriæ parens 78 m. item atramenti $utorij, ibid.</col><col></col></row> <row><col>Pyrites qui aurum in $e continet quo modo excoquendus</col><col>324 m. 325 m.</col></row> <row><col>Pyritis natura in additamentis</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Pyritæ argentũ in $e cõtinentes quo- modo excoquantur</col><col>326 f. 329 p.</col></row> <row><col>Pyritæ atramento$i</col><col>465 p. $ulfuro$i (468 p.</col></row> <row><col>Pyritæ auri cõtinentes</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Pyritæ experimen<*>a, utrum aurũ in $e contineat, an non</col><col>191 p.</col></row> <row><col>Pyritæ in fornacula excoqu&etilde;dæ mo- dus</col><col>eo.</col></row> <row><col>Pyritæ panes quõ torreantur</col><col>282 m.</col></row> <row><col>Pyritæ, in quibus alumen, quomodo urantur</col><col>460 f.</col></row> <row><col>Pyrites quomodo uratur</col><col>214 p. 215 f. & inde</col></row> <row><col>Q</col><col></col></row> <row><col>Quadratum metallicum</col><col>57 m.</col></row> <row><col>Quaternæ $iliquæ quãtũ põdus</col><col>205 f</col></row> <row><col>R</col><col></col></row> <row><col>Radij rotæ quid</col><col>112 m. 119 m.</col></row> <row><col>Ramentum duplex</col><col>437 f.</col></row> <row><col>Ramentorum auri lauandorum rati- ones</col><col>256 p. & inde</col></row> <row><col>Ram&etilde;ta quõ in panes redigãtur</col><col>437 f</col></row> <row><col>Rame$bergi Go$elariæ interitus</col><col>173</col></row> <row><col>Ramus conuolutus</col><col>248 m.</col></row> <row><col>Rami abiegni conuoluti</col><col>272 m.</col></row> <row><col>Ra$trum bidens</col><col>282 p</col></row> <row><col>Ra$trũ quin<01> dens excoctorũ</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Rationes metallicorũ quadripartitæ</col><col>(68 m.</col></row> <row><col>Recrementa auri, arg&etilde;ti, æris plumbi, uitri, ferri, additamenta</col><col>184 m. f.</col></row> <row><col>Recrementa quomodo in panes redi gantur</col><col>436 p.</col></row> <row><col>Rector machinæ</col><col>157 m.</col></row> <row><col>Regis in metallis portio</col><col>57 f. & 58 p.</col></row> <row><col>Riuorũ auriferorum di$tinctio</col><col>54 m</col></row> <row><col>Rota à capris uer$ata</col><col>230 f.</col></row> <row><col>Rota dentata</col><col>151 f.</col></row> <row><col>Rota duplices hab&etilde;s pinnas</col><col>158 p.</col></row> <row><col>Rota quæ à calcantibus uer$atur</col><col>132 m. 155 p.</col></row> <row><col>Rotæ radij, curuaturæ quid</col><col>119 m.</col></row> <row><col>Rotæ theca $iue loculamentũ</col><col>156 p.</col></row> <row><col>Rutabulum</col><col>282 p.</col></row> <row><col>Rutellum</col><col>238 p. 239 p.</col></row> <row><col>Rutrũ cuius u$us e$t in inc&etilde;dijs</col><col>308</col></row> <foot>Aa 4 Ru-</foot> <pb> <row><col>Rutrum excoctorum</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Rutrum ligneum quo agitatur mate ria metallica in canalibus</col><col>236 f</col></row> <row><col>Rutra metallica, eorum<03> de$criptio</col><col>110 p.</col></row> <row><col>Rutri lignei quo uenæ lotæ agitan- tur, de$criptio</col><col>235 m</col></row> <row><col>S</col><col></col></row> <row><col>Sacci $uilli ad $unem alligati</col><col>126 m.</col></row> <row><col>Saccorum u$us 110 m. corum<03> de$cri ptio</col><col>111 p.</col></row> <row><col>Sal additamentum</col><col>184 m. f.</col></row> <row><col>Sal artificio $us additamentum 184 m quot & quibus modis conficiatur</col><col>185 m. & inde</col></row> <row><col>Sal artificio$us ex quibus rebus fiat</col><col>368 f.</col></row> <row><col>Sal ex aqua marina quomodo confi- ciatur 439 f. ex puteali 441 f. ex lacu $tri 447 p. ex $al$is aquis, quæ feru&etilde; tes ex terra effluũt 448 f. ex marina in ollis 449 f. aquis $al$is ardentib. lignis infu$is</col><col>450 m.</col></row> <row><col>Sal ex quibus aquis facile coquatur</col><col>(24 f.</col></row> <row><col>Sal fo$$ilis</col><col>447 p.</col></row> <row><col>Sal liquefactus additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Sal qua ratione nonnunquam albi- or, nonnunquam $ubnigrior fiat</col><col>4- 46 m. 449 f.</col></row> <row><col>Sal quiligno confit, cur minus bo- nus</col><col>450 f.</col></row> <row><col>Sal qui pi$ces $apiat & oleat, quomo do coquatur</col><col>449 f.</col></row> <row><col>Sal quomodo, & in qualibus ua$is et locis exiccetur</col><col>446 f.</col></row> <row><col>Sal quomodo ex diluto uel lixiuio fi at</col><col>451 f.</col></row> <row><col>Sal to$tus additamentum</col><col>184 m</col></row> <row><col>Salis coctio in cortinis 446 p. in cor bibus 446 f. in ollis fictilibus 448 f in cortinis ferreis paruis 449. in ma gnis ollis ferreis ibi. f.</col><col></col></row> <row><col>Salis ma$$arũ figuræ uariæ</col><col>446 f.</col></row> <row><col>Salis qualia genera ad uitrum inde conficiendum idonea</col><col>470 f.</col></row> <row><col>Salis quantũ $emper cõficiendũ</col><col>439</col></row> <row><col>Sal quibus & quot modis, & ex qua materia fiat</col><col>439 m. & inde</col></row> <row><col>Salem confici&etilde;tes in cortinis nudos incedere</col><col>446. p.</col></row> <row><col>Salem conficientiũ in cortinis ope- ræ quomodo di$tributæ</col><col>eo.m</col></row> <row><col>Sal&etilde; ex $olo lixiuio fieri po$$e</col><col>451 m</col></row> <row><col>Salinariæ areæ, ne combibant aquas quomodo præparandæ</col><col>439 f.</col></row> <row><col>Salinæ Babylonis eo. Cappadociæ, ibid. Halæ Hermundurorum 446 p. Hi$panorũ</col><col>450 f. Germanorũ ibi.</col></row> <row><col>Salinæ ad mare quales</col><col>440 p.</col></row> <row><col>Salinæ quotnam fodiendæ</col><col>439 f.</col></row> <row><col>Sandaraca à uenis metallicis quomo do $eparetur</col><col>187 p.</col></row> <row><col>Sandaracæ glareis aurum $æpius ad hærere</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Sandaraca in uenis inuenta $ignũ bo num</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Sanguinis bubuli, uitulini, hircini u- $us in conden$ando $ale</col><col>446 m</col></row> <row><col>Saxonum qui Gitelum habitant fo- dinæ</col><col>320 m</col></row> <row><col>Saxum fi$$ile album additamentum</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Saxũ fi$$ile in uenis quale $ignũ</col><col>78 m</col></row> <row><col>Saxum nobile quale $ignum in ue- nis</col><col>eo.</col></row> <row><col>Saxa alumino$a quomodo urantur</col><col>458 f.</col></row> <row><col>Saxa qualia uenarum $igna</col><col>78 m.</col></row> <row><col>Saxa quando igni rumpere liceat, & quando non</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Saxa terminalia quæ dicantur</col><col>106 p</col></row> <row><col>Saxa uenæ æris dilatatæ</col><col>86 f.</col></row> <row><col>Saxorum medulla liquida</col><col>459 p</col></row> <row><col>Saxorũ quæ $unt ad uenam diuitem utilitas</col><col>208 f.</col></row> <row><col>Saxorum uaria genera</col><col>86 m.</col></row> <row><col>Scalæ excoctorum</col><col>308 p</col></row> <row><col>Scalarũ a$cen$us & de$c&etilde;$us <08> peri- culo$us 173 p. & cui earũ cura perti- (neat,</col><col>eo.</col></row> <row><col>Scalarum u$us</col><col>117 m.</col></row> <foot>Scan$oriæ</foot> <pb> <row><col>Scan$oriæ machinæ, quære machina rum de$criptiones</col><col></col></row> <row><col>Scaturigines eructantes metallũ, fo- diendas e$$e</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Schemnicium</col><col>3 p.</col></row> <row><col>Schemnicij fodina</col><col>151 m.</col></row> <row><col>Schlacceualdi fodinæ</col><col>237 f</col></row> <row><col>Scobs æris elimata additam&etilde;tũ</col><col>184 f</col></row> <row><col>Scobs ferri $tibio infe$ta</col><col>324 m.</col></row> <row><col>Scobis corij u$us in catillis</col><col>182 m.</col></row> <row><col>Scopæ excoctorum</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Scribæ metallicorum officia</col><col>67 m</col></row> <row><col>Scytarchæ auri cõd&etilde;natores</col><col>6 m. 11 f</col></row> <row><col>Secretionis auri & argenti, utrum cõ pleta $it nec ne, experimenta</col><col>364 f. & inde</col></row> <row><col>Secretionis metallorum con$idera- tio</col><col>208 f. 354 p.</col></row> <row><col>Selibra minor quomodo diuidatur</col><col>205 f.</col></row> <row><col>Selibra quantum pondus</col><col>204 f.</col></row> <row><col>Semi$extulæ quantum pondus</col><col>205 f</col></row> <row><col>Sella orichalcea purgatorum arg&etilde;ti</col><col>388 m.</col></row> <row><col>Sepes obliquæ in pratis, quæ materi am metallicam excipiunt, quomo- do fiant</col><col>252 m.</col></row> <row><col>Septentrio uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Serra</col><col>386 m.</col></row> <row><col>Seuũ ad lucernas quis $uppeditet</col><col>69</col></row> <row><col>Seuum combu$tum indicio e$t labo ris perfecti</col><col>70 p.</col></row> <row><col>Sicilicus quantum pondus</col><col>205 p.</col></row> <row><col>Sigi$mundus Malthicius metallicus</col><col>246 p.</col></row> <row><col>Signa fodiendorum puteorum</col><col>75 p.</col></row> <row><col>Silex certorum colorum in uenis in- uentus bonum $ignum</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Silicis glareis aurum $æpius adhære re</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Silices crudi argentũ in $e continen- tes quomodo excoquantur</col><col>327 p.</col></row> <row><col>Siphonum con$ideratio</col><col>133 f. & inde</col></row> <row><col>Siphunculus</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Siphunculus orichalceus, cuius u$us e$t in incendijs</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Situla qua $al$a funditur in cortinas</col><col>445 f.</col></row> <row><col>Situlæ quid</col><col>114 m. 130 m.</col></row> <row><col><G>skalkno\m tri/gwnom</G></col><col>88 m.</col></row> <row><col>Smiris lapis ubi poti$$imum inuenia tur</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Snebergi fodina</col><col>18 p. 63 p. 111 p.</col></row> <row><col>Snebergi fodina Bi$emutariæ nom&etilde; unde traxerit</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Snebergiana fodina Georgius dicta</col><col>63 f.</col></row> <row><col>Snebergianæ fodinæ fœcunditas ibidem</col><col></col></row> <row><col>Socrates pecuniæ contemptor</col><col>5 f 10 f</col></row> <row><col>Sol quatenus in terram operari po$- $it</col><col>54 m.</col></row> <row><col>Solifuga metallicis animal infe$tum</col><col>173 m.</col></row> <row><col>Solifugarum uenenum quomodo aboleatur</col><col>eo. f.</col></row> <row><col>Solem materiam metallicã ex uenis elicere</col><col>54 p.</col></row> <row><col>Solinus</col><col>173 m.</col></row> <row><col>Sory in uenis æris $ignum</col><col>78 m</col></row> <row><col>Sory materia atram&etilde;ti $utorij</col><col>462 m.</col></row> <row><col>Soryos diluti u$us in cõficiendo atra mento $utorio</col><col>461 p.</col></row> <row><col>So$ias Thracen$is metallicus diti$$i- mus</col><col>19 m.</col></row> <row><col>Spatha ferrea excoctorum</col><col>312 p.</col></row> <row><col>Spatha lignea excoctorum</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Spinæ quid & unde dictæ</col><col>405 f</col></row> <row><col>Spinæ quomodo in panes redigan- tur</col><col>434 f. & inde</col></row> <row><col>Spinarum uaria genera</col><col>436 m.</col></row> <row><col>Spiritales machinæ, quære machina rum de$criptiones</col><col></col></row> <row><col>Squama ferri additamentum</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Stannum quid</col><col>329 m. 376 m. & 419 p.</col></row> <row><col>Stannum quid, & ex qua materia fi- at</col><col>311 m.</col></row> <row><col>Stannum diues in quas fornaces in- feratur</col><col>411 m.</col></row> <foot>Stannũ</foot> <pb> <row><col>Stannum pauper</col><col>410 f. mediocre 411 p. diues 411 m.</col></row> <row><col>Stannum $iue argentum cum plum- bo permi$tum quomodo ab ære $ecernatur</col><col>913 p.</col></row> <row><col>Statera</col><col>122 f.</col></row> <row><col>Stibium argentum in $e continens quomodo excoquendum</col><col>326 m</col></row> <row><col>Stibium in uenis inuentum argenti $ignum</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Stibij uena quõ excoquenda</col><col>345 m.</col></row> <row><col>Stibij uires &qring;modo frangãtur</col><col>324 m.</col></row> <row><col>Stipes terminalis</col><col>106 f.</col></row> <row><col>Stipites uel a$$eres cra$$i puteorũ</col><col>118</col></row> <row><col><G>so/mwma</G>, id e$t, ferri acies quomodo fi at</col><col>341 f.</col></row> <row><col>Subci$iuũ fodinarũ quid dictũ</col><col>56 f.</col></row> <row><col>Sub$cus</col><col>229 f. 233 f.</col></row> <row><col>Sub$olanus uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Sub$tructiones quibus conditioni- bus re$taurentur</col><col>174 p.</col></row> <row><col>Sub$tructionũ in cuniculis uaria ge- nera</col><col>85 p.</col></row> <row><col>Sub$tructionum in fo$$is latentibus genera</col><col>86 p.</col></row> <row><col>Sub$tructionum in puteis uaria ge- nera</col><col>82 m. f.</col></row> <row><col>Subue$perus uentus</col><col>38 m.</col></row> <row><col>Succi cõcreti unde cõficiantur</col><col>439 p</col></row> <row><col>Succorum concretorum con$idera- tio</col><col>439 p.</col></row> <row><col>Succi cõcreti cũ aquis permi$ti, quo- modo excipiantur</col><col>469 m. f</col></row> <row><col>Succi quidam concreti nociui metal- lis</col><col>208 m.</col></row> <row><col>Succi qui nam magis auriferi</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Succorum concretorum, ex quib. ui- tra fiunt, uaria genera</col><col>470 f.</col></row> <row><col>Succorum concretorum $tudio$i me tallici</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Succorũ in aquis con$ideratio</col><col>24 p. f</col></row> <row><col>Succinum unde fiat in mari</col><col>24 f.</col></row> <row><col>Succini natura</col><col>27 f.</col></row> <row><col>Suculæ de$criptio</col><col>118 m.</col></row> <row><col>Sulfur à uenis metallicis quomodo $eparetur</col><col>186 f.</col></row> <row><col>Sulfur quibus metallis nociuũ</col><col>213 m</col></row> <row><col>Sulfur caballinum</col><col>465 m.</col></row> <row><col>Sulfur &qring;d $piritu difflari pote$t</col><col>216 f.</col></row> <row><col>Sulfuris colores</col><col>467 p.</col></row> <row><col>Sulfuris conficiendi rationes</col><col>465 m</col></row> <row><col>Sulfuris in $ecernendo auro & argen to qualis u$us</col><col>361 p.</col></row> <row><col>Sulfuri re$oluendi uis qualis in$it</col><col>213 f.</col></row> <row><col>Sulfurea mi$ta quomodo coquan- tur</col><col>466 f.</col></row> <row><col>Sulfuro$æ aquæ quomodo coquan- tur</col><col>465 m.</col></row> <row><col>Supernas uentus</col><col>38 m</col></row> <row><col>Symbolum metallicum quid</col><col>63 m</col></row> <row><col>Symbola à quibus indicantur</col><col>17 p.</col></row> <row><col>Symbola quoties d&etilde;tur in anno</col><col>65 p</col></row> <row><col>Symbolis non datis metallici ius po$ $e$$ionis amittunt</col><col>16 m.</col></row> <row><col>T</col><col></col></row> <row><col>Tabellæ qua utuntur artifices experi endarum uenarum contra ignis ca lorem de$criptio</col><col>189 m. f.</col></row> <row><col>Tabulæ in quib. $al exiccatur</col><col>446 f.</col></row> <row><col>Tauri$corum fodina</col><col>215 f.</col></row> <row><col>Tectum quod huc at<01> illuc portari pote$t</col><col>400 p</col></row> <row><col>Tectum uenarum quid</col><col>48 f.</col></row> <row><col>Tectum uenæ duræ quid</col><col>78 f. 79 p.</col></row> <row><col>Tecti $axũ quomodo excindatur</col><col>79 (p. f.</col></row> <row><col>Tegula quid</col><col>180 m.</col></row> <row><col>Tegulæ u$us in purgando argento</col><col>392 m.</col></row> <row><col>Temperaturæ, quarum u$us e$t in $e- cernendo argento ab ære, quomo do fiant</col><col>405 m. & inde. 410 m.</col></row> <row><col>Terebra cui cochlea e$t, it&etilde; lata</col><col>134 m</col></row> <row><col>Terminale arearum $ignum quomo do incidatur</col><col>105 f.</col></row> <row><col>Termini arearum quid</col><col>60 f.</col></row> <row><col>Terra luto$a cum ramentis puris $i- gnum optimum</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Terra metallo mi$ta ubi lauetur</col><col>184 p</col></row> <row><col>Terra quænam frequentius aurum <foot>gene-</foot> <pb> generet</col><col>76 f.</col></row> <row><col>Terra $icca quale $ignum</col><col>77 f.</col></row> <row><col>Terræ motibus uenæ apertæ</col><col>25 p.</col></row> <row><col>Terræ uariè coloribus mixti in uenis quale $ignum</col><col>78 p.</col></row> <row><col>Terrarum bonitas quomodo depre- hendatur</col><col>77 m</col></row> <row><col>Te$tarum in quibus argentum per- purgatur con$ideratio</col><col>386 p. 387 m</col></row> <row><col>Tha$ia metalla</col><col>18 p.</col></row> <row><col>Tha$iorum fodina</col><col>18 p. 66 p.</col></row> <row><col>Thra$cias uentus</col><col>38 m</col></row> <row><col>Thucidides hy$toricus metallorum præfectus</col><col>18 p. 66 p.</col></row> <row><col>Tignum quod circum axiculum uer $atur</col><col>136 m.</col></row> <row><col>Tigna erecta, item humi $trata</col><col>122 m.</col></row> <row><col>Tigna tran$uer$aria puteorum</col><col>118 m.</col></row> <row><col>Tignorum in fronte putei collocato rum de$criptio 118 m. in tergo pu- tei collocatorum</col><col>ibid.</col></row> <row><col>Tintinabuli metallicorũ pul$us</col><col>70 p.</col></row> <row><col>Tormentorũ uaria genera</col><col>8 p. 13 p. m</col></row> <row><col>Toringorum fodinæ</col><col>261 m.</col></row> <row><col>Torr&etilde;darũ uenarũ cõ$ideratio</col><col>281 m</col></row> <row><col>Torr&etilde;di panes fathi$c&etilde;tes æreos mu- nus, quot diebus perficiatur</col><col>419 m & quomodo ibid. & inde</col></row> <row><col>Tractoriæ machinæ, quære machina rum de$criptiones</col><col></col></row> <row><col>Traha cui impo$ita e$t cap$a, item ca- rens cap$a</col><col>126 m.</col></row> <row><col>Traharum quibus uenæ de montib. uehuntur de$criptio</col><col>126 p.</col></row> <row><col>Triangulorum metallicorum con$i- deratio</col><col>88 m.</col></row> <row><col>Tribuli quid $int</col><col>212 f.</col></row> <row><col>Tripus cuius u$us e$t in excoquendo argento uiuo</col><col>347 f.</col></row> <row><col>Tripus ferreus, in quo ampulla cum exigua auri particula ab arg&etilde;to nõ multo e$t $eparanda, $olet colloca- ri</col><col>360 m</col></row> <row><col>Tripus men$orius quomodo fiat</col><col>98 f.</col></row> <row><col>Trochites ubi poti$$imum inuenia- tur</col><col>77 m.</col></row> <row><col>Trochlea</col><col>129 m.</col></row> <row><col>Trudes follium</col><col>168 m.</col></row> <row><col>Trulla</col><col>238 p.</col></row> <row><col>Truncus $iphonum</col><col>134 m</col></row> <row><col>Tubuli</col><col>383 f.</col></row> <row><col>Tubus</col><col>288 m.</col></row> <row><col>Turbo</col><col>271 m</col></row> <row><col>Turcarũ mancipia agros colere</col><col>17 f.</col></row> <row><col>Tympanum cui infixæ $unt fibulæ ferreæ</col><col>152 f. 153 m.</col></row> <row><col>Tympanum d&etilde;tatum, item quod ex fu$is con$tat 120 m. quod ex orbi- bus con$tat</col><col>124 f.</col></row> <row><col>Tyrannorũ uiol&etilde;tia erga metallicos</col><col>23 m.</col></row> <row><col>V</col><col></col></row> <row><col>Valles quæ propriè dicantur 22 m. et qúænam utiliter fodi po$$int</col><col>22 m</col></row> <row><col>Valle$tris planiciei diuer$a genera</col><col>22 m.</col></row> <row><col>Vas in quo carbones abluũtur</col><col>334 f.</col></row> <row><col>Vas ligneum excipiens aerem</col><col>161 p.</col></row> <row><col>Vas uentũ in puteos immittens</col><col>161 p</col></row> <row><col>Va$a excoctorum è corio facta, qui- bus aqua ad re$tinguendum incen dium, $i quo officina conflagrare cœperit, hauritur</col><col>308 p.</col></row> <row><col>Va$orum aquariorum u$us, eorũ<03> de$criptio</col><col>114 m.</col></row> <row><col>Va$orum in quæ di$cretores commi nutas uenas conijciunt, de$criptio</col><col>211 p.</col></row> <row><col>Va$orum u$us 110 m. eorum<03> diffe- rentiæ.</col><col>ibid.</col></row> <row><col>Vectiarios quales e$$e deceat</col><col>119 m.</col></row> <row><col>Vectis quid</col><col>118 m. u$itatus 119 m.</col></row> <row><col>Vectis pili $iphonum</col><col>134 m.</col></row> <row><col>Vehiculi in quo ma$$æ plumbeæ ad gruem uchuntur, de$criptio</col><col>399 f.</col></row> <row><col>Vena uox ambigua</col><col>29 f.</col></row> <row><col>Vena aluminis</col><col>456 f.</col></row> <row><col>Vena Annebergi, cœle$tium exerci- tus dicta</col><col>54 p.</col></row> <row><col>Vena earbonaria Annebergi</col><col>29 p.</col></row> <foot>Vena</foot> <pb> <row><col>Vena dilatata quomodo inueniatur</col><col>28 f.</col></row> <row><col>Vena diues metalli quales puteos ha beat</col><col>82 m.</col></row> <row><col>Vena dura quomodo fodiatur 79 p. duri$$ima quomodo fodiatur</col><col>79 m</col></row> <row><col>Vena Gairica uallis loachimicæ 29 p Laurentiana 54 p. eadem donum diuinum appellata, ibidem</col><col></col></row> <row><col>Vena profunda quomodo fodiatur</col><col>71 p.</col></row> <row><col>Vena putris quæ dicatur 78 f. dura, durior, duri$$ima item, ibid. quo- modo fodiatur</col><col>79 p</col></row> <row><col>Venæ caput, cauda, origo, finis</col><col>48 m</col></row> <row><col>Venæ auri quomodo molãtur</col><col>230 f.</col></row> <row><col>Venæ crudariæ</col><col>45 m.</col></row> <row><col>Venæ cumulatæ areæ</col><col>60 p</col></row> <row><col>Venæ cur excoquantur 285 p. quo- modo</col><col>308 f.</col></row> <row><col>Venæ dilatatæ areæ</col><col>58 m.</col></row> <row><col>quomodo excauandæ</col><col>86 m.</col></row> <row><col>Venæ duræ & $olidæ cuniculi qua- les</col><col>84 f.</col></row> <row><col>Venæ duræ $ub$tructiones</col><col>82 m.</col></row> <row><col>Venæ fundamentum, & tectum du- rum, durius, duri$$imũ quid</col><col>79 p.</col></row> <row><col>Venæ mollis & putris cuniculi qua- les</col><col>84 f.</col></row> <row><col>Venæ profundæ areæ</col><col>56 p.</col></row> <row><col>Venæ putris $ub$tructiones</col><col>82 f.</col></row> <row><col>Venæ campe$tres quomodo fodian tur 88 p. cumulatæ quomodo fo- diantur</col><col>87 m.</col></row> <row><col>Venæ cur tundantur filis præferra- tis 219 p. cur urantur 213 m. quo- modo urantur</col><col>ibid. f. & inde</col></row> <row><col>Venæ diuites, pauperes <08> cito exco quantur</col><col>310 f.</col></row> <row><col>Venæ duriores quibus in$trumentis excindantur</col><col>107 m. f</col></row> <row><col>Venæ lique$centes qúænam infimũ, qúænam $ummũ locũ teneant</col><col>310 m</col></row> <row><col>Venarum loturæ con$ideratio</col><col>228 p</col></row> <row><col>Venæ metallicæ quomodo cõminu antur malleis</col><col>210 m. & inde</col></row> <row><col>Venæ molles quomodo excauentur</col><col>110 p.</col></row> <row><col>Venæ nunc duræ, nunc putris $ub- $tructiones</col><col>83 p.</col></row> <row><col>Venæ pauperrimæ quomodo & <08> cito excoquantur</col><col>318 m.</col></row> <row><col>Venæ plures $emper fodiendæ</col><col>20 m</col></row> <row><col></col><col>21 p.</col></row> <row><col>Venæ quæ cito & quæ tarde lique- $cunt, quomodo excoquendæ</col><col>309 f. 311 m.</col></row> <row><col>Venæ quænam fodiendæ, quæ item non fodiendæ</col><col>53 f. 75 m. f.</col></row> <row><col>Venæ quænam utiliter fodi po$$int</col><col>2 m.</col></row> <row><col>Venæ quæ non facile igni lique$cũt, nociuæ</col><col>175 p.</col></row> <row><col>Venæ quo modo torreantur</col><col>281 m. crementur, ibid.</col></row> <row><col>Venæ quot modis de montibus de- uehãtur 125 f. quot modis igni rũ- pantur 79 f quot modis excoquan tur</col><col>285 m. 303 f.</col></row> <row><col>Venæ udæ quæ uocentur</col><col>246 p</col></row> <row><col>Venæ unde nomina $ortiantur</col><col>29 p</col></row> <row><col>Venæ utiles cum inutilib. utrũ exco- quendæ</col><col>208 m</col></row> <row><col>Venarũ arte inquirendarũ $igna</col><col>25 f.</col></row> <row><col>Venarum bonarum & malarum $i- gna</col><col>75 p. u$<01> ad 79 fol.</col></row> <row><col>Venarum bonitas</col><col>75 m. f.</col></row> <row><col>Venarum cõmi$$uræ quid</col><col>52 p.</col></row> <row><col>Venarum coniunctionis & diui$io- nis $igna</col><col>47 m.</col></row> <row><col>Venarum differentiæ 29 f. profunda 30 p. dilatata 30 m. cumulata 31 p. profunda lata, angu$ta 33 m. dilata- ta humilis, alta 34 p. tendentes ex o- riente in occidentem 34 m. ex occi- dente in orientem 35 p. ex meridie in $eptentriones 35 m. ex $eptentrio nibus in meridiem 36 p. profunda recta, curuata 40 m. dilatata recta, obliqua, curuata 41 p. profunda de- <foot>$cendens</foot> <pb> $cendens recta, obliqua, torta 41 m. profundæ uarie per montes $e$e ex- tendentes 42. 43 uariè $e inter$ecan- tes 44. 45. principales, $ociæ 47 m. dilatatarũ cum profundis collatio</col><col>47 f. & inde</col></row> <row><col>Venarum dimetiendarum ritus anti quorum</col><col>57 m.</col></row> <row><col>Venarum & fibrarum aliæ differen- tiæ, uidelicet, $olidæ, cauerno$æ, ua- cuæ</col><col>52 f.</col></row> <row><col>Venarum experiendarum præpara- tio 183 f. diuitis 184. p. uilioris ibid. earum quæ participes $unt $tibij, py rytæ, ferri, $ulfuris, & c. 185 m. quas ar dor ignis difficulter di$$oluit 185 f. operatio in fornacibus 187 m. & in- de. uaria experiendarũ genera 188 m. ratio experiendarũ in catillis du- plex 190 p. uenæ auri quomodo ex- periendæ, ibid. m. argenti 192 p. plũ bi nigri 193 p. plumbi candidi ibid. f. plumbi cinerei 194 p. argenti uiui ibid. ferri, ibid. m.</col><col></col></row> <row><col>Venarũ experiendarũ rationes</col><col>174 f</col></row> <row><col>Venarum exten$ionis $igna</col><col>36 m.</col></row> <row><col>Venarum facile, difficile, & difficili- us lique$centiũ additamentũ</col><col>184 m.</col></row> <row><col>Venarum fragmenta læuia, & a$pera quid denotent</col><col>25 f.</col></row> <row><col>Venarum fundamentũ, tectum</col><col>48 f.</col></row> <row><col>Venarũ halitus uiro$i quomodo ap- pellentur</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Venarum naturæ emptoribus con- templandæ</col><col>21 m.</col></row> <row><col>Venarum profundarũ bonitas</col><col>53 m.</col></row> <row><col>Venarũ ruptarũ qualis fragor</col><col>79 m.</col></row> <row><col>Venas emere <08> fodere utilius</col><col>21 p.</col></row> <row><col>Venas igni frangi 87 f. quando igni rumpere liceat, & quando non</col><col>81 p.</col></row> <row><col>Venas uel ca$u reperiri, uel arte inue- niri 25. per totum</col><col></col></row> <row><col>Venis $ponte apparentibus fodien- dum e$$e quemcun<01> locũ</col><col>21 f. 22 p.</col></row> <row><col>Venditores iurati metallicorũ</col><col>17 p.</col></row> <row><col>Ventorum flatus impedimento e$$e excoctoribus</col><col>175 f.</col></row> <row><col>Ventorum $ecundum metallicos di- $tributio</col><col>38 p.</col></row> <row><col>Veruculum</col><col>383 f.</col></row> <row><col>Ve$tofalia regio</col><col>212 m</col></row> <row><col>Ve$tofaliæ fodinæ</col><col>eo.</col></row> <row><col>Ve$tofalorũ excoquendi ratio</col><col>320 f.</col></row> <row><col>Viæ commoditas con$ideranda me- tallico</col><col>23 p</col></row> <row><col>Vicini domini magi$ter animo con- tuendi</col><col>23 m.</col></row> <row><col>Vicinitas metallorum quæ $it</col><col>23 m.</col></row> <row><col>Vini feces additamentum</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Vini utilitas</col><col>14 p.</col></row> <row><col>Virgæ Ægyptiorum: it&etilde; Mineruæ: it&etilde; Circes: it&etilde; Mercurij quales</col><col>27 m.</col></row> <row><col>Virgulæ metallicæ cõ$ideratio 26 m in Virgula metallica quin<01> nece$$a- rio ob$eruanda</col><col>27 p</col></row> <row><col>Vitrum additamentum</col><col>184 m. f.</col></row> <row><col>Vitrũ minus lucidũ unde fiat</col><col>471 p.</col></row> <row><col>Vitri conficiendi rationes</col><col>470 m.</col></row> <row><col></col><col>475 p.</col></row> <row><col>Vitri cõ$ideratio cur ad metallicum $pectet</col><col>470 m</col></row> <row><col>Vitri materia</col><col>eo.</col></row> <row><col>Vitra propter coctionem cur inter- dum minus, interdum magis luci- da</col><col>475 m.</col></row> <row><col>Vitrariæ officinæ celeberrimæ</col><col>477</col></row> <row><col>Vitrariorum fornaces</col><col>471 p</col></row> <row><col>Vitri recrementum additamentum</col><col>184 f.</col></row> <row><col>Vitrorũ figuræ & picturæ quomo- do fiant</col><col>475 f. 476 f</col></row> <row><col>Vitrearum ampullarum con$idera- tio</col><col>355 f.</col></row> <row><col>Vitruuius</col><col>132 p.</col></row> <row><col>Vladislaus rex</col><col>18 m.</col></row> <row><col>Vly$$es, quomodo ex $ene in iuuen&etilde; mutatus</col><col>27 m.</col></row> <row><col>Vncus funis ductarij</col><col>111 p.</col></row> <row><col>Vnci ferrei cuius u$us e$t in experien dis uenis, de$criptio</col><col>189 p.</col></row> <foot>Bb Vnci</foot> <pb> <row><col>Vnci cortinarum quales</col><col>444 m.</col></row> <row><col>Vnci quorũ u$us e$t in inc&etilde;dijs</col><col>308 p</col></row> <row><col>Vrcei in quibus pyritæ $ulfuro$i co- quuntur</col><col>468 p</col></row> <row><col>Vrinæ hominis in $alis artificio$i cõ- fectione u$us</col><col>185 m.</col></row> <row><col>Vrinæ pueri impubis u$us in alumi- ne conficiendo</col><col>457 p.</col></row> <row><col>in auro experiendo</col><col>190 m. & inde</col></row> <row><col>in nitro conficiendo</col><col>453 f.</col></row> <row><col>V$trinæ in qua argentum perpurga tur, de$criptio</col><col>386 p.</col></row> <row><col>Vulturnus uentus</col><col>38 p.</col></row> <row><col>X</col><col></col></row> <row><col>Xenophontis con$ilium in re metal- lica</col><col>20 m.</col></row> </table> <head>FODINARVMO- mniũ, quæ in lib. XII. de re Me tallica numerantur, CATALOGVS.</head> <table> <row><col>Fodinæ Aberthami</col><col>54 p. 63 f.</col></row> <row><col>circa Abydum</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Aldebergi in Mi$ena</col><col>172 m. 173 m. 226 m. 237 f. 246 p.</col></row> <row><col>Alpinæ</col><col>104 f.</col></row> <row><col>Annebergi</col><col>29 p. 54 p. 63 f.</col></row> <row><col>inter Atarneam & Pergamũ</col><col>20 m.</col></row> <row><col>in Berimo monte</col><col>20 m</col></row> <row><col>Carnorum</col><col>385 m.</col></row> <row><col>in Carpatho monte</col><col>172 m. 224 f. 438 m.</col></row> <row><col>Colchorum</col><col>263 p</col></row> <row><col>Cremnicij</col><col>3 p.</col></row> <row><col>Dippolde$ualdi</col><col>246 p.</col></row> <row><col>Eifaliæ</col><col>212 m</col></row> <row><col>Eislebij</col><col>218 p</col></row> <row><col>Fir$ti in Lotharingia</col><col>18 m.</col></row> <row><col>Fribergi</col><col>3 p. 25 p. 66 m. 111 p.</col></row> <row><col>Gairi</col><col>237 f.</col></row> <row><col>Galeciæ</col><col>25 m.</col></row> <row><col>Go$elariæ</col><col>3 p. 25 f. 173 m. 214 p. 329 m.</col></row> <row><col>Hannibalis Bebelo dicta</col><col>29 p.</col></row> <row><col>Hi$paniæ</col><col>20 m. 25 m. 80 m.</col></row> <row><col>in lulijs Alpibus</col><col>254 f.</col></row> <row><col>Irbere$dor$i</col><col>237 f.</col></row> <row><col>Laurei montis</col><col>20 m.</col></row> <row><col>Lemni</col><col>22 m.</col></row> <row><col>Lu$itanorum</col><col>258 f. 297 m. 337 p.</col></row> <row><col>Marauiæ</col><col>255 f. 257 m. 385 m.</col></row> <row><col>Meliboci montis</col><col>86 f. 151 m.</col></row> <row><col>in Mi$ena Fribergi</col><col>57 f. 63 p.</col></row> <row><col>Neu$olæ in Carpatho monte</col><col>225 p.</col></row> <row><col>ad Planam Bohemiæ</col><col>173 f. 174 p.</col></row> <row><col>Polonorum</col><col>280 m.</col></row> <row><col>Puteolorum</col><col>400 m.</col></row> <row><col>in Rheticis Alpibus</col><col>254 f 438 f.</col></row> <row><col>Saxonum qui Gitelũ habitãt</col><col>320 m</col></row> <row><col>Schemnicij</col><col>3 p. 151 m.</col></row> <row><col>Schlaccheualdi</col><col>237 f.</col></row> <row><col>Snebergi</col><col>18 p. 29 p. 63 p. 111 p.</col></row> <row><col>Tha$iorum</col><col>18 p. 66 p.</col></row> <row><col>Tauri$corum</col><col>215 f.</col></row> <row><col>Toringorum</col><col>261 m</col></row> <row><col>Vallis loachimicæ</col><col>29 p. 63 p.</col></row> <row><col>Ve$tofaliæ</col><col>212 m.</col></row> </table> <head>FINIS.</head> <pb> <head>ANIMANTIVM NOMI- NA LATINA GRAECAQVE GER- manice reddita, quorum author in lib. De Subterra- neis animantibus meminit.</head> <head>GRADIENTIVM</head> <P>Alce elch/elend</P> <P>Aper wild$chwein</P> <P>Araneus niger $chwartze fcld$pinne</P> <P>A$ellus $chcfflcin. in fene$tris uer$a- tur.</P> <P><G>*bktraxi/des</G> kaulkroten</P> <P>Blattæ wibel/brotwornie/$pringwibel</P> <P><G>*bre/c(as</G> laubfro$ch</P> <P>Bufo krote</P> <P><G>*kalami/th</G> item laubfro$ch</P> <P><G>*kamyi/<15>r<34></G> cichorn</P> <P>Caprea rch</P> <P>Ca$tor piber</P> <P>Ceruus hirs</P> <P>Chamæleon, Germanis e$t ignotus</P> <P>Crocodilus crocodil</P> <P>Cuniculus cunlcin</P> <P>Dama cin genips des horner vor $ich gcbogen $ein</P> <P><G>*el<05>o\s</G> Italice ghyro</P> <P>Erinaceus igel/cius duo genera, hũt$- igel vnd $ewigel</P> <P>Fiber piber</P> <P>Formica eims</P> <P><G>*gai\lh</G> wi$el</P> <P>Glis gro$$e ha$clmaus</P> <P><G>*guri_noi</G> kaulkroten</P> <P>Hy$trix $tachel $chwein/dorn$chwein/ porcopick</P> <P>Ibex $teinpock</P> <P><G>*ikti_s</G> iltes & aliæ $ylue$tres mu$telæ</P> <P>Lacerta grunadey</P> <P>Lacerta Chalcidica kupferadey</P> <P>Lacerta aquatilis wa$$eradey</P> <P>Lupus wolff</P> <P>Lupus ceruarius luys</P> <P>Lutra otter</P> <P>Martes $tcinmarter/vnd paummarter</P> <P>Meles days</P> <P>Melium cin haleband dar vnder days gefutterr/$o man den hunden anlegt</P> <P><G>*molsuri/des</G> kaulkroten</P> <P>Mus alpinus <*>rmclthier</P> <P>Mus araneus $pitzmaus</P> <P>Mus agre$tis $cho<over>e</over>rmaus</P> <P>Mus la$$icius la$$itz</P> <P>Mus Noricus pilchc/bilchc/zi$el/bilch maus/zi$cl<*>aus</P> <P>Mus dome$ticus maior ratte</P> <P>Mus Pannonicus</P> <P>Mus Ponticus hermlcin</P> <P>Mus aquaticus wa$$ermaus</P> <P>Mus $ubterrancus klem $cho<over>e</over>rmau$z</P> <P>Mus $yluc$tris ha$clmaus oder no<over>e</over>$- maus</P> <P>Mu$tela dome$tica wi$cl</P> <P>Mu$tela $ylue$tris il<*>es</P> <P><G>*muga/lh</G> $pitzmans</P> <P><G>*mu_s ski/<15>r<34></G> cichorn</P> <P>Noerza nocrz</P> <P>Platyceros damihirs</P> <P>Pulices terreni erdfloh</P> <P><G>*ruri/fr<25><34></G> $e<*>rkrote</P> <P>Rana rubeta krote</P> <P>Rana temporaria reinfro$chlein</P> <P>Rana uencenata fo$$ilis fcürkrote</P> <P>Rana uiridis parua laubfro$ch</P> <P>Ranæ uirides, $ubliuidæ, $ubcinereæ fro$che</P> <P>Rupicapra cin gemps des horner hin- der$ich gebogen $ein</P> <P>Salamandra molch</P> <P>Scarabeus, de quo hic loquimur, $ewkefer</P> <foot>Bb 2 <G>*ski/<15>r<34></G></foot> <pb> <P><G>*ski/<15>r<34></G> cichorn</P> <P>Sorex mitle ha$elmaus</P> <P>Stellio Tarantula</P> <P>Talpa molwurff</P> <P>Tarandus reen</P> <P>Te$tudo $chiltkrote</P> <P>Tragelaphus brandhir$e</P> <P>Vermis in Maio natus meiworm</P> <P>Viuerra furette vnd frette</P> <P>Vormela wormlein</P> <P>Vr$us beer</P> <P>Vulpes fuchs</P> <P>Zobela zobel</P> <head>VOLANTIVM</head> <P>Alauda lerch</P> <P>Anas imman$ueta wilde ente</P> <P>An$er imman$uetus wilde gans</P> <P>Apis pien</P> <P><G>*apod<12>)</G> $pir$chwalben</P> <P>Aquila adler</P> <P>Ardeola reiher</P> <P>Attagen ha$clhu<over>e</over>n</P> <P>Bubo gros huhu</P> <P>Ciconia $torch</P> <P>Cornix krahe</P> <P>Coruus aquaticus wa$$errabe</P> <P>Coruus, cuius caput rubra macula e$t in$igne holkrahe</P> <P>Coruus nocturnus nachtrabe</P> <P>Crabro horlitze</P> <P>Cuculus kuckück</P> <P><G>*ku/yelsi</G> $pir$chwalben</P> <P>Fulica wa$$erhun</P> <P>Galgulus hemmerling</P> <P>Gryllus dome$ticus hau$heim</P> <P>Gryllus agre$tis feldheim</P> <P>Halcyon fluuiatilis ci$uogel</P> <P>Hirundines dome$ticæ hau$$chwal-</P> <table> <row><col>ben</col><col>agre$tes</col><col>maur$chwal-</col></row> <row><col>ben</col><col>ripariæ</col><col>$pir$chwalben</col></row> </table> <P>Ibis auis Ægyptiaca Germanis igno ta</P> <P><G>*iktss<34></G> hemmerling</P> <P>Lagopus $chneuogel</P> <P>Locu$ta heu$chrccke</P> <P>Mergus teucher</P> <P>Merula am$$cl vnd $cham$$cl</P> <P>Miluus wcih oder hunerahr</P> <P>Noctua rantzculc/$chlacrule/$tockcule/ $teincule</P> <P><G>*nuktiko/rac(</G> nachtrabe</P> <P>Olor $chwan</P> <P>Onocrotalus $chnegans</P> <P>Palumbes holtztaube vnd ringel- taube</P> <P>Perdix ra<over>e</over>phun</P> <P>Pica agele$ter</P> <P>Picus $pecht</P> <P><G>*pur)r(oko/rac(</G> holkrahe</P> <P>Querquedula krichentlein</P> <P>Sturnus $ta<over>e</over>r</P> <P>Tetraones pirckhuner vnd auerha<over>e</over>n</P> <P>Turdus krametvogcl/zimer/wein dru$$chel/zipdru$$chel</P> <P>Ve$pa we$pe</P> <P>Ve$pertilio fledermaus</P> <P>Vlula huhu</P> <P>Vpupa widehopfe</P> <P>Vultur ha$engir</P> <head>NATANTIVM</head> <P>Alburnus wcisfi$ch</P> <P>A$ellus, in Italia A$ino</P> <P>Aurata, Venetijs Auraia</P> <P>Barbus parme</P> <P>Buccinum, in Liguria corneto</P> <P>Cancer fluuiatilis krebs</P> <P>Conger, in Italia congro</P> <P>Coracinus, Neapoli coracino</P> <P>Delphinus mchr$chwein/dar von kompt $al$peck</P> <P>Glaucus</P> <P>Globio fluuiatilis $chmerle</P> <P>Hippurus</P> <P>Lucius hecht</P> <foot>Merula,</foot> <pb> <P>Merula, Ma$$iliæ roquando</P> <P>Murena, in Italia murena</P> <P>Orphus, in Sicilia cernha</P> <P>Pi$ces fo$$iles peifker vnd merputten/ qui $unt cra$$iores</P> <P>Pecten, Venctijs cappe</P> <P>Perca ber$e</P> <P>Primadia</P> <P>Purpura, in Græcia porphyro</P> <P>Raia roch</P> <P>Salar fhure</P> <P>Salmo $alm/lays</P> <P>Sturio $to<over>e</over>r</P> <P>Thynnus thunno</P> <P>Turdus, Ma$$iliæ roquando</P> <head>SERPENTIVM</head> <P>Acontias, ignotus Germanis</P> <P>Amphisbæna, ignota</P> <P>A$pis, ignota</P> <P>Boa vnke</P> <P>Ba$ili$cus, ignotus</P> <P>Cæcula blind$chliche</P> <P>Calabricus $erpens, ignotus</P> <P><G>*xe/rsudr<34></G> natter</P> <P>Cenchris, ignota</P> <P>Cera$tes hornichte $chlange</P> <P>Dip$as, ignota</P> <P>Draco drach</P> <P>Dryinos cich$chlange</P> <P>Hæmorrhous, ignotus</P> <P>Natrix natter</P> <P>Porphyrus, ignotus</P> <P>Scytale, ignota</P> <P>Sepedon, ignota</P> <P><G>*tufli_n<34></G> blind$chleiche</P> <P><G>*tuflw\y</G> blind$chleiche</P> <P>Vipera, Italis mara$$o</P> <P><G>*udr<34></G> natter</P> <head>VERMIVM</head> <P>A$carides erdworme</P> <P>Lumbricus reinworm</P> <P>Scolopendra na$$cl</P> <P>Spondylis engerle</P> <P>Teredo kupferworm</P> <head>DAEMONVM</head> <P>Dæmon $ubterraneus truculentus bergteufel mitis bergmenlem/ko- bel/guttel</P> <head>INDEX IN LIBRVM De $ubterraneis animan- tibus $ecundus</head> <table> <row><col>A</col><col></col></row> <row><col>Acontias</col><col>498 m.</col></row> <row><col>Ælianus</col><col>478 m. 498 m.</col></row> <row><col>Ænariæ coloni terræ motu & cali- darum aquarum effu$ionibus $edi bus exacti</col><col>480 p.</col></row> <row><col><G>*akanqo/xoir<34></G>, qui & hi$trix</col><col>491 m.</col></row> <row><col>Alaudæ 482 f. hyeme latent in cauer nis montium</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Albertus Magnus</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Alce</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Ambro$ius Fibianus</col><col>499 m.</col></row> <row><col>Amphisbæna</col><col>496 f.</col></row> <row><col>Anates imman$uetæ</col><col>481 p.</col></row> <row><col>Animal incognitũ repertum in No- rico</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Animantes $ubterraneæ quæ pro- prie & $int & dicantur 479 f. 499 m. quæ in terra $icca 499 f. quæ in humida agant</col><col>500 f. & inde</col></row> <row><col>Animantium $ubterranearum tria genera</col><col>482 p.</col></row> <row><col>Animantes omnes natura mutatio- nem $entire</col><col>479 f.</col></row> <row><col>Animantes quæ in regionem è qua egre$$æ $unt non reuertuntur</col><col>479 <foot>Bb 3 480 p.</foot> <pb> 480 p. reuertuntur 480 f. 481 p.</col></row> <row><col>Animantes frigoris aut caloris uitan di cau$a locum mutantes</col><col>481 p.</col></row> <row><col>Animantes quæ noctu uel interdiu in cauernis terræ delite$cunt</col><col>482 p. & deinceps</col></row> <row><col>Animantes quæ in terra lat&etilde;t aliquo anni tempore 486 f. & deinceps u$<01> ad pag. 500.</col><col></col></row> <row><col>An$eres imman$ueti</col><col>481 p.</col></row> <row><col>Aper</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Apes</col><col>481 f.</col></row> <row><col><G>*apod<12>)</G>, quæ & <G>kuyelsi\</G></col><col>494 p.</col></row> <row><col>Aquatilia quæ aliqua anni parte $e in cœno uel arena condunt</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Aquila Northu$æ mortua</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Aquila à lanio Dincel$pyhelen$i oc- ci$a</col><col>480 m</col></row> <row><col>Aranei nigri</col><col>493 f.</col></row> <row><col>Aratus</col><col>495 f.</col></row> <row><col>Ardeola</col><col>481 p.</col></row> <row><col>Ari$toteles</col><col>478 m. 479 m. 485 m. 487 f. 492 m. 493 p. 498 p.</col></row> <row><col>Ari$tophanes</col><col>486 p.</col></row> <row><col>Arces $ubterrancæ</col><col>482 m. f.</col></row> <row><col>A$calabus, & <G>a)skala<35>w/tks</G>, qui & $tellio</col><col>493 m.</col></row> <row><col>A$carides</col><col>499 f. 500 f.</col></row> <row><col>A$elli rimis parietum occultantur</col><col>481 f.</col></row> <row><col>A$ellus pi$cis æ$tiuis men$ibus $e cõ dit</col><col>474 m</col></row> <row><col>A$io noctuæ $pecies</col><col>486 p.</col></row> <row><col>A$pis, & eius genera</col><col>497 m. f.</col></row> <row><col>Attagenes</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Aues hyeme in cauis arboribus lat&etilde;- tes</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Aues luteæ</col><col>479 m.</col></row> <row><col>Aues quædam cur uerno tempore con$piciantur implumes</col><col>482 p.</col></row> <row><col>Aues nocturnæ</col><col>485 f.</col></row> <row><col>Aurata æ$tiuis men$ibus $e condit</col><col>494 m.</col></row> <row><col>B</col><col></col></row> <row><col>Ba$ili$cus</col><col>498 f.</col></row> <row><col><G>*bafaxi/des</G></col><col>495 f.</col></row> <row><col>Blattæ parietum rimis occultantur</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Boæ ex natricum genere</col><col>497 m</col></row> <row><col><G>*bre/c(as</G>, rana</col><col>495 m.</col></row> <row><col>Bubo</col><col>485 f. 494 m.</col></row> <row><col>Buccina</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Bufo</col><col>495 f.</col></row> <row><col>C</col><col></col></row> <row><col>Cancer fluuiatilis</col><col>496 p.</col></row> <row><col>Calabricus $erpens</col><col>497 p.</col></row> <row><col>Caprea</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Ca$$ianus theologus</col><col>499 p</col></row> <row><col><G>*ka/swr</G></col><col>484 f.</col></row> <row><col>Ca$torea</col><col>eo.</col></row> <row><col>Cauca$us mons</col><col>482 m</col></row> <row><col>Cau$on quæ & dip$as</col><col>496 f.</col></row> <row><col>Cæcula hyeme $e condit in terra</col><col>496 f.</col></row> <row><col>Cellæ $ubterraneæ</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Cenchris $erpens</col><col>498 m.</col></row> <row><col>Centipeda quæ & $colop&etilde;dra</col><col>494 p</col></row> <row><col>Cephi Æthiopici</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Cera$tes</col><col>497 f.</col></row> <row><col>Ceruus</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Ciconiæ</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Chamæleõ 492 m. aura alitur</col><col>493 p.</col></row> <row><col><G>*xamaitup<05>=a</G></col><col>483 p.</col></row> <row><col>Chelydros</col><col>497 f.</col></row> <row><col>Cher$ydros</col><col>497 p.</col></row> <row><col>Cicero</col><col>499 m. 500 p.</col></row> <row><col>Circe</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Cleopatra a$pidas ptyadas $ibi ad- mouit</col><col>497 f.</col></row> <row><col>Columella</col><col>496 f.</col></row> <row><col>Cœnobium $ubterraneum in Sedu- nis</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Corpus $ubterraneum & eius diui- $io</col><col>479 p.</col></row> <row><col>Coruus aquaticus</col><col>481 p.</col></row> <foot>Coruus</foot> <pb> <row><col>Coruus qui <G>w_ur(r)oko/rac(</G></col><col>481 f.</col></row> <row><col>Coruus pi$cis hybernis men$ibus $e condit</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Conger</col><col>eo.</col></row> <row><col>Cochleæ</col><col>eo.</col></row> <row><col>Cochleæ cauaticæ</col><col>499 f. 501 p.</col></row> <row><col>Colubri Thebani cornuti</col><col>498 p</col></row> <row><col>Craorones $ylue$tres</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Crocodilus 494 m. ad in$ulam Ten tyritarum non adnatat</col><col>495 p.</col></row> <row><col>Cuculus</col><col>481 f</col></row> <row><col>Cuniculus</col><col>483 m</col></row> <row><col>Cymbri</col><col>480 p.</col></row> <row><col>Vide etiam in Kappa.</col><col></col></row> <row><col>D</col><col></col></row> <row><col>Dama</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Danti$ci bona pars uulgi $ub terra habitat</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Dæmones $ubterranei, & eorum du plex genus</col><col>501 f. 502 p.</col></row> <row><col>Delphinus</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Delphinus ho$tis crocodili</col><col>495 p.</col></row> <row><col>Dio$corides</col><col>478 p.</col></row> <row><col>Dip$as</col><col>496 m.</col></row> <row><col>Domus in Armenia maiori quales</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Draco 499 p. cum aquila & elephan te pugnat</col><col>499 p.</col></row> <row><col>Dryinos</col><col>497 f.</col></row> <row><col>E</col><col></col></row> <row><col><G>*el<05>o\s</G> Ari$toteli glis dictus</col><col>487 f.</col></row> <row><col>Erinaceus hyeme in cauis arboribus $e condit</col><col>481 m. 484 f.</col></row> <row><col><G>*exi/dnk</G></col><col>496 p.</col></row> <row><col>F</col><col></col></row> <row><col>Iber, & cius de$criptio</col><col>484 p. & inde</col></row> <row><col>Fibri pelles & te$tes</col><col>484 f.</col></row> <row><col>Formicæ</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Fo$$æ Prene$tinæ</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Fulica</col><col>481 p.</col></row> <row><col>Fuluius Hirpinus uiuaria gliribus in $tituit</col><col>488 m.</col></row> <row><col>G</col><col></col></row> <row><col>Galgulus</col><col>481 p.</col></row> <row><col><G>*galew/ths</G>, qui & $tellio</col><col>493 m</col></row> <row><col>Galenus</col><col>497 f.</col></row> <row><col><G>*ga/lk</G>, quæ ui$ela</col><col>489 m</col></row> <row><col>Ganeum</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Glaucus pi$cis hybernis men$ibus $e condit</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Glis</col><col>481 m. 488 p.</col></row> <row><col>Gliraria</col><col>488 p.</col></row> <row><col>Gothi ex Scandia in Sarmatiam & Daciam</col><col>480 p.</col></row> <row><col>Grues ab ultimis qua$i terris in ulti- mas di$cedunt</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Grylli dome$tici agre$tes</col><col>493 f.</col></row> <row><col><G>*gurinoi</G></col><col>495 f.</col></row> <row><col>H</col><col></col></row> <row><col>Halcyones marinæ, fluuiatiles</col><col>485 m</col></row> <row><col>Hame$ter qui à quibu$dam cricetus</col><col>490 m.</col></row> <row><col>Hame$tri appellatio in hominem uo racem apud Germanos</col><col>491 p</col></row> <row><col>Hæmorrhoos</col><col>498 p.</col></row> <row><col>Hippurus pi$cis</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Hirundines hyeme in loca tepidiora $ecedunt</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Hirundines ripariæ, quæ & <G>a)/pod<12>) & kuyelsi\</G></col><col>494 p.</col></row> <row><col>Hy$trix hybernis men$ibus, ut Plini us $cribit, in $pecus $ecedit: æ$tiuis, ut Albertus</col><col>491 p.</col></row> <row><col>Hy$tricis de$criptio</col><col>eo.</col></row> <row><col>Hoen$teinum</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Homerus</col><col>482 p.</col></row> <row><col>Homines cauernas $uccedentes, qui ex eo Troglodytæ</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Homines $ylue$tres Scricfinniæ</col><col>482 <foot>Bb 4 486 m</foot> <pb> 486 m.</col></row> <row><col>Hydros</col><col>497 p.</col></row> <row><col>I</col><col></col></row> <row><col>Iaculus $erpens</col><col>498 m</col></row> <row><col>Ibex</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Ibis Ægyptia 499 p. in Alpibus ui- $a</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Ichneumon crocodilo inimicus 495 f. 496 p. a$pidi</col><col>497 f.</col></row> <row><col><G>*iktss<34></G></col><col>481 p.</col></row> <row><col><G>*ikps</G> mu$telæ genus</col><col>489 m.</col></row> <row><col><G>*ikpd<34></G> pellis, prouerbiũ apud Ger- manos in uili$$imum & maxime fœtidum $cortum</col><col>eo. f.</col></row> <row><col>K</col><col></col></row> <row><col><G>*kalami/tk</G> rana</col><col>495 m.</col></row> <row><col><G>*kamyi/<15>r<34></G>, Latinis $ciurus</col><col>487 f.</col></row> <row><col><G>*kikka<35>an_</G>, $onus quem ululæ edunt</col><col>486 p.</col></row> <row><col><G>*ko/<35>alsi</G>, dæmones hominum imita- tores</col><col>502 p.</col></row> <row><col><G>*ku/yelsi</G>, quæ & <G>a)/pod<12>)</G></col><col>494 p.</col></row> <row><col>L</col><col></col></row> <row><col>Lacerta Chalcidica quæ & $eps</col><col>492</col></row> <row><col>Lacerta hybernis men$ibus in terra latet</col><col>eo.</col></row> <row><col>Lacerta à $tellione quomodo diffe- rat</col><col>493 m.</col></row> <row><col>Lacerta aquatilis</col><col>492 m.</col></row> <row><col>Lacerta uiridis</col><col>eo.</col></row> <row><col>Lagopus</col><col>485 m.</col></row> <row><col>Lepus</col><col>eo. p.</col></row> <row><col>Locu$tæ in Pannonias, Daciã & Ly gios proximis annis inuolarunt</col><col>480 m.</col></row> <row><col>Lubeci bona pars uulgi $ub terra ha- bitat</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Lucanus reprehen$us</col><col>497 p. 498 m. 499 m.</col></row> <row><col>Lumbrici</col><col>499 f. 500 f.</col></row> <row><col>Lupus</col><col>485 p</col></row> <row><col>Lupus ceruarius</col><col>eo.</col></row> <row><col>Lutra, & eius de$criptio</col><col>483 m.</col></row> <row><col></col><col>484 p. m.</col></row> <row><col>M</col><col></col></row> <row><col>Martialis</col><col>488 p. 490 f.</col></row> <row><col>Meles</col><col>483 m. f. 485 p.</col></row> <row><col>caninus $uillus</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Melia</col><col>eo. m.</col></row> <row><col>Mergus</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Merulæ</col><col>eo. f. 494 m.</col></row> <row><col>Merula pi$cis</col><col>494 m.</col></row> <row><col><G>*mo/lgk</G> Græco nomine Germanis, quæ $alamandra</col><col>493 m.</col></row> <row><col><G>*molsu/rid<12>)</G> ranæ</col><col>495 f</col></row> <row><col>Multipeda & millipeda, quæ & $co- lopendra</col><col>494 p.</col></row> <row><col>Murena hybernis men$ibus $e con- dit</col><col>eo. m.</col></row> <row><col>Mus Alpinus</col><col>486 f. 487 p. & inde</col></row> <row><col>Mus aquatilis</col><col>496 p.</col></row> <row><col>Mus araneus, qui & <G>muga/lk</G></col><col>489 p.</col></row> <row><col>Mus La$$icius</col><col>488 m.</col></row> <row><col>Mus Noricus, qui citellus</col><col>488 m.</col></row> <row><col>Mus Pannonicus</col><col>eo.</col></row> <row><col>Mus Ponticus</col><col>481 f.</col></row> <row><col><G>*mu_s ski/<15>r<34></G></col><col>487 f.</col></row> <row><col>Mus $ylue$tris</col><col>488 f.</col></row> <row><col>Mus $ubterraneus, qui & agre$tis</col><col>500 p.</col></row> <row><col>Mu$tela quæ proprie <G>ga/lh</G> 489 m. quæ <G>i<*>kps</G> ibid. m. quæ martes ibi dem f. quæ Germanis zobela</col><col>490 p.</col></row> <row><col>Mu$telarum uirus ba$ili$co exitio</col><col>498 f.</col></row> <row><col>N</col><col></col></row> <row><col>Natrix hyeme in caua terræ ingredi- tur</col><col>497 p. cius genera ibid.</col></row> <row><col>Nicander</col><col>493 m. 495 f. 496. f. 497 f. <foot>498 m.</foot> <pb> 498 m. reprehen$us 496 m</col></row> <row><col>Nitedula</col><col>500 p.</col></row> <row><col>Noerza</col><col>490 m.</col></row> <row><col>Noctua</col><col>485 f. 486 p. 494 m.</col></row> <row><col>Noctuarum genera</col><col>486 p.</col></row> <row><col>Nycticorax</col><col>485 f. 486 p.</col></row> <row><col>O</col><col></col></row> <row><col>Olores</col><col>481 p</col></row> <row><col>Onocrotalus</col><col>eo. m</col></row> <row><col>Opianus</col><col>478 m.</col></row> <row><col>Orphus pi$cis hybernis men$ibus $e condit</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Ouidius</col><col>eo.</col></row> <row><col>Oua $erpentium in ignem coniecta flammam re$tinguere</col><col>495 f.</col></row> <row><col>P</col><col></col></row> <row><col>Palumbes</col><col>481 f. 494 m.</col></row> <row><col>Pecten</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Perca</col><col>eo.</col></row> <row><col>Perdix</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Per$arũ reges hyberno tempore Ba- bylone, uerno Su$is, æ$tiuo in Ec- batanis degebant</col><col>480 f.</col></row> <row><col><G>*ruri/fr<25><34></G></col><col>500 p.</col></row> <row><col><G>*fr<25><34></G>, rana rubeta</col><col>495 f.</col></row> <row><col>Picus</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Pi$ces uitandi caloris & frigoris gra tia mutant locum</col><col>eo. m. f</col></row> <row><col>Pi$ces fo$$iles</col><col>501 m. f.</col></row> <row><col>Platyceros</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Plinius</col><col>478 m. 480 m. 485 p. 488 m 494 m. 497 m. f. 498 p. f. 499 f. 500 f. 501 p. reprehen$us 495 m. f. 496 m</col></row> <row><col>Polybius</col><col>501 m.</col></row> <row><col>Porphyrius</col><col>478 m.</col></row> <row><col>Porphyrus $erpens</col><col>498 m.</col></row> <row><col>Pre$ter à dip$ade differt</col><col>496 f.</col></row> <row><col>Prene$tinæ fo$$æ</col><col>483 p.</col></row> <row><col>Primadiæ</col><col>494 m.</col></row> <row><col>P$ellus</col><col>502 p.</col></row> <row><col>P$yllorum olfactu $erpentes fugan- tur</col><col>495 m.</col></row> <row><col>Pufhardum</col><col>482 f.</col></row> <row><col>Purpura</col><col>494 m.</col></row> <row><col><G>*ruri/gonoi</G>, be$tiolæ</col><col>499 m.</col></row> <row><col>Q</col><col></col></row> <row><col>Querquedula</col><col>481 m.</col></row> <row><col>R</col><col></col></row> <row><col>Raia</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Ranarum diuer$a genera</col><col>495 m. f.</col></row> <row><col>Rana rubeta</col><col>eo. f.</col></row> <row><col>Rana quæ <G>kalami/tks</G></col><col>eo. m.</col></row> <row><col>Ranæ temporariæ</col><col>eo.</col></row> <row><col>Rana uenenata</col><col>499 f. 500 p. m.</col></row> <row><col>Renum doloris medicam&etilde;tũ</col><col>485 m.</col></row> <row><col>Reine$teinum</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Rupicapra</col><col>485 p.</col></row> <row><col>S</col><col></col></row> <row><col>Sal inimicum lacertæ aquatili</col><col>492 m</col></row> <row><col>Salamandra, quæ Germanis Græco nomine <G>mo/lgk</G></col><col>493 m. f</col></row> <row><col>Salmo</col><col>481 m</col></row> <row><col>Scandia</col><col>480 p. 482 m.</col></row> <row><col>Scarabei rutili</col><col>493 f.</col></row> <row><col>Scolopendra</col><col>eo.</col></row> <row><col>Scricfiñiæ $ylue$tres homines</col><col>482 m</col></row> <row><col>Scytale</col><col>496 f.</col></row> <row><col><G>*ski/<15>r<34></G></col><col>487 f.</col></row> <row><col>Seneca</col><col>501 f.</col></row> <row><col>Sepedon</col><col>498 m.</col></row> <row><col>Seps $eu lacerta Chalcidica</col><col>492 p.</col></row> <row><col>Serpentes hyeme latentes</col><col>496 p. m.</col></row> <row><col>Serpens Calabricus</col><col>497 p.</col></row> <row><col>Seruius</col><col>500 p.</col></row> <row><col>Sorex</col><col>488 m</col></row> <row><col>Spondylis uermis</col><col>499 f. 500 m.</col></row> <row><col>Stellio</col><col>493 m.</col></row> <row><col>Sturio</col><col>481 m</col></row> <foot>Sturni</foot> <pb> <row><col>Sturni</col><col>481 f. 494 m.</col></row> <row><col>Subterraneum corpus, & eius diu<*>- $io</col><col>479 p.</col></row> <row><col>Sibyllæ Cumeæ antrum</col><col>482 m.</col></row> <row><col>T</col><col></col></row> <row><col>Talpa</col><col>499 f.</col></row> <row><col>Tarandus</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Tenedi in$ulæ pi$catores rupiũ $pe- cubus pro domibus utũtur</col><col>482 m</col></row> <row><col>Tentyritæ</col><col>495 p.</col></row> <row><col>Teredo</col><col>499 m.</col></row> <row><col>Terrarum qua$dam oras onera, qui- bus premuntur in alias $æpe depo nere</col><col>480 p. m.</col></row> <row><col>Tetraones</col><col>481 m.</col></row> <row><col>Teutones</col><col>480 p.</col></row> <row><col>Thebani colubri</col><col>498 p.</col></row> <row><col>Theophra$tus</col><col>478 p. 501 p. f.</col></row> <row><col>reprehen$us de pi$cibus $ubterrane is</col><col>501 p.</col></row> <row><col>Te$tudo terre$tris</col><col>493 f.</col></row> <row><col>Thynnus</col><col>481 m. 494 m.</col></row> <row><col>Tragelaphus</col><col>485 p.</col></row> <row><col>Troglodytæ</col><col>482 m. 486 m</col></row> <row><col>Trochilos crocodilo dentes & fau- ces repurgat</col><col>494 f.</col></row> <row><col>Trulli dæmones</col><col>502 f.</col></row> <row><col>Turdi</col><col>481 f. 494 m.</col></row> <row><col>Turdus pi$cis</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Turtures hyeme in cauernis monti- um latent</col><col>481 f. 494 m.</col></row> <row><col><G>*tufli_n<34>, *tuflw\y</G></col><col>496 f.</col></row> <row><col>V</col><col></col></row> <row><col>Varro</col><col>485 m. 486 p. 488 p</col></row> <row><col>Vermis quadrupes in Maio natus</col><col>494 f.</col></row> <row><col>Ve$pertilio</col><col>485 f. 486 p. m. 494 m.</col></row> <row><col>Ve$pæ</col><col>481 f.</col></row> <row><col>Vipera quæ <G>e)/xidna</G></col><col>496 p. m.</col></row> <row><col>Virgilius</col><col>497 p. 500 p.</col></row> <row><col>Vi$ela quæ <G>ga/lk</G></col><col>489 m.</col></row> <row><col>Viuerra</col><col>490 m.</col></row> <row><col>Vlula</col><col>485 f. 486 p. 494 m.</col></row> <row><col>Volucres quæ hyeme $e condunt in terra</col><col>494 m.</col></row> <row><col>Vormela</col><col>491 p.</col></row> <row><col>Vpupæ</col><col>481 f. 494 m.</col></row> <row><col>Vr$us</col><col>491 m. f.</col></row> <row><col>Vulpes</col><col>483 p. m. f. & inde</col></row> <row><col>Vultur</col><col>481 p.</col></row> <row><col>X</col><col></col></row> <row><col>Xenophon</col><col>482 m.</col></row> <row><col>Z</col><col></col></row> <row><col>Zobela mu$telæ $pecies</col><col>490 p. m.</col></row> </table> <head>DE ANIMANTIBVS SVB- terraneis Indicis FINIS.</head> <head>ERRATA</head> <P>Fol 1. linea 29. lege effo$$is. 13. 28. male. 27. 37. metallicorum. 37. 13. metallicum 47. 17. profundam 51. 2. dilatata 64. 11. do- minis 81. 5. ueneno$us 107. 15. pro uerricula, lege rutra 20. pri- mum 140. 1. quinta 176. 3. latericia 178. 2. latericiæ 185. 4. ui- tri 190. 35. duplicatus 240. 1. area 259. 18. effluant 275. 34. o- mnis 297. 35. digitis 371. 43. digitos 381. 22. lingua 420. 24. fathi$centes 444. 2. pedes.</P> <pb> <head>BASILEAE APVD HIERON<39> FROBEN<*>IVM ET NICOLAVM EPI- SCOPIVM M. D. LVI. MEN- SE MARTIO.</head> <pb> <fig>